124
INFERNO
[Prologo primo supra a la prima cantica de la Comedia de Dante Alleghieri de Fiorencza.]a
[1] Quamvis librum Comedie Dantis Alleghierii de Florentia, Petri mei genitoris,b non modicum in suo tegumento clausum et obscurum hactenus nulli temptaverint totaliter calamoc aperire, certe licet in partem, nondum tamen in totum, ut abitror, egerunt. Nitar et ego post eos ad presens, non tam fiducia scientie quam quodam zelo et caritate filiali accensus,d si potero, aliqualis parte ideme poema ulterius reseraref; me Seneca excusante, dicendo ad Lucillium: «Numquam nimis dicitur quod numquam satis dicitur».1 Veniet post me sic forsan et alius successive qui, rudis, ut dicitur Iob, capitulo XXXI, «librum portabit in humero»;2 «portare librum in humero – dicit ibi glosa – est scripture aperitionem perficere».3
§ [2] Assit igitur nunc michi clavis aperienda, qui, ut scribitg Ieronimus in prologo Biblie ex verbis Apocalipsis III capitulo: «Signatum librum aperit et nemo claudit; claudit et nemo aperit»,4 scilicet Dominus noster Iesus Christus leo de tribu Iuda; ach gratiai matris eius virginis Marie. Inquit namque Phylosophus in principio Physicorum: «Tunc enim opinamur cognoscere unumquodque cum causas conoscimus primas»:5 merito ergo de causa dicte Comedie queramus, que scilicet finalis sit, que efficiens, que materialis et formalis, ac insuper quis sit libri titulus et cui parti, etc. [3] Et primo quidem de finali causa, ex eo quod ipsa est quasi satiusj causa dictarum aliarum causarum. Nam secundum exigenciam finis, causa efficiens, que est scilicet ipse auctor Dantes, eligit materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem fini; et sic finis in intentione operantis prior causa est hiis que fiunt ad finem. [4] Est enim causa premissak finalis dicti poematis, quod per eius integumentum auctor vult et intendit nos homines, non solum metu penarum, sed etiam exortatione premiorum, efficere bonos et a vitiorum laqueis nos implicitosl explicare ostendendo ab effectu quid nos opportet operari et a quibus abstinere, in quo quidem humanum bonum consistit, secundumm Philosophum primo Ethicorum, ut sic suasione bonitatis et dissuasione malicie moveamur; est sententia: «Quibus hominibus satis persuasum essetn ut nichil malent se esse quam bonos viros, hiis reliquamo quam facere facilem esse doctrinam»,6 secundum dictum
a
Scritto dalla seconda mano A; om. B. b
Petri mei genitoris] Mei precessoris B. c
calamo] om. B. d
caritate filiali accensus] caritativo motu accessus B. e
idem] eiusdem B. f
reserare] aperire B. g
ut scribit] ut dicitur scribit A, B. h
ac] hac A.
i Un foro nella carta impedisce la lettura di g- A. j
satius] satis B. k
premissa] permissa B. l
implicitos] simplicitos, esp. s- A. m
secundum] secundum py, esp. py A. n
esset] esse B. o
125 Augustini dicentis Socratis. [5] Ad idem Seneca inquit: «Magnaa enim pars bonitatis estb velle fieri bonum» respectu premii et non malum timore pene.7 Unde Oracius in Sermonibus: «Oderunt peccare boni virtutis amore»;8 idem Oratius in Poetria sua ad hoc etiam ait: «Successit vetus hiis comedia, non sine multa / Laude;c sed vicium libertatis excidit et vim / Dignam lege regi»9 etc.d § [6] Materialis vero causa est quod, ut ad premissa monstranda deveniat, auctor poetice intendit scribere, sub typo Inferni, Purgatorii et Paradisi, de triplici seu tripartita nostra humana vita; de qua ista ait Phylosofuse in primo Ethicorum: «Tres enim sunt vite maxime excellentes: voluptuosa – et de hac alegorice ut de Inferno tractabit quodam – item civilis sive activa – et de hac ut de Purgatorio quodam dicet – et contemplativa»,10 de qua ut de Paradiso quodam eodem modo allegorico scribet. § [7] Causa formalis est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium prelibati voluminis; forma tractandi est ipse eius modus procedendi, qui quadruplex est, secundum quod quadruplici modo procedit auctor ad scribendum hoc eius opus. [8] Namf quandoque scribit in eo aliqua que superficialiter solummodo intelligi debent prout simpliciter littera sonat, adeo ystorias recitando ad hoc et ut poetag suas fictiones faciendo; nam dicitur ‘poeta’ a ‘poio, pois’, quod idem est quod ‘fingo, fingis’, secundum Papiam:11 fictio enim dicitur in re certa contraria veritatis. [9] Et ex hoc ait Ysidorus in libro Ethimologiarum: «Poetarum est ut ea, que verah gesta sunt, in alias species obliquis figurationibus cum decore aliquo diversa transducere»;12 unde Oratius in sua Poetria: «Ficta voluptatisi causa sint proxima veris: / Nec quodcumque velit possit sua sibij fabula credi. / Omne tulit punctum, qui miscuit utille dulci / Lectorem delectando pariterque monendo. / Nam prodesse volunt autk delectare poete».13 [10] Quomodo scribendum etiam sic ait Augustinusl in XVI De civitate Dei: «Non sane omnia, que gesta narantur, etiam significare aliqua putanda sunt: sed propter illa que aliqua significant attexuntur. Solo vomere terra proscinditur; sed ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria»m.14
§ [11] Item scribit auctor hic secundario aliqua sub alegorico sensu: dicitur enim ‘alegoria’ ‘alieni loquium’, scilicet cum litera unum sonat et aliud intelligi debet; verbi gratia dicitur quodn Apostolus ad Galatas capitulo IV dicit: «Scriptum est enim quoniam Abraam duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera. Sed quio de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera per repromissionem, que sunt per allegoriam dicta; hec enim sunt duo testamenta»,15 Vetus scilicet et
a magna] magis B. b est] esse B. c
Laude] lade(m) A; om. B. d
idem Oratius [...] etc] om. B. e
Phylosofus] corr. su phylosofo A. f
Namque] Namque nam, esp. namque A; namque B. g
adeo ystoirias recitando ad hoc et ut poeta] ad instorias recitandum et poeticas B. h
vera] vere corr. su vera A. i
voluptatis] voluntatis B. j
sibi] sibi ba, esp. ba A. k
aut] et B. l
Augustinus] augustinus de, esp. de A. m
poete. Quomodo [...] necessaria. Item] poete. Item B. n
dicitur quod Apostolus] dicitur Apostolus B. o
126 Novum etc. [12] Item scribeta tertio aliqua sub sensu tropologiquo: dicitur enim ‘tropologia’ ‘moralis intelligencia’. Item scribetb quarto aliqua sub sensu anagogico: dicitur ‘anagogia’ ‘excelsa intelligentia’ idest spiritualis et superior. Unde reassumendo ista solet magistraliter dici: «Litera gesta docet, quid credas alegoria, moralis quid agas, quid speresc anagogia».16 Et licet intelligencie, ut species, differant, ut ait frater Bonaventura de Bagnoreto in suo Breviloquio, dicens: «Habet ipsa scriptura profunditatem que consistit in multiplicitate misticarum intelligentiarum. Nam preter literalem sensum habet in diversis locis exponi tripliciter, scilicet allegorice, tropologice et anagogice»,17 tum quandoque circa idem concurrunt. Unde Gregorius in primo Moralium sic ait: «Quedam ystorica expositione transcurimus et per allegoriam tipica investigatione perscrutamur; nonnulla per cuncta simul»,18 prout et hoc in processu inferius in suis locis tangendo monstrabo.d § [13] Quie sit libri titulus, statim infra monstrabo in expositione rubrice; cui parti tamen philosophie supponatur eademf ethice idestg morali. Restat modo videre de titulo libri predicti, qui Comedia dicitur. Sed quare sic hunc suum librum auctor nominavit? Et certe merito ita intitulavit eum, considerato stilloh materno et humili et dulci quem tenere intendebat poetice talia expectancia ad universas gentesi litteratas quam vulgares canendo.j Unde Papia19 dicit quod comedia est cantus poeticus qui privatorum et humilium personarum gesta comprehendit mediocri stilo et dulci ac etiam quandoque alto, unde in sua Poetria ait Oratius: «Interdum tamen etk vocem comedia tollit».20 § [14] Preterea, comedia de sui natura debet inciperel sua carmina et tractatum a calamitosis et adversis rebus et debet finire in iocundis, unde consuevit scribi per antiquos in suis epistolis loco salutationis: «Tragicum principium et comicum finem».21 Nam tragedia, alius cantus poeticus, econtra incipit et finit sua carmina; § nunc, igitur, cum auctor incoare ab Inferno debeat et finire in Paradiso hoc suum poema, recte comedia dici debuit et forte hocm respectu auctor hoc suum poema in suis tribus libris semper finivit ultimum verbum in ‘stellis’, tamquam in rebus supernam felicitatem indagantibus nobis. [15] Item etiam quia comedis data est libertas reprehendi viciosos, ut tragedis et satiris, ut auctor facere intendebat; unde idem Oracius in Poetria ad hoc etiam ait: «Successit vetus hiis comedia, non sine multa / Laude;n sed in vitiumo libertas excidit et vim / Dignam lege regi»22 etc.p [16] Ulterius post hoc queramus de quo Inferno auctor tractare intendat in hac prima parte dicti sui voluminis, in principio cuius premititur particularis rubrica de descensu
a scribet] scribit B. b scribet] scribit B. c
speres] corr. su spres A. d
Et licet intelligentie [...] monstrabo] om. B. e
Qui] quis, corr. su quid B. f
eadem ethice] eandem ethice A; ethice B. Più avanti (cfr. nota #g) A commette una ripetizione per errore, in cui si
leggerà eadem, diversamente da qui. Torna però l’errore se (cfr. nota successiva), che lascia presupporre che sia un errore d’antigrafo. Corretta la lezione di B, anche sulla base di P1, p. 11.
g
idest] se A. È possibile che la lezione dell’antigrafo di A fosse scilicet o seu. h
Segue una lettera espunta A. i
gentes] gentes fylosophie supponatur eadem ethice se morali A. j
litteratas [...] canendo] om. B k
et] a A. l
debet incipere] debet B. m
hoc] huius B. n
Laude] ladem A; om. B. o
in vitium] inicium A; om. B. p
127 Inferni et certe de mistico, idest tam de essenciali quam de morali Inferno: de essenciali quidem sentit dum dicit et fingit Infernum hunc esse in abyssoa et in ventre terre cum demonibus et spiritibus dampnatis. [17] Et quod ibi sit talis Infernus satis patet Mathei capitulo XIV, ubi Christus respondendo Iudeis ait: «Non dabitur vobisb signum nisi signum Yone»,23 prophete qui sicut fuit in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terre, idest in Inferno seu in limbo tribus diebus et tribus noctibus.c [18] Item Lucretius et Servius super sexto Virgilii, ibi: «Tum Tartarus ipse / Bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras / Quantus ad ethereum celi suspectus Olimpi»24 etc., hoc idem asserunt.d Augustinus vero, corigendo se etiam in libro Retractationum in eo quod in XII supere Genesi dixit, scilicet quod penef Inferni secundum ymaginariam visionem erant et quod locus Inferni non erat corporeus sed ymaginarius, sic ait: «De inferis magis michi videor docere debuisse quod sub terris esse creduntur vel locantur».25 [19] Ad quem nunc talem Infernum essentialem dicit se auctor dessendisse subaudi ficte sive fantasiando; de morali vero Inferno etiam sentit ipse auctor, dum fingit istos et illos olim vitiosos in hoc mundo fore in Inferno diversimode cruciatos, quasi velit dicere quod dum erant predicti in hoc seculo ita mali, et per consequens etiam omnes alii qui hodie taliterg vitiose vivunt ut illi, in quodam Inferno quodammodo fuisse et esse censeri debenth in specto eorum statu tenebroso et rancore. [20] Ad quem talem Infernum respiciens Psalmista ait: «Veniati mors super illos et descendant in Infernum viventes»,26 «idest in voraginemj cupiditatis mundane»,27 dicit ibi glosa. De quo etiam tali duplici Inferno sic idem Psalmista ait alibi:k «Quoniam misericordia tua magna est, Domine, et eruisti animam meam de Infernol inferiori»;28 et Salomon in Proverbiis XXXIII: «Semita vite super eruditum; ut declinetm de inferno novissimo».29 Ad quem Infernum debet intelligi auctorem descendisse speculative contemplando: «Tu nichil admittes in te formidine penen»,30 cum dicat Boetius: «Numquam sine pena sunt vicia, numquam sine premio sunt virtuteso».31
§ [21] Postremo veniendum est ad universalem divisionem huius primi libri Inferni, circa quam premittamus hoc, videlicet quod quemadmodum Deus celeste regnum ad gloriam beatorump distincxit in IX celos et in novem ordines angelorum, ac dedit dictis celis singulos principales motores sive angelicas intelligencias, ita infernale regnum dampnatorum dixtinsit per IX principales circulos, et per consequens per IX ordines malignorum spirituum et cum singulis principalibus demoniis constituit et voluit esse dictos singulos circulos, ut dicam inferius. [22] De quibus ait Psalmista dum dicit: «Tollite portas, principes, vestras»,32 «idest principes inferni – ut exponit ibi
a
in abysso] in paradiso abysso, esp. paradiso A. b
dabitur vobis] dabitur B. c
in limbo tribus [...] noctibus] om. B. d
asserunt] asserit B. e
in XII super] XII B. f
pene] pen(n)e, esp. -(n)- A. g
taliter] etiam B. h
debent] debuit B. i
veniat] venit A, B; veniat Ott. Anche sulla base di P2, Inf., XXXIII § 10.
j
voraginem] voragine B. k
alibi] om. B. l
Inferno] inferno inferno B. m
declinet] declinent B. n
pene] pe(n)ne, esp. (n) A. o
Tu nichil [...] virtutes] om. B. p
128 glosa – ad supplicium dampnatorum».33 Ac Virgillius per IX etiam circulos principales partitus est Infernum predictum, ut ait in VI ibi: «Fata obstant, tristique palus inamabilisa unda / Aligat et novies Stix interfusa cohercet».34 [23] Quem auctor sequens etiam in hoc, dividit hunc Infernum in novem principales circulos, in quorum primo, premissis prohemialibus, ponit esse Limbum puerorum et aliorum, de quibus ipseb videbis, et de hoc tractat in IIII capitulo; in secundo circulo, de quo tractat in V capitulo, ponit puniri luxuriosos; in tertio,c de quo tractat in capitulo VI, gulosos; in quarto, de quo tractat in VII capitulo, ponit puniri avaros simuld et prodigos. [24] In quinto, de quo tractat in VIII capitulo, ponit puniri in Stigea palude accidiosos, iracundos, invidos et superbos. In VI, de quo tractat in VIIII capitulo, ponit puniri hereticos; in septimo, de quoe incipit dicere in XIIf capitulo ponit puniri violentos per tres circulos subdivisos; in VIII, de quo incipit tractare in XVIII capitulo, ponit fraudolentos per X bulgias puniri; in IX, de quo incipit tractare in XXXI capitulo, ponit proditores in Cocito quadripartite puniri.g Post hoc veniamus ad textum.
1
Seneca, Epi, XXVII 9: «Numquam nimis dicitur quod numquam satis discitur». Anche in P3. 2
Cfr. Iob, XXXI 35-6: «Ecce liber, quem scripsit vir litis meae ut in umero meo portem illum». Anche in P3.
3
Gl. ord, XXV, Iob, XXXI 36 ut in umero [...]. Anche in P3. [1]
4
Girolamo, Hieremiam, VI, p. 411. Anche in P3. 5
Aristotele, Phys, I, I. Anche in P3.
6
Agostino, Epi, CCXXXIII 1. Solo in P2. 7
Seneca, Epi, XXXIV 3. Anche in P3 (ma a Purg., I). 8
Orazio, Epi, I, XVI 52. Anche in P3. 9
Orazio, Poe, 281-83. Anche in P3. 10
Aristotele, Ethic, I, III. Anche in P3. 11
Papia, Sign, p. 255. Anche in P3. 12
Isidoro, Etym, VIII, VII 10. Anche in Guido da Pisa (a Inf., II, IV, XXXI) e P3. 13 Orazio, Poe, 338-39, 343-44, 353. 14 Agostino, DcD, XVI, II 3. 15 Gal, IV 22-24. Anche in P3. 16
Agostino di Dacia, Rotulus pugillaris, I, p. 256. Anche in P3. 17
Bonaventura, Brev, Prol. 4. Anche in P3. 18
Gregorio, Mor, Epistola missoria, I, III. Anche in P3. 19
Cfr. Papia, Sign, p. 71. Solo in P2. 20
Orazio, Poe, 93. Ma la citaz. è ripresa da Dante Alighieri, Epi, XIII 30. Anche in P3. 21
Dante Alighieri, Epi, XIII 29. Anche in P3. Questa parte della trattazione è liberamente ripresa dall’Epistola a Cangrande.
22
Orazio, Poe, 281-83. Anche in P3, abbreviata. 23
Mt, XVI 4. Anche in P3. 24
Virgilio, Aen, VI 577-79. Anche in P3. 25
Agostino, Retr, II, XXIV 2. Anche in P3.
a inamabilis] innabilis B. b ipse] ipsa A. c tertio] tercia A. d simul] simoniacos B. e
quo] agg. in interl. A. f
XII] X B. g
129
26
Ps, LV 16. Anche qui e in P1 a Inf., XXXIII; e in P3. 27
Gl. ord, XXVI, Ps, LIV 16 in infernum. Anche in P3. 28
Ps, LXXXVI 13. Anche in P3. 29
Prv, XV 24. Anche in P3. 30
Orazio, Epi, I, XVI 53. Anche in P3. 31
Boezio, Cons, IV, 1 p. Solo in P2. 32
Ps, XXIV 7. Anche in Bambaglioli, Lana, Amico (ma a Inf., VIII) e P1 (a Inf., IV e VIII). 33
Cfr. Gl. ord, XXVI, Ps, XXIII 7 Attollite portas. Solo in P2. 34
130 ‹CAPITULUM I›
Nel meço del camin di nostra vitaa
[1] Presens capitulum prohemiale est, et allegoricum valde, habens tres principales partes, ut ostendam in processu, ad quarum primam veniendo ita exordiamur. Dum nascimur in hoc mundo, ponimur ab ipsa natura in puro statu et vita cum anima «utb tabula rasa in qua nichil est pictum», ut ait Philosophus in 3° De anima,1 ituri per rectam viam quam nobis ipsa natura parat; que habet nos per eam ambulantes ut peregrinos, reducere de hoc mundo,c ut de hospicio quodam, ad celum, ut ad nostram patriam. [2] Ad primum facit quod ait Tullius De officiis dicens: «Sunt nobis innata inicia virtutum; que si adolered liceret et pateremur, nos ad beatitudinem cum divino munere ipsa natura perducerete»;2 et Seneca: «Virtus secundum naturam est, vicia vero inimica et infesta sunt»;3 et Aristotilles: «Virtus non est preter naturam».4 [3] Ad 2M facit quod ait etiam idem Tullius in libro De immortalitate anime dicens hoc: «De hac vita discedetf
tamquam de hospitio, non tamquam ex domo. Commorandi enim natura, non inhabitandi, nobis hoc diversorium dedit»;5 et Psalmista: «Ne sileas quoniam advena ego sum apud te et peregrinus»;6 et alibi: «Cantabiles michi erant iustificationes tue in loco peregrinationis mee»;7 et Apostolus ad Corinthios II, V capitulo: «Dum sumus in corpore peregrinamur a Deo».8
§ [4] Ad 3M facit quod ait Virgilius in VI, ibi dumg dicit de animabus nostris: «Igneus est illis vigor et celestis origo»;9 Macrobius Super Somnio Scipionis ad idemh ait: «Anime, dum corpore utitur, hici est perfecta sapientia utj unde orta sit recognoscat»,10 scilicet de celo. Et ex hoc dicit quod in fronte Delfici templi Apollinis scriptum erat ut quisque cognosceret se ipsum, idest suam originem naturalem, scilicet celestem.
§ [5] [1-2] Modo fingit hic auctor se processisse per dictam viam rectam sive ink adoloscencia deviavit ut plurimi faciunt, cum tunc primo incipiamus a vitiis insultari et occupari. [6] De quo reddit testimonium de se Augustinus in libro Confessionum dum dicit: «Defluxi ego al te et eravi, Deus meus, nimis devius a stabilitate tua in adoloscencia mea»;11 et Genesis, capitulo VIII, dicitur: «Omnis etas ab adoloscentiam prona est in malum»;12 et Ecclesiastes IX: «Nemo novit finem suum, sed sicut pisces capiuntur hamo, sic capiuntur homines tempore malo»,13 scilicet tempore adholosencie. [7] Tamen dicit ipse auctor hic quod dum fuit in medio camini nostre vite, idest in XXXV anno sue etatis – ad doctrinam etiam nostram ut in tali temporis medio convertamurn de viciis
a
B apre sempre con i primi tre versi del canto. b
cum anima ut] sicud anima in B. c
mundo] de mundo, esp. de A. d adolere] adoleret A. e perduceret] produceret B. f discedet] discendit B. g
dum] dum dum, esp. dum A. h
idem] etiam A. i
hic] hoc B. j
sapientia ut unde] sapientia unde A, B; sapientia ut unde Ott. k
in adolescentia] in ab adolescentia B. l
a] ad B; ad, esp. -d- A. m
adoloscentia] adoloscentia mea, esp. mea A; adolescentia me B. n
131 ad virtutes, iuxta prophetam dicentem: «Ego dixi: in dimidio dierum meorum vadam ad portasa inferi: quesivi residuum annorum meorum»,14 et alibi: «Ne revoces in dimidiob dierum meorumc»;15 et etiam iuxta Apostolum dicentem ad Ephesios, V:d «Videte fratres quomodo ambuletis, non quasi insipientes sed ut sapientes, redimentes tempus, quoniam dies mali sunt»16 – reperiit se fuisse in quadam silva,e hoc est cognovit se tunc primo in statu voluptuoso esse ut in silvaf quadam, allegorice loquendo. [8] Quem etiam statum vitiosum Virgillius accipit ut silvam, dumg dicit in VI: «Tenent media omnia silve»,17 accipiendo ‘media’ pro virtutibus et ‘silvas’h pro vitiorum extremitatibus. Unde dicitur in secundo Ethicorum: «Virtus est habitus electivus in medietatei consistens»;18 de qua tali silva sensit forsitan Osee propheta dum dixit in 2° capitulo: «Sepiam viam tuam spinis»,19 que de natura silve sunt; ubi dicit glosa: «Spinis, idest punctionibus dolorum»,20 qui in tali esse et statu vitioso occurrunt. Et Proverbiorum XXXIII dicitur: «Iter impiorum quasi sepes spinarum, via iustorum sine offendiculo est».21 [9] Dicendo inde auctor talem silvam “silvamj obscuram”, et merito, si bene advertaturk quomodo, ut in tenebris, in tali statu imus errando. Ad quodl Apostolus ad Ephesios, capitulo IV, ait: «Non ambuletis, sicut gentes in vanitate sensus sui tenebris obscuratum habentes intellectum propter ignoranciam, que est illis propter cecitatem cordis».22 Ad hoc Psalmista ait: «Illuminare his, qui in tenebris et in umbra mortis sedent, ad dirigendos pedes nostros in viam pacis»;23 et Proverbiorum 2° dicitur: «Qui relinqunt iter rectum ambulant per vias tenebrosas».24 [10] [5] Item dicit auctor eam fortem, et merito, viso quomodo talis vita aspera seu intricata nos tenet implicitos. Unde ProverbiorummV: «Iniquitates sue capiunt, et funibus peccatorum suorum quisque constringitur»;25 ad quod etiam sic ait Augustinus in libro Confessionum, remotusn
a tali statu: «Suspirabam ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate. Et de meo velle inimicus chathenam michi fecerat».26 [11] [7] Item etiam dicit eam amaram auctor quasi ut est mors, quod advertens Ysaya III capitulo ait: «Scito et vide quia amarum est reliquisse te Deum tuum»,27 vide in V facie in capitulo II.o Que dicta talis subita alteratio et mutatio iuditii ipsius auctoris in tali predicto medio sui temporisp a superna quadam gratia procedit in nobis, quando in dicto pravo statu, corrupto iudicio nostro ab appetitu, dicimus ut ait Ysaias, capitulo V, dicens:q «Ve, qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, et amarum dulce et dulce amarum»;28 videlicet iudicando malum ipse auctor nunc quod vere est
a
portas] portam B. b
dimidio] corr. su dimidium A; om. B. c
et alibi [...] meorum] om. B. d
V] primo B. e
silva] insula A, B. In A insula è esp. e corr. da silva in interl. f silva] insula B. g dum] cum B. h et silvas] insulam B. i in medietate] immediate B. j
silvam silvam] silvam silvam, esp. silvam A; silvam vocat silvam B. La doppia occorrenza di silvam, che in realtà non
recherebbe grandi difficoltà di senso (il primo riferito a talem, il secondo a obscuram) ha indotto il copista di B ad aggiungere vocat, e una mano tarda a espungere in A il primo silvam scambiando la doppia occorrenza per una diplografia. k advertatur] avertatur A. l quod] quos B. m Proverbiorum] proverbis B. n remotus] remotum A. o vide [...] II] om. B p
temporis] temporis que A, B. q
132 malum et bonum quod vere est bonum, quod usque tunc econtraa iudicaverat, et hoc est illud bonum quod auctor dicit se ibi reperisse et quod dat sibi materiam tractandi de pretentatis rebus ut dicitur hic in textu inde in folio.b [12] [10-12] Item dicit quod nescit referre quomodo intravit ipse auctor dictamc talem misticam silvam, adeo erat plenus tunc sompno dum deviavit a dicta recta via; accipiendo sompnum allegorice pro vaga affectione et cogitatione nostra mundana, que iuvenibus oculos claudit ut sompnus. [13] Unde Seneca, De formula honestatis, ad hoc respiciens ait: «Cogitationes vagas vellud sompno similes non recipies».29 Ad idem ait sic etiam Boecius in III: «Animus hominis etsi calligante memoria tamen bonum suum repetit, sed vellud ebrius, domum quo tramite revertatur ignorat»,30 et Psalmista ad idem ait: «Illumina, Domine, occulos meos, ne umquam obdormiam in morte, ne quando dicat»31 etc,d scilicet in vita vitiosa; [14] et Proverbiorum capitulo XX, etiam ad idem ait Salamon:e «Considero vecordem iuvenem,f qui tranxit per plateas iuxta angulum et prope viam illius domus graditur in obscuro advesperascenteg die, in noctis tenebris et calligine».32
§ [15] [13-15] Ad 2AM h partem premissam veniamus; in cuius principio auctor,i inde hic in summa de beatitudinibusj procedendo, fingit devenisse ad pedem istius collis ita a sole irradiati desuper, ut dicitur hic in textu, ac terminantis dictam vallem. [16] Allegorice iste collis debet accipi pro ellevata essentia virtutum ab imfimitate vitiorum, ut ab infima valle quadam. Ad hoc sic ait Ambrosius in libro De officiis: «Dico beatam vitam consistere in altitudine sapiencie et virtutis sublimitatek».33 Que sapiencia pro dicto sole irradiantel ita dictum collem debet etiam allegorice accipi hic que habet nos illuminare, ad sequendum id quod ait Ieremias capitulo XXV dum dicit: «Si separaveris pretiosum a vilim, quasin os meum eris»;34 non hoc Oratio in Sermone dicente:o «Nam vitiis nemo sine nascitur optimus ille estp / Qui minimisq urgetur» etc.35 [17] Dicitr Thomas de Aquino hoc exponens: «Pretiosum a vili separat qui pretiositatem virtutums ostendit et temporalium vilitatem, et animam ab amore temporalium se iungit et ad amorem virtutum inducit»;36 et donec istum non fecerat, Augustinus dicitt in IV libro Confessionum: «Dorsum habebam ad lumen et ad ea que
a
econtra] eque B. b
textu inde in folio] textu B. c
intravit ipse auctor dictam] intravit dictam B. d
morte, ne quando dicat etc] om. B. e
etiam ad idem ait Salamon] ad idem etiam ait B. f iuvenem] hominem B. g advesperascente] et vesperascente B. h 2AM] tercia(m) B. i
auctor inde] auctor ita se a sole irradiati desuper ut dicitur inde A; auctor ita se irradiatum desuper in dicitur inde B.
Anticipazione errata ( vd. PAGANO,p.23).
j
beatitudinibus] -ti- agg. in interl. A. k
sublimitate] sublimate B. l
irradiante] irradiantem A. m
vili] vile A, B. Conferma l’errore la successiva citazione da Tommaso d’Aquino in cui si legge pretiosum a vili. n
quasi] quod B. o
non hoc Oratio in sermone dicente] non hoc Oracium in sermo dicentem A; et oratius in sermone B. p
ille est] ille B. q
minimis] minus B. r
Dicit Thomas] thomas B. s
virtutum] virtutis B. t
133 illuminant faciem»,37 et tunc contigit etiam nobis quod ait Ysaias dicens: «Habitantibusa in regione umbre mortis lux orta est eis».38 [18] [20-27] Et ut iste auctor nunc fingatb sibi etiam contigisse, et ut tangat auctor quod phisici dicunt, scilicet quod in corde nostro tres sunt ventriculi et in eo qui est in medio spiritus generatur, in aliis duobus extremis est spiritus cum sanguine,c sed in dextro plus est de sanguine, dicit de eo ut de lacu cordis, ut ait in textu; faciens comparationem auctor inded de se ad illum quod vix evadit de pelago, seu evasit, ut dicit textus. [19] Ad quod adactatur valde quod ait Seneca De beata vita dicens de dictoe statu vitioso ut etiam de pellago quodam: «Miseri homines si deseruntur a vita vitiosa, miseriores si obruunt; sicut deprehensi in mari Sirtico, qui modo in sicco relinquntur, modo torrente unda fluctuantur».39 [20] Respiciendo scilicet talem passum, idest exitum illius vallis, idest vite vitiose predicte, ut quid orribile, dicendo quomodo dictus talis passus numquam dimittit aliquem vivum, sed in sua vitiositate mortificatum, licet immediate vivificetur intrando vitam virtuosam. Nam dicit Ambrosius: «Cum renuntiatur inprobitati statim virtus asciscitur:f egressus enim malicie virtutis operatur ingressum, eodemque studio quo crimen excludit, inocentiag copulatur»,40 ubi dicit glosator Decreti: «Prius desinit quish esse vitiosus quam incipiat esse virtuosus; bonus enim et malus simul quis esse non potest».41 Et ita intelligendo non est contrarius sibi auctor dum fingit se remansisse vivum post talem exitum. [21] [28-30] Ex quo dicit, ulterius procedendo, quod, quietato aliquantulum eius corpore, idest eius animo, a talii formidine – nam dicit Seneca: «Inicium eundi ad virtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est formidare inexperta»42 – cepit iter per costam dicti collis desertam. Hoc dicit ut tangat quod ait Ieronimus dicens: «Insuavem et asperam fecit nobis viam virtutis longa consuetudo peccandi».43 [22] Ita quod pes, idest affectus, in quo ipse auctor tunc magis firmabatur semper erat inferior,j in hoc vult denotare quod eius dictak affectio adhuc tuncl magis ad infima mundana quam ad supernam virtuosa se inclinabat, infecta amore inferiorum. Ad hoc simile sic ait Gregorius in Moralibus: «Cum mens concepta desiderian
sequitur, servire rebus convincitur, quarum amore superatur».44 Accipiendo hic auctor allegorice pedem pro suo dupplici affectu, ad quod ait Augustinus: «Pes anime amor est: qui si rectus dicitur caritas, si curvus dicitur cupiditas»;45 et super illud Psalmiste: «Pes meus stetit in directo»,46 dicit glosa: «Pes, idest affectio que cito labi solet, non recessit a rectitudine»;47 et alibio idem Psalmista: «Posuerunt laqueum pedibus meis et incurvaverunt» etcp;48 ‘posuerunt’, dico hec tria vitia que subsequuntur. [23] [31] Fingit auctor hic eius talem ascensum impedisse sub allegoria trium ferarum, videlicet vitium carnis ut lonça, et merito, considerata presumptione dicti vitii; unde Epicarmusq poeta ad hoc ait: «Domitor cupido
a
habitantibus] habitante A; habitanti Ott. Ex f. e per la concordanza con eis. b
fingat] fingit A, B. Ut regge anche tangat. c
sanguine] sanguinem, esp. -m A. d
inde de] de B. e
de dicto] dictu A. f
statim virtus asciscitur] statim oritur virtus B. g
inocentia] innocentiam A. h
glosator Decreti prius desinit quis] glosa quod prius quis desinit B. i a tali] ad talia A. j inferior] infimior A. k dicta] dicto A. l tunc] tu A; om. B. m
superna] superna et. Parallelismo con infima mundana. n
desideria] desiderio B. o
alibi] ali B. p
et incurvaverunt etc] om. B. q
134 leonta virtute presumptior».49 Item, considerata falatia multiplici sua, que in eius maculosa pelle hica, ut dicit textus, denotatatur, unde Virgilius, hoc respectu, describendo Venerem ait: «Succinta pharetra et maculose tegmine lincis»;50 et Salamon etiam de ipsa Venere senciendo Proverbiorum capitulo XX ait:b «Ecce, mulier occurrit iuveni ornatu meretricio, preparata ad capiendas animas, garula et vaga iuxta angulos insidians. Apprensumque deosculatur iuvenem dicens: “Intexui funibus lectum meum et stravi tapetibusc pictis».51 [24] [37-43] Tamen dicit auctor quod duo faciebant eum bened sperare contra dictum animal ut vitium luxurie, videlicet hora diei, quia in mane, cum tunc fortiores sumus contra tale vitium carnis; unde glosa super illud Psalmiste: «Mane stabo tibi»52 dicit: «Per ista verba denotatur mentis directio et munditia».53 [25] Item qualitas temporis nam erat tunc, secundum fictionem huius auctoris, in medio martii, dum sol ingressus erat signum Arietis, cuius stelle coniuncte fuerunt, ut dicitur hic in textu, cum sole prius quam alique alie, dum scilicet amor divinus, ut habetur Genesis I capitulo, firmamentum creavit, dicendo: «Fiant luminaria in firmamento celi»,54 et etiam statuendo istum signum Arietis domum esse Martis, oppositum signo Libre, quod dicitur domus Veneris; et quia tunc dictus divinus amor, ut dicit textus, ita nobis gratiosus fuit, merito et tunc sibi auctori propicius contra dictum vitium esse debebat dictus amor. § [26] [44-51] Item fingit secundario auctor sibi similiter occurere vitium superbie in forma leonis et vicium avaricie in forma lupe impedientes eum, ut dicit textus. Que tria vitia precipue magis nos retrahunt ne ad virtutes accedamus; unde Iohannes IX capitulo Apocalipsis,55 dum dicit de tertiae parte hominum occisa ab igne, fumo et sulphure exeunte de ore equorum habentium capita leonum, de hiis tribus vitiis intellexit ponens pro igne luxuriam, pro fumo superbiam et pro sulphure avaritiam. Ad hoc valde adactatur, moraliter intelligendo, quod ‘El’ legitur de Helya in deserto per angelum directo in montem Oreb, ut habetur IIIf Regum capitulo XIX,56 in quo visurus Deum erat, sed ventus terribilis prius sibi afflavit, et ecce superbia; secundo terremotus ibi magnus venit, et ecce avaritia; et ignis, et ecce luxuria. Inde, in sibilo aure tenuis, sibi Deus apparuit. [27] Et possumus per ista concludere cum Platone dicente in Moralibus suis: «Sapientes viri maiorem cum viciis quam cum inimicis pugnam habent»,57 et etiam cum Seneca dicente: «Cum hominibus pacem habe, cum vitiis bellum»,58 ex hoc est quod antiquitusg nomen virtutis solius fuit fortitudinis, ut ait Tullius,59 ratio quia non statim innotuit hominibus virtuositash aliarum virtutum; sed virtuosi semper aparuerunt qui laboribus et doloribus non facille vinci potuerunt; sed post experientia docuit animum habere multa certamina contra divitias, delicias et honores, quarum victoria difficilisi et utilis; unde virtuosi nominati sunt qui tales vicere potuissent. In hoc est quod ‘virtus’ dicitur a ‘vi’, unde Dominus vocat ipsos virtuosos violentos Mathei XIj,60 et sic virtus dicitur quasi viri status sive virilitas; nam virtus est perfecti animi ad rectas operationes robusti.k
§// [28] [61-67] Ad 3AM et ultimam parte veniamus, in qua auctor, ita ruendo ad imfimum locum, idest iterum redeundo ad statum vitiosum, fingit umbram Virgilii sibi apparere et respondentem ipsi
a
hic] om. B. b
et Salamon [...] ait] et ad idem Salamon B. c
tapetibus] taperetibus A; per tapetibus B. d
bene] bene per, esp. per A. e tertia] om. B. f III] om. B. g antiquits] om. B. h
virtuositas] virtuosistas, esp. il secondo -s- A. i difficilis] difficile B. j XI] XVI B. k robusti] robustus B.
135 auctori quomodo homo non erat certus, vel adverbialiter, scilicet ‘certe’, ipse Virgilius, cum simplex animaa homo dici non possit, sed cum corpore coniuncta, sic cum dicatur ‘homo’ ab ‘humo’. Vel possunt hec verba, ‘non homo’, referri ad ipsum auctorem, scilicet ad vicia remeantem, ut Virgilius vocet eum ‘non hominem’, ita iterum; ad hoc Macrobius Super somnium Scipionis ait: «Nonb arbitramur animam cum corpore extingui nec ulterius esse post hominem»,61 et inferius: «Homo enim moritur, cum anima corpus relinquit solutum lege nature».62 [29] Nam si duo faciunt hominem,c ut ait Boecius, scilicet esse rationale animal et mortale,63 defitiente uno, ut in ipso auctore tunc erat, distituto a ratione taliter, merito moraliter ‘homo’ vocari non meruit. Nam et alibi idem Boecius ait: «Ut quem transformatum vitiis videas, hominem extimare non possis».64 Item Gregorius ad idem, scribens cuidam Sergio vitioso, incipit: «Si homo esses, aut aliquam discretionem habuisses» etc;65 super quibus verbis glosator decreti sic ait: «Argumentum quod homo non est qui caret ratione»,66 ut de Nabuccodonosor dicitur Danielis IV capitulo ibi: «Nabuccodonasord propter superbiam ae rationali mente in bestialem animum et commutatus» etc.67 Unde Bernardus Super Canticis ad hoc etiam sic ait: «An non tibi videtur ipsis bestiis bestialior esse homo ratione vigens; et ratione non utens?».68 [30] [68-72] Item dicit ad literam quomodo ipse Virgilius fuit Mantue oriundus; item quomodo natus est sub Iulio Cesare licet tarde, cum eius nativitas non potuit ita ultra curere ut veniret ad bravium, idest ad tempus gratie et baptismi Christi. Item dicit ipse Virgilius quomodo vixit Rome sub Octaviano Augusto. [31] [73-75] Item dicit se poetam et cecinisse de Enea, filio Anchisse iusto: hoc dicit ut sequatur in hoc ipse auctor Nioneum, socium dicti Enee, dicentem hec verba Didoni: «Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter / Nec pietate fuit, nec bello maior et armis»,69 ut scribit in primo Eneidos Virgilius. Quod poema inchoando ait: «Arma virumque cano, Troye qui primus ab horis / Ytaliam fato profugus Lavinaque venit / Litoraf» etc; 70 et subdit inchoans tertium librum Eneidos predicti: «Postquam rex Asye Priamique evertere gentem / Inmeritamg visum superis ceciditque superbum / Ylium; et omnis humo fumat Netunia Troya, / Diversa exiliah» etc.71 Et hoc est quod tangitur hic in textu de arce troyana combusta, que Ylium dicebatur.
§ [32] Modo restat circa hec duo allegorica sequentia nos instare. Primum videlicet pro quo allegorice hic Virgilius et alibi in hoc opere sumatur:i et certe accipi debet ut plurimum pro iudicio seu virtute rationis nature humane, ut clare auctor iste demostrat infra in Purgatorio, capitulo XVIII.72 Quem Virgilium, sub dicto sensu, auctor nunc fingit sibi ita dicere et suadere, ut dicit textus,j ut ostendat in sui persona auctor quod homo, cupiens de infimo statu vitiorum ascendere ad altitudinem virtutum subito et directo, sine gratia perfecta, ut fuit in Paulo, id facere nequid, sed per
a
anima] animo B. b
Non] om. B; non Ott. c
remeantem [...] faciunt hominem] remeantem animam cum corpore extingui nec ulterius esse post hominem et inferius homo enim moritur cum anima corpus relinquit solutum lege nature; ut virgilius vocet eum non hominem ita iterum ad hoc macrobius super somnium scipionis ait non arbitramur Nam si duo faciunt hominem A, B. Passo corretto sulla
base di Ott (cfr. Pagano, p. 30).
d
Nabuccodonasor] -c- agg. in interl. A. e
a] et B. f
litora] litora multum B. g
Inmeritam] Emeritam B. h
diversa exilia] om. B, i
sumatur] sumantur A. j
136 propositiones potius eta conclusiones rationis, ut per transversas vias, procedere debet. [33] Nam dicit Thomas: «Mens bene instituta est cum ratio recte consulit voluntas recte imperat et vires subiecte voluntati recte obediunt».73 Ad hoc propositum facit quod ait idem Thomas in prima parte secunde questione LVIIIb dicens: «Naturalis inclinatio ad bonum virtutisc est quedam inchoatio virtutis, non autem est virtus perfecta. Huiusd enim inclinatio, quanto est fortior, tantoe potest esse periculosior, nisi recta ratio adiungatur, per quam fiatf recta ellectio eorum queg conveniunt ad debitum finem»;74 ut etiam ait Philosofus in VII Ethicorum. Et in eodem libro articulo X ait ipse Thomas: «Deus movet voluntatem hominis, sicut universalis motor, ad universale obiectum voluntatis, quod est bonum. Et sine hac universali motione homo non potest aliquid velle. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc vel illud,h quod est vere bonum».75 [34] Ad hoc idem Thomas ait: «Virtus in mentemi rationem illuminat et voluntatem de servitute vitiorum ad imperium sublimat».76 Unde Regum IV, capitulo XII dicitur sic: «Virtus ubi non est derelicto conscilio rationis sensibus acquiescitur»j.77 Unde Seneca: «Virtus per omnia consonat rationi et humanis virtutibus regula una est ipsa ratio»;78 et Phylosophus: «Virtus est habitus animi in modum nature consentaneus rationi».79 Sed tamen interdum specialiter Deus movet aliquos ad aliquid determinate volendumk quod est bonum, sicut in hiis quos movet per gratiam: «Dicitur enim ratio quidam motus animi visum mentis acuens et vera a falsis distinguens».80 [35] [91] Et ex hoc auctor fingit dictum Virgilium sub dicto sensu sibi dicere quod pro eius meliori ducet eum per aliam viam ad statum felicem predictum, ostendendo sibi Infernum et Purgatorium; hoc est quod demostrabit conclusivel statum vitiosorum in hoc mundo, ad quem adhuc tunc flectebatur, esse quasi quemdam Infernum, et statum seperatorum hominum a vitiis esse quoddam quasi Purgatorium. Ad quem fictum dissenssivum casum auctoris, sic remediatum a ratione,m facit quod ait Seneca De beata vita dicens: «Qui voluptatem sequitur, licet ab ea discediturn vel discedere vellet, perventurus est in turpia nisi aliquis distinserit illi voluntates, ut sciat que ex eis ita naturale desiderium desistant».81 [36]
[115-123] Ad id vero quod ait de secunda morte hic auctor potest referri ad dictum alegoricum Infernum,
et tunc expone quod 2^o mors naturalis respectu prime, in qua iam sunt dicti vitiosi – unde Apostulus ad Hephesios II capitulo: «Et vos, cum essetis mortui in peccatis et delictis vestris» etc;82 – cridat, idest advocat eos tales malos. Unde Gregorius in Dialago suo ait: «Duplex est mors hominis: prima dum beate viverep ammictit, 2^ dum essentialiter vivere in pena non desinit».83 [37] Item potest referri auctorem loqui ad terrorem nostrum de existentibus in essentiali Inferno qui, ut scribitur in Compedio theologie, inter alias penas quas ibi habent anime dampnate est quod querunt
a
et] (con) et, esp. (con) A. b
secunde questione LVIII] summe B. c
virtutis] virtus B. d
Huius] hec B. e
tanto] tanto pi, esp. pi A. f
fiat] om. B. g
eorum que] erumque A, plerumque B. h illud] istud B. i mentem] mente B. j acquiescitur] acquiesci B. k
specialiter [...] volendum] om. B. l
conclusive] conclusivo A. m
a ratione] idest remediatum B. n disceditur] discedi B. o 2^] ista B. p vivere] vivens B.
137 iterum mortem naturalem et non inveniunt. Unde Iohannes Apocalipsis capitulo XXI ait: «Pars illorum erit in stagno ardenti et sulphure quod est secunda mors».84 Et quia dicta nostra ratio rebellis fuit in prevaricando in primis nostris parentibus legem sibi datam a Deo, ideo subdit quod ad beatitudinem celestem ipsum auctorem ipsa ratio, idest ipse Virgilius, non potest ducere, sed relinquet eum ad talem adscensum Beatrici, idest intelectuali scientiea theologie, et in hoc tangit de natura ipsius rationis que talia superna attingere non valet. [38] Unde Ysidorus ait: «Dum anima nostra superiora respitit dicitur intellectus; dum inferiora dicitur ratio».85 Adducendo quod ait Psalmista de Deo regente in celo et ubique alibi imperante dicens: «Dominus in celo paravit sedem suam et regnum suum omnibus dominabitur».86
§// [39] [100-02] Post hoc restat instare circa aliud secundum punctum allegoricum, videlicet quid auctor pro isto veltro, debente ita fugareb dictam lupam, ut dicit textus, intelligat. Et dico quod duobus modis in hoc passu est intelligendus auctor loqui. Primo modo ut suo iudicio astrollogico, nova dispositione celi operante, velit auctor ipsec pronosticando prenuntiare de proximo quedam dominum surgere, disponentem homines totaliter ad virtutes ac vitia confundentem, et precipue vitium huius maledicte avaricie et cupiditatis in personis prelatorum maxime vigens, et in quibus continue magis videtur invalescere, et per consequens in nobis subditis eorum exempla sequentibus,d ut ipse auctor dicit infra in Purgatorio in capitulo XVI et in capitulo finali,87 ubi etiam reiterat hoc ideme eius presagium, cuius textus cum isto iuniendus est. [40] [103-05] Et sicut ibi dicit auctor quod erit nuntius Dei talis dominus et dux, ita et hicf dicitur etiam quod cibabit eum divina Trinitas, scilicet virtus sive potentia, idest Pater, et sapientia, idest Filius, et amor, idest Spiritus Sanctus; non terra et peltrum, idest affectio terrenorum bonorum et heris seu pecunie. [41] Item dicit quod natio eius erit inter feltrum et feltrum: expone hoc, scilicet ut auctor velit dicere et sentire quod tantus homo erit de humili gente et natione paterna et materna et hic auctorem circa premissa loqui per enigma,g ut ait in dicto capitulo finali infra in Purgatorio.88 Dicitur enim ‘enigma’ obscura locutio valens trahi ad varios intellectus; nam que non possunt aperte dici ubi et quando fiant et quomodo, debent relinqui in obscuro pocius quam in certo, ut moris est sapientum scribere. Unde Salamon in Parabolis ait: «Animaverte parabolam et interpretationem, verba sapientium et enigmata eorum».89 Quod volensh etiam tangere Virgilius in 6 ait de Sibilla prenuntiante Enee ventura sibi: «Talibus ex aditoi dictis Cumea Sibilla / Horrendas canit ambages et utroque remugit, / Obscuris vera involvens» etc.90
§ [42] Secundo modo potest auctor intelligi circa premissum secundum membrum principale loqui, ut non prenuntiet hoc, scilicet de tali veltro ex se, sed ut prenuntiata ab alio hic illa sequatur, ut puta prenuntiata a beato Methodio episcopo; qui ut martir Christi carceratus iam habuit suo rogamine a Deo multa in revellatione de principio mundi, que nec Moyses nec Iosephus, ut ait Ieronimus,91 scripserunt. Item etiam de finej mundi, ut recitat magister Ystoriarum. Item alia ipse
a scientie] scientia A. b fugare] figurare A. c
velit auctor ipse] velit ut ipse auctor B. d
sequentibus] sequentes vel sequentibus A. e
hoc idem] idem agg. in interl. A; hoc iddem B. f
hic] hoc B. g
per enigma] enigma B. h
volens] volens secundum B. i
adito] audito A. j
138 Metodiusa prenunciat in Novissimo: «Sexto miliario seculi exibunt filii Israel vel Ismahel de heremo, et erit adventus eorum sine mensura castigatio propter peccata gentium; tunc surget rex Christianorum virtuosissimus, qui cum auxilio regis Grecorum preliabitur cum eis et interficiet eos gladio et dominabitur orbi, et omnes gentes ponet in pace; et dividet mundum per X regna. Postea apparebit filius predictionis Antichristus de Corriçonb nutritus in Bethsaydam, habens regnum in Chafarnaum; accipiens per vim tria de dictis X regnis, et reliqua septem non vi sed metu apparebunt ei».92 [43] De quo etiam tali virtuoso rege forte sensitc Alanus dum in suo Anticlaudiano ita inquit: «Pestis Avaritie, sed telum parcius intrat / Scutum nec clipeod sua spicula firmiter herent / Arma refert, et se victam miratur, et illud / Quod patitur vix esse putat. Nec creditur illi / Quid videt, et Stignease fugit indignata sub umbras. / Pugna cadit, cedit iuveni Victoria, surgit / Virtus, subcumbit Vitium, Natura trihumphat, / Regnat Amor, nusquam Discordia, Fedus ubique. / Nam regnum mundi legumf moderatur habenis / Ille beatus homo, qui non lascivia frangit. / In terris iam castra locat et regna meretur».93 [44] [106-111] Qui talis hic figuratus veltrus eritg salus, dicit hic auctor, humilis (idest abiecte)h Ytalie ‒ pro qua Ytalia mortua est Camilla per Arontam,i militem Enee, que regina Volscorum eratj bellans pro Turno, rege Rutilorum, contra dictum Eneam; et dictus Turnus, occisus ab ipso Enea; item Orialus et Nisus, sotii et commelitones dicti Enee troyani occisi per gentem dicti Turni ‒, dicendo quod talis venturus rex remitet dictum vitium avaritie in Infernum, unde invidiam dyaboli etc. Unde Sapientie 2° dicitur: «Invidia diaboli mors introivit in orbem terrarum».94
§// [45] [130-36] Ultimo auctor fecit hic ut ait Seneca in Epistulis, dicens: «Vis omnia vincere, te subice rationi»,95 scilicet ipsi Virgilio, ita se nunc subiciendo, quem sub typo eius rationis amodo in hoc poemate, ut iam dixi, accipitur, et certe merito. Nam, ut ait Papia, «poete dicti sunt loici quia in naturis et in moribus rationem adiungunt»,96 et precipue ipse Virgilius, si bene intueatur naturalis stilus et moralis et rationalis ipsius, et ex hoc dixit auctor supra quod ipse Virgilius erat ille a quo pulcrum stilum habuit, scilicet naturalem et moralem, in scribendo poetice ipse auctor.
1
Tommaso d’Aquino, Summa, I, q. LXXIX, art. 2 co. Anche in P1 e P3. [1] 2
Cicerone, Tusc, III 2. Anche in P1 e P3. 3
Seneca, Epi, L 8. Anche in P3. 4
Cfr. Tommso d’Aquino, Ethic, II, lect. I 5. Solo in P2. [2] 5
Cicerone, Sen, XXIII 84. Anche in P3. 6
Ps, XXXVIII 13. Anche in P3. 7
Ps, CXIX 54. Anche in P3. 8
2Cor, V 6. Anche in P1 e P3 (che leggono peregrinamur ad Deum). [3]
a
ipse Metodius] ipse metodius ipse A. b
Antichristus de Corriçon] antiss(us) de cor(r)eço B. c
sensit] sentit B. d
Scutum nec clipeo] scutum seu clippeum B. e
videt et Stigneas] viderat stigias B. f legum] regnum B. g erit] ut erit A, B. h abiecte] adiecte B. i Arontam] orontem B. j
139
9
Virgilio, Aen, VI 730. Anche in P1 e P3. 10
Macrobio, Somn, I, IX 1. Anche in P3. [4] 11
Agostino, Conf, II, X 18. Anche in P3. 12
Gn, VIII 21. Anche in P1 e P3. 13
Ec, IX 12. Anche in P3. [6] 14
Is, XXXVIII 10. Anche in P3 e, abbreviata, in P1. 15
Ps, CII 25. Anche in P1 e P3. 16
Ef, V 15-16. Anche in P3. [7] 17
Virgilio, Aen, VI 131. Anche in P1. 18
Aristotele, Ethic, II, VI.Anche in P1 e P3. 19
Os, II 6. Anche in P1 e P3. 20
Spiegazione molto diffusa; cfr. ad es. Gl. ord, LVIII, Gv, XIX 2 Et milites [...]. Anche in P1 e P3. 21 Prv, XV 19. Anche in P3. [8] 22 Ef, IV 17-18. Anche in P1 e P3. 23 Lc, I 79. Anche in P3. 24 Prv, II 13. Anche in P3. [9] 25
Prv, V 22. Anche in Guido da Pisa (a Inf., XXIII), P1 e P3. 26
Agostino, Conf, VIII, V 10. Anche in P1 e P3. [10] 27
Ger, II 19. Solo in P2. 28
Is, V 20. Anche in P3. [11]
29
Martino di Braga, Form, II. Anche in P1 e P3. 30
Boezio, Cons, III, 2 p., 13. Anche in P3.
31
Ps, XIII 4-5. Anche in Guido da Pisa (ma a Inf., II), P1 e P3. [13] 32
Prv, VII 7-9. Anche in P3. [14]
33
Ambrogio, Off, II, V 19. Anche in P3. 34
Ger, XV 19. Anche in P3.
35
Orazio, Sat, I, III 68-69. Anche in P3. [16] 36
Citaz. forse ripresa da cfr. Giordano da Pisa, Quar. fior., LII. Anche in P3. 37
Agostino, Conf, IV, XVI 30. Anche in P1 (ma a Purg., XXII) e in P3. 38
Is, IX 2. Anche in P1 e P3. [17] 39
Seneca, Dvb XIV 1. Anche in P3. [19] 40
Decr. Grat. II, c. XXXIII, q. i 9. Citato da «Ambrosius, I. II de Cain et Abel, c. 4». Anche in P3. 41
Glossae decr, to. II, p. 1491. Anche in P3. [20] 42
Peraldo, Princ, V, XI. Citato da Seneca, Epi, V, L 9. Anche in P1 e P3 (citaz. ripetuta in tutte le redazioni anche a Purg., IV).
43
Girolamo, Epi, V, CXLVIII 10. Anche in P1 (ripetuta anche a Purg., IV) e in P3. [21] 44
Gregorio, Mor, V, XII 17; poi in Decr. Grat., II, c. XIV, q. I. Anche in P3. 45
Agostino, Enarr, IX 15. Anche in P3 (ma a Purg., XVIII) e in P1. 46
Ps, XXVI 12. Anche in P1 e P3. 47
Pietro Lombardo, Psalm, XXV 12. Anche in P1 e P3. 48
Ps, LVII 7. Solo in P2. [22] 49
Fulgenzio, Mitol, III, I.Anche in P1 e P3. 50
Virgilio, Aen, I 323. Anche in P1 e P3. 51 Prv, VII 10, 12-13, 16. Solo in P2. [23] 52 Ps, V 4. Anche in P1 e P3. 53 Anche in P1 e P3. [24] 54 Gn, I 14. Anche in P3. [25] 55 Cfr. Apo, IX 17-18. 56 1Re, XIX 11-13. [26]
140
57
Fulgenzio, Mitol, II, IV. Anche in P3. 58
Sedulio Scoto, Misc, IV 76. Anche in P3. 59
Cfr. Cicerone, Off, I, XIX 63. Solo in P2. 60
Cfr. Mt, XI 12. [27] 61
Macrobio, Somn, X 5. Nell’ed. Willis si legge nos arbitramur. Anche in P3. 62
Macrobio, Somn, XIII 6. Anche in P3. [28] 63
Cfr. Boezio, Cons, I, 6 p., 15. 64
Boezio, Cons, IV, 3 p., 16. Anche in Bambaglioli, Guido da Pisa (ma a Inf., XXIV), P1 e P3. 65
Decr. Grat., II, c. XXVII, q. I 19. Solo accennata in P3. 66
Glossae decr, to. II, p. 1400. Anche in P3. 67
Cfr. Glossae decr, to. II, p. 1400. Anche in P1 (ma a Purg., XXIV) e P3. 68
Bernardo di Chiaravalle, Cant, XXXV 8: «An non siquidem tibi videtur ipsis bestiis quodam modo bestialior esse homo ratione vigens, et ratione non vivens?». Anche in P3. [29]
69
Virgilio, Aen, I 544-45. Anche in Bambaglioli (ma a Inf., II). 70
Virgilio, Aen I 1-3. Anche in P1 e P3 la cooccorrenza dei tre versi; il solo v.1 è invece presente nell’Amico dell’Ottimo, nel prologo all’Inferno.
71
Virgilio, Aen, III 1-4. Anche in P1 e P3. [31] 72
Cfr. Purg., XVIII 46-48. [32] 73
Pseudo-Agostino, Spir. An., IV. Anche in P3 (ma a Par., VII). 74
Tommaso d’Aquino, Summa, I-II, q. LVIII, art. 4 ad 3. Anche in P3.
75
Tommaso d’Aquino, Summa, I-II, q. IX, art. 6 ad 3. Anche in P1 e P3. [33] 76
Peraldo, Summae, to. I, p. 18. Solo in P2.
77
1Re, XII 13: «Responditque rex populo dura, derelicto consilio seniorum, quod ei dederant». Anche in P3. 78
Peraldo, Summae, to. I, p. 19. Solo in P2.
79
Cicerone, Invent, II, LIII 159; poi ripresa da molti autori. Solo in P2. 80
Isidoro, Diff, II, XXIII 86. Anche in P3. [34]
81
Seneca, Dvb, XIII 4. Anche in P3. [35] 82
Ef, II 1. Anche in P3. 83
Vd. Gregorio, Dia, IV 45. Anche in P3. [36] 84
Apo, XXI 8. Anche in P3; simile in P1. [37] 85
Anche in P3. 86
Ps, CIII 19. [38] 87
Cfr. Purg., XVI 98-129; ivi, XXXIII 34-45. [39] 88
Cfr. Purg., XXXIII 50. 89
Prv, I 6: «Animadvertet parabolam et allegoriam [...]». Anche in P3. 90
Virgilio, Aen, VI 98-100. Anche in P3. [41] 91
Cfr. Girolamo, Epi, XXIV 2. 92
Cfr. Pietro Comestore, Hist, Lib. Ex. IX 3. Anche in P3. [42] 93
Alano, Anticl, IX 363-64, 381-88, 391. Anche in P3. [43] 94
Sap, II 24. Anche in Bambaglioli e Guido da Pisa. [44] 95
Seneca, Epi, XXXVII 4. Anche in P3. 96
141 ‹CAPITULUM II›
Lo giorno se n’andava e l’aere bruno
[1] Continuando se auctor ad proxime precedencia, in hoc capitulo quatuor facit: primo exorditur, secundo invocat, tercio ceptum suum iter revocat in dubium prosequi, quarto inducit Virgilium dictum dubium tollere et reducere eum in pristinum propositum procedendi.
§// [2] [1-6] Ad primum igitur veniemus, seu veniendo ita inchoemus. Sicut status viventium in virtutibus in hoc mundo potest vere dici esse quasi in quadam claritate diurna collata eis a sole sapientie et veritatis ‒ unde de talibus Virgilius volens tangere in VI allegorice loquendoa ait: «Largior hic camposb ether et lumine vestit / Purpureo, solemque suum, sua sydera norunt» ‒ ,1 ita per oppositum status vitiosorum potest et debet dici quasi esse in nocte quadam, propter tenebrositatem eorum ingnorantie. [3] Unde idem poeta in eodem libro etiam allegorice loquendo etiam de talibus ait: «Ibant in obscuri sole sub nocte per umbras» et subdit: «Ut tristis sine solec domos, loca turbida, adires?» etc;2 et Ovidius: «Prod superi, quantum mortalia pectora cece / Noctis habent!»;3 et Psalmista ad hanc etiam allegoriam ait: «Collocavit me in obscuris sicut mortuos seculi»4 etc.e // Merito auctor, nunc tractaturus de tali statu ut de quodam Inferno, fingit se in principio noctis eius processum ut iter quoddamf ita in sero inchoare, tangens inductive de natura vere noctis relevantis nos et alia animalia a suis laboribus ‒ de qua Statius sic etiam ait in primo: «Iam volucres pecudesque tacent, iam Sompnus avaris / Inserpit curis» etc ‒,5 dicens quod solus ipse auctor tunc laborare incipiebat prima hora noctis, subaudi in vigilando, circa hoc suum poemag et eius materiam infernalem inchoandum, dum alii iam dormiebant, secundum quod refert sibi eius fantasia, que est mens, idest illa pars anime que non errat, ut dicit etiam textus, quasi velit dicere quod sicut ymaginatus est, ita poetice clamat seu canet de dicta materia. Et hoc quantum ad primum.
§// [4] [7] Ad secundum, ut auctor servet morem poetarum invocando ‒ dicente Valerio Maximo in suo proemio: «Si excellentissimi vates a numine aliquo principia traxerunt, mea parvitas»6 etc ‒, h invocat nunci in principio musas ad hunc suum poeticum cantum metrice proferendum; et quia de incognitis habet scribere, ut puta de existentibus in alio mundo, invocat etiamj altum ingenium. Dicitur namque ingenium vis animi naturaliter insita per se valens, ac deextensio intellectus ad incognitorum cognitionem. [5] [8-9] Congratulando menti sue, idest anime, que memorie commendavit et scripsit, idest scribere fecit, quod fantasiando concepit et vidit. Unde Ysidorus ait quod anima, in quantum meminit et recolit, dicitur mens,7 licet Papia dicat quod mens est
a
loquendo] dicendo B. b
hic campos] corr. su in campos A; in campis B. c
sub nocte[...] sole] om. B. Salto dallo stesso allo stesso. d pro] paoth B. e etc] om. B. f quoddam] quodam A. g poema] poeta B. h
Si excellentissimi [...] etc] om. B. i
nunc] autem B. j
142 prestantior pars anime, a qua procesit intelligentia et secundum quam homo ymago Dei dicitur.8 Et hoc quantum ad secundum.
§// [6] [13-24] Ad tercium veniendo auctor, ut inducat Virgilium ad dicendum quomodo et qualiter venit ad ipsum, fingit se, ad literam loquendo, substitisse dubitando ultra procedere, ac si ad verum Infernum deberet nunc ipse auctor cum ipso Virgilio descendere, ut dicit textus, sic arguendo contra se in hoc dicens: “Licet tu, Virgilii, dicas et scribas in VI Eneidos Eneam, patrem Silvii, ductu Sibille descendisse ad immortale, idest ad eternum, seculum, videlicet ad Infernum, coruptibilem, idest corporaliter vivendo adhuca ipse Eneas, non est par ratio de me ad ipsum, si consideratur altus effectus qui evenire debebat ex tali descensu suo”. [7] Nam, secundum fictionem Virgilii, ibi audivit et intellexit ipse Eneas ab Anchise, suo patre predicto, quomodo ipse Eneas debebat esse pater urbis Rome et eius imperii, ita institutus et stabilitus in Inpirio celo, idestb in predestinatione divina, ut dicit hic auctor, ac ut optime tetigit Titus Liviusc circa hoc idem etiamd in prima partee sui voluminis, que a capta Troya sumit exordium,9 et Virgilius in primo in persona Veneris, matris ipsius Enee, conquerentis ad Iovem de ipso suo filio vexato a Iunone in mari dicens: «Certe hincf Romanos olim, volventibus annis, / Qui mare, qui terras omni dicioneg tenerent, / Hinc fore ductores, revocato ah sanguine Teucri, / Policitus»10 etc, scilicet ‘es tu Iupiter’ subaudi. [8] Et in quarto, in persona Iovis loquentis Mercurio ituroi ad ipsum Eneam, moram apud Cartaginem trahentem, etiam ait: «Non illum nobis genitrix pulcerima talem / Promisitj Graiumque ideo bis vendicat armis; / Sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem / Italiam regeret, genus alto a sanguine Theucri / Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem».11 Item etiam premonitus fuit ibi per dictum eius patrem dictus Eneas quomodo ipse et eius successores deberent imperare et bellare et laborare pro dicto romano imperio constituendo, ut fingit ipse etiamk Virgilius in VI dicens in persona dicti Anchisis loquentis Enee predicto:l «Tu regere imperio populos, Romane, memento / (Hee tibi erunt artes), pacique imponere mores, / Parcere subiectis et debellare superbos»;12 et subdit inferius: «Que postquam Anchises natum per singula duxit / Incenditque animum fame venientis amore, / Exim bella viro memorat que deinde gerenda, / Laurentisque docet populos urbemque Latini, / Et quocumque modo fugiatquem feratque laborem».13 [9] Que alma, idest sanctam romana civitas, ut dicit hic auctor, fundata a Romulo et Remo fratribus et descendentibus ipsius Enee, stabilita a Deo fuerat esse locus scilicet monarchie mundi et universalis imperii. Unde etiam Virgilius in VI tangendo de hoc futuro ait: «Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater / En huius, nate, auspitiis illa inclita Roma / Imperium terris, animos equabitn Olimpo».14 [10] Nam ut
a adhuc] ad hunc A. b idest] et B. c
Titus Livius] titlus B. d
etiam] respectu B. e
parte] parte ti, esp. ti A. f hinc] hic B. g dicione] dictione A, B. h revocato a] revocatos A. i ituro] iturum A. j
Promisit] promisitque, esp. -que A. k
etiam] ita B. l
Enee predicto] in persona enee predicti B. m
fugiatque] fugiat B. n
143 scribit Orosius: «Nec Ninus Asiriorum rex, nec Vesozes rex Egipti,a nec Cirrus rex Persarum, nec Serses Darii filius, nec Alexander rex Macedonie, omnes hoc imperium acquirere laborantes id facere potuerunt»,15 sed solum hoc egit principatus et primus imperator romanus, scilicet Augustus, et sic quasi divinitus. Unde idem Virgilius in eodem libro ait: «Augustus Cesar, divi genus,b aurea condet / Secula qui rursus Latio regnata per arva / Saturno quondam, super et Garamantas etc Indos / Proferetd imperium» etc.16 [11] Item et per consequens debebat esse dicta Romae stabilita pro sanctof loco Chatoliceg Ecclesie militantis et sedis papalis eius cum tempore imperii regi dicti Octaviani primi imperatoris Filius Dei in hoc mundo natus est, qui fuit sacerdos in etternum secundum ordinem Melchisedech, ut ait Psalmista,17 et sic possunth dici concurrisse origine sacerdotiumi et imperium. [12] Unde Iustinianus in suo Autentico ait: «Maxima Dei dona sunt omnibus a superna collataj clementia sacerdocium et imperium, illud divinis ministrans, hock humanis presidens»,18 ut duo luminaria illa, que prefiguraverunt has duas dignitates, de quibus Genesis capitulo primo dicitur: «Fecit Deus duo magna luminaria in firmamento celi».19 Ad quod Augustinus in libro De civitate Dei ait: «Deus ostendit in oppulentissimo imperio romanol quantum valuerunt civiles virtutes, etiam sine vera religione, ut intelligeretur ac vera religione addita homines fieri civiles alterius civitatis»,20 scilicet celestis. Nam dicit Ieronimus: «Virtutibusm Romani promeruerunt imperium».21 [13] [25-27] Quam Romam etiam suorum pontificum Deus sedem stabilivit papalem, cum Christus voluerit Petrum, quem constituit vicarium suum et fundamentum eius Ecclesie dicendo: «Tu es Petrus et super hanc petram edificabo Ecclesiam meam»,22 martirio consecrare dictam civitatem, hoc ostendendo dum dixit ei: «Vado Romam, iterum crucifigi»,23 ac dum ceteris urbibus in universo mundo Romam ipsam pretulit. Unde romana sedes priorn debet dici dignitate, licet anthiocena prior sit tempore. Unde circa hoc sic ait Ambrosius: «In urbe Romana, que principatum et caput obtinet nationum voluit Deus, ut ubi erat caput superstitionis, ibi caput quiescereto sanitatis, et ubi gentilium principes habitabant, illic Ecclesie principes morarentur».24 Et hoc totum hic auctor vult tangere brevibus verbis prout patet in textu.
§ [14] [28-33] Iterump simili modo auctor, arguendo de Paulo apostolo vocato a Christo vas electionis,25 ut scribitur Actuum Apostulorum capitulo XIV, eo quod vas legis et Sanctarum Scripturarum futurum erat armarium, ut exponit Ieronimus,26 dicit, et contra se, quod non est par ratio de se ad ipsum Paulum. Nam si tractus fuit ipse Paulus ad tercium celum et ad Paradysum vivens in corpore ‒ ut ipse idem ait secundo ad Corintios capitulo XII dicens: «Scio hominem in
a
rex Egipti] rex persarum egipti, esp. persarum A. b
divigenus] divigneus A, divum genus B. c
Garamantas et] garamantidos B. d
proferet] profert A. e
dicta Roma] ipsa romana B. f
sancto] dicto B. g
Chatolice] chatoli A, catholico B h
possunt] potest B. i
sacerdotium] sacerdotum A. j
collata] collocata, esp. -oc- A. k hoc] hic B. l romano] romana B. m Virtutibus] virtute B. n prior] prius B. o quiesceret] quiescere A. p Iterum] Item B.
144 Christo ante annos XIV (sive in corpore, sive extra corpus nescio, Deus scit) raptum usque ad 3M celum. Et scioa huiusmodi hominem (sive in corpore, sive extra,b Deus scit) raptum in Paradisum et audivit archana verba, que non licet homini loqui»:27 totum hoc fuit ad robur fidei nostre.c Et hoc quantum ad tercium.
§ [15] [52-72] Venio ad quartum et ultimum, ubi auctor mistice valde loquitur, videlicet partim ad literam, partim allegorice, partim anagogice et partim tropologice, prout infra patebit. Et quia modo hic primo de Beatrice fit mentio, de qua tantus est sermo maxime infra in tercio libro Paradisi, premittendum est quod re vera quedam domina nomine Beatrix, insignis valde moribus et pulcritudine, tempore auctoris viguit in civitate Florentie, nata de domo quorumdam civium florentinorum qui dicuntur Portinarii, de qua Dantes auctor procus fuit et amator in vita dicte domine; et in eius laudemd multas fecit cantilenas. Qua mortua, ut eiuse nomen in famam levaret, in hoc suo poemate sub allegoria et typo theologie eam ut plurimum accipere voluit. [16] [76-78] Et hinc est quod, fingendo auctor hic nunc Virgilium de ea loqui, ut dicit textus, facit eum vocare eam ‘dominam virtutis’, per quam humana species, idest intellectus humanus, excedit, idest transcendit, a celo minori, videlicet a spera Lune, usque ad Impyreum, tractando de contentis in eis celis. Ad idem Alanus in poemate suo etiamf de dicta theologia ut de quadam domina sic ait: «O regina poli, celi dea, filia summi, / Cui superum sedes, celi via, limes Olimpi, / Extramundanus orbis regioque Tonantis / Tota patent,g soliumque Dei factumque quod ultra est».28 [17] [82-84] Introducendo autor inde Virgilium querere cur ipsa Beatrix, ut dicta pars phylosophye, supprema non timet etc,h aludendo allegorice verbis Boetii, in primo dicentis Filosophie: «Tu in exilii nostri has solitudines, omnium magistra virtutum, superoi cardine delapsa venisti?» etc;29 vel dic ut loquatur de ea ut de quadam anima beata, ad literam intelligendo: ‘cur non timet de celo in centrum ita, idest in profundum terre, scilicet Infernum, descendere?’. [18] [85-114] Et respondet ei Beatrix dicens: licet durum iuditium Dei, idest statutum evvangelicum, dictet quod nulla anima beata ad inferos unquam ire possit et valeat, ‒ ut habetur Luce capitulo XVI, ubi Abraam diviti Epuloni illi, qui existens in Infernum rogabat eum ut mitteret Laçerum existentem in eius sinum ad ipsum refrigerandum ita respondit: «Inter nos et vos magnum chaos firmatumj est, ut qui voluerint transire hinc ad vos, non possint, neque inde huc transmeare»k ‒,30 tamen dicit quod quedam gentilis domina existens in celo illud tale iudicium durum frangit, compatiens in dicto suo casu ita movendo Luciam, aliam dominam, ut dicit textus, ad mitendum ipsam Beatricem ad ipsum Virgilium ut repararet auctorem ipsum, ut fecit. [19] Circa quod auctor sub velamine allegorico intelligendus est loqui anagogice primo, idest spiritualiter, hic, scilicet ut velit dictam dominam gentilem accipi debere pro divina
a
scio] si C. b
extra] extra nescio C. c
Scio [...] nostre] scio hominem in christo ante annos 14i sive in corpore sive extra corpus nescio deus sit raptum uscque ad tercium celum et si huiusmodi hominem sive in corpore sive extra nescio deus sit raptum in paradisum et audivit arcana verba que non licet homini loqui et hoc totum fuit ad fidem C. Il passo è anche in P3.
d
laudem] laudes B. e
eius] in eius A, enim B. f
etiam] ita B. g
patent] patet B; patent Ott. h
supprema non timet etc] om. B. i
supero] superno B. j
firmatum] firmamentum B. k
