Materiały do słownika historyczno-geograficznego dóbr i dochodów dziesięcinnych benedyktyńskiego opactwa św. Krzyża na Łysej Górze do 1819 r. [Dictionnaire de l'histoire et de la géographie des propriétés foncières et dîmes de l'abbaye bénédictine

Marek Derwich

Materia³y do s³ownika

historyczno-geograficznego

dóbr i dochodów dziesiêcinnych

benedyktyñskiego opactwa œw. Krzy¿a

na £ysej Górze do 1819 r.

SPIS TREŒCI

Wstêp . . . 7

Schemat uk³adu treœci . . . 20, 40 Wykaz skrótów i symboli dokumentacyjnych . . . 21

Wykaz skrótów rzeczowych . . . 35

S³ownik . . . 39

Indeks nazw geograficznych i terenowych . . . 259 Mapy . . . na wk³adce

7

WSTÊP

Klasztor œredniowieczny i nowo¿ytny, a zw³aszcza opactwo mnisze, by³ przede wszyst-kim instytucj¹ religijn¹, koœcieln¹, miejscem poszukiwania drogi do Boga, a wszystkie jego liczne inne aktywnoœci by³y zawsze poboczne1_{. Jednak¿e przecie¿ w³aœnie te „niechciane”}

aktywnoœci, ci¹gle i zawsze realizowane przez klasztory i zakonników, nadaj¹ ich dzia³alno-œci tak wielkie znaczenie. Jej skalê widaæ w pe³ni, gdy badaniami obejmiemy ca³y mikroko-smos klasztorny, wspólnotê zakonn¹ wraz z jej najbli¿szym otoczeniem, w jej mikroregionie spo³eczno-przyrodniczym2 _{oraz w jej longue durée}3_{, oznaczaj¹cym – w wypadku najstarszych,}

wielkich opactw mniszych i kanonickich – nawet kilkaset lat funkcjonowania na tym samym miejscu.

Niew¹tpliwie zatem wa¿nym zadaniem historiografii polskiej jest rozszerzenie horyzon-tu chronologicznego badañ na ca³e dzieje danego klasztoru oraz objêcie nimi tak¿e ca³ego regionu jego oddzia³ywañ4_{. Postulat ten wi¹¿e siê z koniecznoœci¹ powiêkszenia dostêpnej}

podstawy Ÿród³owej o ci¹gle bardzo s³abo wykorzystane Ÿród³a póŸnoœredniowieczne i no-wo¿ytne, a tak¿e najnowsze, z XIX–XX w. Te ostatnie bêd¹ mia³y wielk¹ wagê nie tylko dla poznania dziejów i ewolucji klasztorów, które przetrwa³y oœwieceniow¹ i XIX-wieczn¹ bu-rzê sekularyzacyjn¹, ale tak¿e tych, które jej uleg³y. Bardzo istotne informacje, w tym do-k³adny opis stanu likwidowanego opactwa, przynosz¹ materia³y kasacyjne. Wiele wiadomo-œci uzyskujemy te¿ z licznych opisów klasztorów pozostawionych przez XIX-wiecznych „zbieraczy staro¿ytnoœci” i zwyk³ych podró¿ników-turystów, jak równie¿ z dokumentacji do-tycz¹cej prób restauracji w nich ¿ycia zakonnego5_.

1 _{Por. np. L. MILIS, Anielscy mnisi i ziemscy ludzie. Monastycyzm i jego znaczenie w spo³eczeñstwie}

œred-niowiecznym, przek³ad J. Pi¹tkowska (Dziedzictwo œredniowiecza), Kr. 1995 (wydanie oryginalne w 1992 r.); K. KACZMAREK, Czy w roku 1309 mieszkañcy Moch naprawdê zabili mnichów z klasztoru

w Wieleniu?, [w:] Klasztor w spo³eczeñstwie œredniowiecznym i nowo¿ytnym, red. M. DERWICH, A. PO

-BÓG-LENARTOWICZ (Opera ad historiam monasticam spectantia, Ser. I., Colloquia, 2), Opole–Wroc³aw 1996, s. 425–426.

2 _{M. DERWICH, Monastycyzm w kulturze Polski œredniowiecznej. Uwagi problemowe, [w:] Klasztor w}

kul-turze œredniowiecznej Polski, red. A. POBÓG-LENARTOWICZ, M. DERWICH (Sympozja 9), Opole 1995, s. 17–28; IDEM, Monastycyzm w dawnych spo³eczeñstwach europejskich. Zarys problematyki, [w:]

Kla-sztor w spo³eczeñstwie..., s. 43–52.

3 _{M. DERWICH, Monastycyzm benedyktyñski w œredniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy (Acta}

Universitatis Wratislaviensis, 2019, Historia, 135), Wroc³aw 1998, s. 28–34.

4 _{Szeroko o tym M. DERWICH, Stan i potrzeba badañ nad wspólnotami monastycznymi w Polsce}

œrednio-wiecznej, NP 89, 1998, szczególnie s. 57n.

8

Dobrze rozpoznane Ÿród³a z XI–XIV w. nie pozwalaj¹ wyjœæ poza sferê zagadnieñ go-spodarczych danych klasztorów, a i j¹ ukazuj¹ nies³ychanie jednostronnie, niemal wy³¹cznie poprzez pryzmat w³oœci ziemskiej. Jednym z wa¿nych postulatów badawczych jest pozna-nie jej rzeczywistej wielkoœci i dochodowoœci (czynszów, danin, dzier¿aw, wyderkafów, dzie-siêcin czy regaliów)6_{. Wszak sama wielkoœæ w³oœci, mierzona liczb¹ poddanych czy ³anów}

uprawnych, nie odda jej rzeczywistych walorów gospodarczych, wynikaj¹cych np. z lokali-zacji, gospodarki wodnej, leœnej czy rzemieœlniczo-przemys³owej. Wa¿ne jest te¿ poznanie organizacji zarz¹du domen¹ oraz relacji zachodz¹cych w ramach danej osady miêdzy kla-sztorem a innymi jej w³aœcicielami.

Realizacja tak szeroko zakrojonego projektu badawczego napotka liczne trudnoœci, z któ-rych jedn¹ z wa¿niejszych bêdzie stan rozpoznania zasobów Ÿród³owych oraz zasiêg kwe-rend archiwalnych i bibliotecznych, jak równie¿ brak materia³u porównawczego. Sposobem na choæby czêœciowe ominiêcie tych przeszkód, a tym samym na szybszy postêp badañ, jest publikowanie materia³ów cz¹stkowych.

Monograficzne opracowanie wybranego okresu dziejów danego klasztoru wi¹¿e siê prze-cie¿ ze zgromadzeniem bardzo obszernej bazy Ÿród³owej, zazwyczaj wybiegaj¹cej daleko poza przyjête ramy tematyczne i chronologiczne. Opracowywanie „na w³asny u¿ytek” kata-logów posiad³oœci badanej instytucji jest praktyk¹ powszechn¹ i niezbêdn¹. Przyjmuj¹c od pocz¹tku odpowiednie za³o¿enia, mo¿na, stosunkowo niewielkim dodatkowym wysi³kiem, doprowadziæ do przygotowania s³ownika posiad³oœci tego klasztoru.

W wypadku objêcia nim d³u¿szego okresu chronologicznego oraz tak¿e innych podmio-tów gospodaruj¹cych w danych miejscowoœciach równolegle (a tak¿e przed i po) ze wspól-not¹ zakonn¹, bêd¹ to raczej materia³y do takiego s³ownika. Zdo³aj¹ one bowiem uwzglê-dniæ pe³ny (lub prawie pe³ny) zasób Ÿróde³ klasztornych i klasztoru dotycz¹cych, trudno jednak¿e bêdzie wykorzystaæ wszystkie przekazy dotycz¹ce danej osady. Wobec ogromu Ÿró-de³ pojawiaj¹cych siê ju¿ od XV w., a zw³aszcza w czasach nowo¿ytnych, dotarcie do „wszy-stkich” przekazów Ÿród³owych, zw³aszcza tych pozaklasztornych, jest, szczególnie przy obe-cnym stanie ich rozpoznania, opracowania i publikacji, prawie niewykonalne. Tym bardziej ¿e nasza kwerenda dotyczy wszak zawsze tylko wybranych miejscowoœci, a nie ca³ego du-¿ego regionu historycznego. Nie mo¿emy te¿ liczyæ na pomoc odpowiednich s³owników hi-storyczno-geograficznych, te bowiem s¹ opracowywane bardzo powoli i, na razie, tylko dla niektórych regionów, a na dodatek koñcz¹ siê na latach 30-tych XVI w. Masowe Ÿród³a no-wo¿ytne i XIX-wieczne, w tym podatkowe, demograficzne i koœcielne, nadal czekaj¹ na swoje zbadanie, usystematyzowanie i udostêpnienie.

Wydaje siê, ¿e w tej sytuacji nie nale¿y d¹¿yæ do wyczerpania za wszelk¹ cenê podstawy Ÿród³owej, bowiem d¹¿enie to z definicji bêdzie nierealne i w efekcie doprowadzi do zarzu-cenia myœli o wydaniu zebranych materia³ów. Tymczasem mog¹ one mieæ, przy spe³nieniu podstawowych postulatów rzetelnoœci naukowej, ogromne znaczenie dla dalszych badañ, nie tylko zreszt¹ nad klasztorami. £atwiej jest uzupe³niæ coœ, co istnieje i wytycza pewne kie-runki dociekañ, ni¿ zaczynaæ kwerendê od niczego.

To przekonanie leg³o u podstaw decyzji o opublikowaniu niniejszych Materia³ów.

9 Ich opracowanie zwi¹zane jest z prowadzonymi przeze mnie od wielu lat badaniami nad rozwojem uposa¿enia i gospodark¹ opactwa œwiêtokrzyskiego, najpierw w œredniowieczu, a nastêpnie w okresie nowo¿ytnym. Bardzo szczup³a podstawa Ÿród³owa, zw³aszcza do naj-starszych dziejów klasztoru, oraz jej rozproszenie od pocz¹tku sk³ania³y do znacznego roz-szerzenia kwerendy w celu zestawienia mo¿liwie wszystkich informacji na temat danej miej-scowoœci, zarówno ze Ÿróde³ œredniowiecznych, jak i nowo¿ytnych7_.

Szybko okaza³o siê, ¿e dla uzyskania niezbêdnego w wielu wypadkach pe³nego kontek-stu historycznego i osadniczego dociekañ wypadnie rozszerzyæ dotychczas funkcjonuj¹ce w literaturze wzorce podobnych opracowañ8_{. Celem sta³o siê zebranie i usystematyzowanie}

materia³u Ÿród³owego, pe³nego dla œredniowiecza oraz co najmniej reprezentatywnego dla okresu nowo¿ytnego, dotycz¹cego w³oœci ziemskich i dziesiêcinnych opactwa. Zw³aszcza uwzglêdnienie czasów nowo¿ytnych okaza³o siê – mimo wielkich trudnoœci zwi¹zanych choæ-by z ogromem Ÿróde³ pojawiaj¹cych siê w tym okresie – bardzo owocne.

W ten oto sposób powoli zosta³a zgromadzona podstawa pod niniejsze Materia³y, stano-wi¹ce w literaturze przedmiotu – nie tylko polskiej – pierwsz¹ tego typu próbê zebrania pod-stawowego materia³u Ÿród³owego dotycz¹cego rozwoju i funkcjonowania posiad³oœci ziem-skich i dziesiêcinnych danej instytucji koœcielnej, w tym wypadku opactwa mniszego, w ca³ym okresie jej istnienia.

Chodzi³o w nich o opracowanie ca³ych dziejów danej osady, zatem nie tylko w okresie, gdy jej w³aœcicielem by³ klasztor, i nie tylko tych jej czêœci, które on posiada³, ale tak¿e dzie-jów „przedklasztornych”, „poklasztornych”, a tak¿e – gdy w³oœci lub dziesiêciny nale¿a³y równoczeœnie do innego w³aœciciela – równoleg³ych z „klasztornymi”. Czasami dzieje te by³y ju¿, przynajmniej w czêœci, opracowane – wówczas tylko uzupe³niano brakuj¹ce informa-cje, przede wszystkim w kwestiach dotycz¹cych w³oœci i dziesiêcin nale¿¹cych do opactwa. Dotyczy to zw³aszcza osad po³o¿onych na LubelszczyŸnie (o czym dalej).

Dziêki takiemu ujêciu tematu, Materia³y przedstawiaj¹ rozwój i funkcjonowanie w³oœci klasztornej w jej relacjach z innymi typami w³asnoœci w danych osadach. Zaœ zebrane w nich przekazy s³u¿yæ mog¹ nie tylko historykowi dziejów Koœcio³a lub ¿ycia zakonnego, ale i ró¿-norodnym szczegó³owym dociekaniom, w tym zw³aszcza osadniczym i genealogicznym.

Opracowanie tego typu Materia³ów wydawa³o siê tym potrzebniejsze i u¿yteczniejsze dla szerokiego grona badaczy, ¿e wydawany aktualnie S³ownik historyczno-geograficzny ziem Polskich w œredniowieczu nie obejmuje i, jak wiadomo, d³ugo jeszcze nie obejmie, dawnego województwa sandomierskiego9_{, na którego terenie znajdowa³a siê wiêkszoœæ dóbr}

Bene-dyktynów z £yœca.

7 _{Zosta³a ona przeprowadzona w ramach projektu badawczego KBN nr 1 P108 067 07 pt. Dzieje}

monasty-cyzmu benedyktyñskiego na ziemiach polskich. Grupa tyniecka i Œl¹sk, a udzia³ w niej wzi¹³ tak¿e Pan dr Przemys³aw Wiszewski.

8 _{Zob. np. katalogi posiad³oœci w pracach R. KOZ£OWSKIEGO, Rozwój uposa¿enia klasztoru cysterskiego}

w Byszewie (Koronowie) do koñca XIV w., W.–Poznañ 1972, s. 191–242, i Z. PERZANOWSKIEGO, Opac-two benedyktyñskie w Lubiniu. Studia nad fundacj¹ i rozwojem uposa¿enia w œredniowieczu, W. 1978, s. 111–137.

10

Korzystanie z Materia³ów u³atwi opublikowana w 1992 r. monografia œredniowiecznych dziejów opactwa (do lat 30-tych XVI w.)10_{. Mimo ¿e zawiera liczne odniesienia do dziejów}

gospodarczych i osadniczych w czasach nowo¿ytnych, nie mo¿e ona zast¹piæ nadal brakuj¹-cej monografii losów opactwa w okresie nowo¿ytnym, do czasu jego supresji w 1819 r.11

*

Uk³ad Materia³ów w zasadzie odpowiada schematowi obowi¹zuj¹cemu w S³owniku hi-storyczno-geograficznym ziem polskich w œredniowieczu. Jednak¿e ze wzglêdu na specyfikê materia³u (jedna instytucja), zasiêgu chronologicznego (obejmuje okres nowo¿ytny) i geo-graficznego (ca³a Ma³opolska) oraz stanu opracowania poszczególnych obszarów i miejsco-woœci (np. Lubelszczyzna) konieczne by³o wprowadzenie pewnych modyfikacji.

W zakresie rzeczowym Materia³y obejmuj¹ wszystkie miejscowoœci, które kiedykolwiek oraz w jakikolwiek sposób, choæby czêœciowo lub nominalnie, stanowi³y w³asnoœæ opactwa, a tak¿e te, z których w ca³oœci lub w czêœci pobiera³o ono dziesiêciny. Nie znalaz³y siê w nim zatem osady posiadane przez Benedyktynów tylko tytu³em dzier¿awy lub zastawu – o ile te formy nie przekszta³ci³y siê we w³asnoœæ trwa³¹. Nie uwzglêdniono tak¿e tych miejscowo-œci, których zwi¹zek z opactwem polega³ wy³¹cznie na ulokowaniu na nich („na wyderkaf”) sum pieniê¿nych ofiarowanych Benedyktynom œwiêtokrzyskim. Natomiast uwzglêdniono ta-kie sumy zapisane na miejscowoœciach zwi¹zanych z opactwem maj¹tkowo lub dziesiêcinnie. W osobne has³a nie wyodrêbniono równie¿ osad, które w sensie w³asnoœci ziemskiej lub dziesiêcinnej nale¿a³y nie do opactwa, ale do którejœ z parafii pod patronatem klasztornym (tak¿e inkorporowanej do opactwa jako jego prepozytura). Uposa¿enie parafii i prepozytur zosta³o przedstawione w has³ach dotycz¹cych tych parafii i prepozytur.

Gdy zachodzi³o podejrzenie, ¿e dana nazwa terenowa jest œladem dawniej istniej¹cej, za-nik³ej jednostki osadniczej, lub gdy nazwa taka by³a pierwszym sygna³em póŸniej powsta³ej osady, wyodrêbniono j¹ w oddzielne has³o. W sumie Materia³y zawieraj¹ 191 samodziel-nych hase³, w tym 6 terenowych. 41 spoœród opisasamodziel-nych osad dziœ nie istnieje, a 16 wesz³o w obrêb innych miejscowoœci. 119 z nich stanowi³o w ca³oœci lub w czêœci w³asnoœæ opac-twa. Wszystkie oprócz jednej (Stradecz) po³o¿one by³y na obszarze Ma³opolski, w olbrzy-miej wiêkszoœci na obszarze dawnego województwa sandomierskiego, z tego w powiecie lubelskim ok. 60, w radomskim – ok. 36, w sandomierskim – ok. 81 (kilkanaœcie osad le¿a³o na granicy tych powiatów, st¹d ich jednoznaczne przyporz¹dkowanie nie jest mo¿liwe), w wi-œlickim – 5 oraz 3 w innych powiatach, a tylko 4 lub 5 (Kraków, Opatkowice, Pietrzejowice i Przezwody, mo¿e tak¿e Trêbaczowice) znajdowa³o siê na obszarze dawnego województwa krakowskiego.

W zakresie chronologicznym Materia³y obejmuj¹ okres od pierwszej znanej wzmianki Ÿród³owej o danej osadzie do kasaty opactwa w 1819 r.12 _{Aby lepiej ukazaæ stan danej osady}

ok. 1819 r., wykorzystano dane zawarte w Tabeli miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z 1827 r.

10_{Derwich 1992.}

11_{Por. M. DERWICH, Opactwo œwiêtokrzyskie w epoce przedrozbiorowej, [w:] Klasztor na Œwiêtym Krzy¿u}

w polskiej kulturze narodowej, red. D. OLSZEWSKI, Kielce, w druku.

12_{O niej P. GACH, Opactwo i sanktuarium benedyktynów na Œwiêtym Krzy¿u w XVIII i XIX w., [w:] Z}

11 oraz, w niektórych wypadkach, dane z 2 po³owy XIX w. zawarte w S³owniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich.

Podstawê Ÿród³ow¹ Materia³ów stanowi³y zasadniczo wszystkie Ÿród³a sprzed 1530 r. oraz wybór Ÿróde³ drukowanych z okresu po 1530 r. Uwzglêdniono opublikowane Ÿród³a podat-kowe, lustracyjne i statystyczne. Spoœród Ÿróde³ rêkopiœmiennych w ca³oœci wykorzystano rozproszony w ró¿nych instytucjach rêkopiœmienny zasób dawnego archiwum i biblioteki klasztornej13_{. W Archiwum G³ównym Akt Dawnych w Warszawie kwerend¹ objêto przede}

wszystkim zbiory dokumentów pergaminowych i papierowych oraz sandomierskie i radom-skie rejestry podatkowe14_{. Wa¿nym Ÿród³em informacji okaza³y siê tak¿e materia³y}

kasacyj-ne i pokasacyjkasacyj-ne przechowywakasacyj-ne w wiêkszoœci w Archiwum Pañstwowym w Radomiu. Za-soby ksi¹g grodzkich i ziemskich przechowywane w Archiwum Miasta i Województwa Krakowskiego wykorzystano tylko fragmentarycznie i tylko poprzez indeksy15_{. G³ównie}

wed³ug indeksów korzystano tak¿e z archiwaliów w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Kra-kowie – wykorzystano tu zw³aszcza wizytacje parafii i prepozytur klasztornych. Wykorzy-stano tak¿e kartotekê Pracowni S³ownika Historyczno-Geograficznego Ma³opolski w Œre-dniowieczu16 _{oraz przechowywane w niej materia³y do tomu V Kodeksu dyplomatycznego}

Ma³opolski. Kwerend¹ objêto zbiory bibliotek: Narodowej, Czartoryskich, Jagielloñskiej, PAN w Krakowie, Ossoliñskich. Du¿o materia³u przynios³y liczne kroniki klasztorne17_{, a tak¿e}

literatura przedmiotu, w tym monografia dziejów opactwa œwiêtokrzyskiego autorstwa Józefa Gackiego oraz liczne monografie dekanatów pióra Jana Wiœniewskiego18_{. W sumie z}

pew-noœci¹ najlepiej uda³o siê opracowaæ okres œredniowieczny.

*

Jak zawsze w tego rodzaju publikacjach, ogromne znaczenie mia³y Ÿród³a ukazuj¹ce stan posiad³oœci opactwa w kolejnych przekrojach czasowych. Nale¿¹ do nich dane zawarte w przywilejach generalnych wydawanych dla opactwa (zestawione w haœle Œwiêty Krzy¿, p. 5Ae) oraz wykazy jego dóbr i dochodów (zestawione w haœle Œwiêty Krzy¿, p. 5Ag).

Pierwszy znany wykaz posiad³oœci opactwa œwiêtokrzyskiego pochodzi z przywileju Ka-zimierza Wielkiego z 1351 r. przenosz¹cego na prawo œredzkie imiennie wymienione osady nale¿¹ce wówczas do klasztoru19_{. Dokument ten nie zachowa³ siê w oryginale, znane s¹}

jed-nak jego trzy kopie: dwie pe³ne, w transumptach z 1386 r.20 _{i z 1535 r.}21_{, oraz jedna w} ko-13_{Por. o nim Derwich 1992, s. 47–141.}

14_{Kwerendê przeprowadzi³ Pan dr Przemys³aw Wiszewski w ramach prac nad wspomnianym wy¿ej}

pro-jektem badawczym (por. przyp. 7).

15_{Dziêkujê w tym miejscu za pomoc Panu drowi Januszowi Kurtyce.}

16_{Specjalne podziêkowania kierujê pod adresem Pana dra Franciszka Sikory i Pana dra Janusza Kurtyki.} 17_{Zob. Derwich 1992, s. 115–128.}

18_{Por. dalej, Wykaz skrótów i symboli dokumentacyjnych.} 19_{O nim Derwich 1992, s. 276–278.}

20_{Orygina³: AG, nr 1795. S. KURAŒ (ZDM VI, nr 1519, s. 11–12) opublikowa³ tylko dokument}

transumuj¹-cy, wystawiony przez W³adys³awa Jagie³³ê.

12

piarzu miasta Nowa S³upia z 1527 r., pozbawiona fragmentu wyliczaj¹cego wsie22_{. Niestety,}

jedyne wydanie przywileju z 1351 r. zosta³o oparte w³aœnie na tej niepe³nej kopii23_{. Dopiero}

J. Gacki w swojej monografii opactwa uzupe³ni³, na podstawie transumptu z 1535 r., braku-j¹cy fragment. Niefortunnie jednak nie poda³ tekstu oryginalnego, poprzestaj¹c na jego t³u-maczeniu, a na dodatek przeoczy³ dwie miejscowoœci24_{. Pe³ny tekst wykazu miejscowoœci}

opublikowa³, w oparciu o transumpt z 1386 r., M. Derwich w monografii opactwa œwiêto-krzyskiego25_{, do niego te¿ odsy³am czytelnika w Materia³ach.}

Kolejny wykaz w³oœci znajduje siê w przywileju W³adys³awa Warneñczyka z 1442 r.26

przenosz¹cym na prawo niemieckie wszystkie wyliczone w³oœci opactwa. Mimo ¿e zacho-wa³ siê jego orygina³27_{, oba wydania, J. Bartoszewskiego}28 _{i F. Piekosiñskiego}29_{, oparte s¹}

na dalekich od wiernoœci kopiach, a na dodatek chochlik drukarski spowodowa³, ¿e w na-g³ówku tego drugiego znalaz³a siê mylna data 1443 (zamiast 1442).

Nastêpne spisy dóbr Benedyktynów œwiêtokrzyskich znajduj¹ siê w – znanym z orygina-³u – przywileju Zygmunta Augusta z 1553 r.30 _{oraz w sporz¹dzonych przy supresji opactwa}

w 1819 r. szczegó³owych tzw. aktach okupacji31_.

Oprócz tych wykazów, które obejmuj¹ wszystkie dobra ziemskie opactwa, dysponujemy kilkoma wykazami w³oœci nale¿¹cych do tzw. sto³u konwentu (zwanego te¿ wspólnym lub mniszym). Najstarszy z nich pochodzi z 1427 r.32 _{– zosta³ on nieco zmieniony podczas}

wi-zytacji opactwa przeprowadzonej w 1447 r. przez kardyna³a Zbigniewa Oleœnickiego33_{. Do}

niego odwo³a³ siê delegat papieski, biskup che³mski Jakub Uchañski, reguluj¹c ponownie kwestiê podzia³u dóbr klasztornych na sto³y opata i konwentu34_{. Wizytacja opactwa w 1594}

r. przez kardyna³a Jerzego Radziwi³³a sta³a siê okazj¹ do powiêkszenia sto³u konwentu o ko-lejne dwie wsie35_{, a dalsze zmiany przynios³y decyzje opata Stanis³awa Sierakowskiego, który} 22_{BN akc. 9797, k. 11–14v.} 23_{Pol., nr 105, s. 231–233.} 24_{Gacki, s. 198–199.} 25_{Derwich 1992, s. 278.} 26_{Por. ib., s. 321.} 27_{AG, nr 1843.}

28_{Pol., nr 212, s. 418–420, z kopiarza s³upskiego (BN akc. 9797, k. 6–11).}

29_{Mp. IV, nr 1434, s. 408–410, z kopii Naruszewicza (TN XVII, nr 158, s. 563–564.} 30_{AG, nr 1909.}

31_{AOkup., k. 3v–6v. Inne dane w oparciu o inne Ÿród³a przytaczaj¹ J. BIELIÑSKI, Królewski Uniwersytet}

Warszawski 1816–31, t. 1, W. 1907, s. 389; P.P. GACH, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX w.,

Rzym 1979, s. 20 oraz Gacki, s. 327–328, 253–254, 265, 270.

32_{ZDM II, nr 390, s. 69–72 z orygina³u (por. AG, nr 1816).}

33_{ZDKK II, nr 508, s. 661–663 na podstawie wydania A. HALBANA, Rozdzia³ maj¹tku klasztornego}

pomiê-dzy opata i mnichów w klasztorze œw. Krzy¿a na £ysej Górze w r. 1427, KH 9, 1895, s. 661–663, oparte-go na kopii znajduj¹cej siê w rêkopisie Lat.I Q c. 38, który sp³on¹³ w 1944 r. w Warszawie. O podzia³ach tych por. Derwich 1992, s. 462–464, 510–512.

34_{AG, nr 1896.} 35_{Ib., nr 1907.}

13 w latach 1649–1650 odnowi³ podzia³ dóbr klasztornych dokonany w 1427 r., przy okazji zwiêkszaj¹c nieco stó³ konwentu36_{. Niewielkie zmiany wprowadzono do tego podzia³u w}

la-tach 1682–168937_{, a nastêpnie w latach 1703–1706}38_.

Niestety, zachowa³o siê tylko kilka inwentarzy dóbr klasztornych. Pierwszy z nich (zna-ny z orygina³u) obejmuje rejestry dziesiêcin, czynszów i wyderkafów oraz powinnoœci pod-danych i poborów z dóbr i dochodów sto³u konwentu œwiêtokrzyskiego z lat 1650–1689; szczegó³owe wykazy dotycz¹ przede wszystkim lat 1651–165239_{. Kolejne cztery inwentarze}

zosta³y sporz¹dzone w paŸdzierniku 1780 r. w trakcie przygotowañ do nowego podzia³u dóbr sto³u opata na czêœæ nale¿¹c¹ do opata klaustralnego i komendatoryjnego. Obejmuj¹ one cztery klucze dóbr, mianowicie boleszyñski40 _{i rzepiñski}41 _{nale¿¹ce do opata klaustralnego oraz}

staros³upski42 _{i wierzb¹towicki}43 _{nale¿¹ce do opata komendatoryjnego. Niestety, znane s¹}

tylko z kopii sporz¹dzonych na u¿ytek ojca Paw³a Sczanieckiego OSB z orygina³ów znaj-duj¹cych siê niegdyœ w archiwum opactwa Benedyktynów w Lubiniu, a obecnie zaginio-nych44_.

*

Oprócz wykazów, spisów i inwentarzy proweniencji klasztornej podstawowe znaczenie maj¹ równie¿ przekazy tego typu dotycz¹ce Ma³opolski lub te¿ tylko okreœlonej kategorii dóbr i dochodów. Najwczeœniejszymi z nich s¹ rejestry dziesiêciny papieskiej z lat 1325– – 137445_{. Wydaje siê, ¿e te wydane pod datami 1350–1351 i 1354–1355 przynajmniej w}

czê-œci rejestruj¹ stan z lat 1334–1336, mo¿e z ok. 1336 r.46

Istotne dane dla kilku w³oœci Benedyktynów œwiêtokrzyskich przynosi Registrum eccle-sie Lubucensis dyocesis47_{. Zawarte w nim wiadomoœci datowano w Materia³ach na lata 1465–}

–146748_{. I ta kwestia wymaga gruntownego studium – opisy miejscowoœci nale¿¹cych do}

klucza opatowskiego s¹ w wiêkszoœci zbie¿ne z opisami D³ugosza w jego Liber beneficio-rum49_{, jednak bez starannej analizy trudno ustaliæ rodzaj zale¿noœci miêdzy tymi wykazami.} 36_{Zob. AG, nr 1913–1915, 1917; Gacki, s. 250–251.}

37_{AG, nr 1923 i Gacki, s. 251.}

38_{Jonston, lib. III, cap. 7, k. 149; Gacki, s. 90, 252.} 39_{AG nab. 936.}

40_{Por. Inw.Bol.} 41_{Por. Inw.Rzep.} 42_{Por. Inw.S³up.} 43_{Por. Inw.Wierzb¹t.}

44_{Wszystkie wspomniane inwentarze zamierzam w przysz³oœci wydaæ drukiem.}

45_{Por. MV I; MV II; MV IX; Gromnicki. O nich i o ich wartoœci w zakresie poznania dochodów danej}

insty-tucji por. Kowalski, s. 87–88.

46_{Por. Derwich 1991, s. 42 i J. BIENIAK, Udzia³ duchowieñstwa zakonnego w procesie warszawskim w 1339}

r., [w:] Klasztor w kulturze..., s. 482n.

47_{Por. Ludat.}

48_{Ludat, przedmowa, datuje je na lata 1462–1467 (por. np. s. XXIX, XXXIX).} 49_{Te¿ ib., s. XXXV.}

14

Z pewnoœci¹ rejestruj¹ one stan bliski sobie czasowo; niekiedy jednak¿e w wykazie lubu-skim pojawiaj¹ siê wiadomoœci, które pochodziæ mog¹ jeszcze z inwentarza dóbr biskup-stwa lubuskiego sporz¹dzonego w 1405 r.50 _{¯adnych problemów Ÿród³oznawczych nie}

przy-sparzaj¹ wykorzystane w Materia³ach inwentarze klucza piórkowskiego dóbr biskupstwa w³oc³awskiego z lat 1534, 1582, 1598 i 163151_.

Z pewnoœci¹ najwa¿niejsze Ÿród³o do poznania posiad³oœci i gospodarki opactwa w dru-giej po³owie XV w. stanowi Liber beneficiorum autorstwa Jana D³ugosza52_{. Przytoczone}

w nim dane datowano w Materia³ach na lata 1470–1480. Co prawda w wypadku dóbr opac-twa œwiêtokrzyskiego pochodz¹ one w znacznej czêœci z 1475 r.53_{, jednak¿e pojawia siê tu}

tak¿e du¿o wiadomoœci nieco wczeœniejszych lub nieco póŸniejszych, na ogó³ jednak mie-szcz¹cych siê w³aœnie w przedziale lat 70-tych XV w.

Jak wiadomo, dzie³o D³ugosza zosta³o wydane przez Ludwika £êtowskiego z póŸnej, XVII-wiecznej kopii, zamiast z orygina³u przechowywanego w Archiwum Kapitu³y Krakow-skiej54_{. Niedostatki dostêpnej edycji ukaza³ Stanis³aw Kuraœ}55_{. Dziêki jego badaniom}

wie-my, ¿e tam, gdzie nie ma podanej konkretnej liczby ³anów, kmieci, zagród, karczem, m³y-nów itp. oraz wysokoœci œwiadczeñ, zazwyczaj mamy do czynienia z niewype³nionym formularzem, a nie opisem rzeczywistego stanu uposa¿enia czy powinnoœci. Dlatego te¿ in-formacje te s¹ w Materia³ach pomijane, chyba ¿e znalaz³y potwierdzenie w innych opisach tej samej miejscowoœci dokonanych przez D³ugosza. Uk³ad rzeczowy Liber beneficiorum spo-wodowa³ bowiem, ¿e czêsto opisy tej samej miejscowoœci kilkakrotnie siê powtarzaj¹. Ka¿-dorazowo zaznaczano ró¿nice (nieraz powa¿ne) zachodz¹ce w opisie tej samej miejscowo-œci w ró¿nych czêmiejscowo-œciach Liber beneficiorum. Wiele wskazuje na to, ¿e by³y one spowodowane ró¿nym czasem opracowania poszczególnych ksi¹g dzie³a, a nawet ró¿nych czêœci tej samej ksiêgi.

Jak siê przyjmuje, dobra sto³owe biskupstwa krakowskiego (czêœæ ksiêgi I) spisane zo-sta³y w 1440 r.56 _{lub nied³ugo po tej dacie}57_{. Pozosta³e opisy powsta³y w latach 1470–1480}58_,

ale bynajmniej nie jednoczeœnie. Dobra kapitu³ i innych (ni¿ krakowskie) biskupstw (pozo-sta³a czêœæ ksiêgi I) spisano w du¿ej mierze w latach 1470–1471, a w wiêkszoœci nie póŸniej ni¿ w latach 1473–147459_{. Opisy w³oœci klasztornych (ksiêga III) powsta³y w zasadniczej}

czêœci w latach 1474–147660_{. NajpóŸniej, w latach 1474–1480, powsta³a czêœæ poœwiêcona} 50_{Ib., s. XXVn., XXXIX.}

51_{Por. AKH 10; Inw. 1582; Inw. 1598; Inw. 1631.} 52_{Derwich 1992, s. 138–140.}

53_{Por. dalej.} 54_{Sygn. 194–197.}

55_{Regestrum Ecclesiae Cracoviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber Beneficiorum Jana D³ugosza,}

W. 1966.

56_{Ib., s. 18.}

57_{M.D. KOWALSKI, Uposa¿enie krakowskiej kapitu³y katedralnej w œredniowieczu, Kr. 2000, s. 62.} 58_{S. KURAŒ, Regestrum..., s. 20.}

59_{Ib., s. 24; M.D. KOWALSKI, Uposa¿enie krakowskiej kapitu³y..., s. 65.} 60_{S. KURAŒ, Regestrum..., s. 34.}

15 koœcio³om parafialnym (ksiêga II)61_{. Niestety, wykorzystanie tej datacji – która w wielu}

wy-padkach mog³aby pomóc wyjaœniæ pojawiaj¹ce siê ró¿nice, a nawet sprzecznoœci w opisach tych samych miejscowoœci – w znacznej mierze uniemo¿liwia fakt, ¿e wszystkie zapisy by³y uzupe³niane i korygowane a¿ do œmierci D³ugosza w 1480 r.62

Znajduj¹cy siê w trzecim tomie Liber beneficiorum opis uposa¿enia klasztoru powsta³ w 1475 r.63 _{Otwiera go zarys dziejów opactwa pisany przez któregoœ z pisarzy}64_.

Zestawie-nie dóbr i dziesiêcin napisane zosta³o w wiêkszoœci osobiœcie przez D³ugosza65_{. W jego}

ra-mach odrêbn¹ ca³oœæ stanowi spis dochodów koœcio³a parafialnego w W¹wolnicy, w 1458 r. w³¹czonego do opactwa, a nastêpnie przekszta³conego w latach 1471–1472 w jego prepozy-turê66_{. Porównanie opisów miejscowoœci powtarzaj¹cych siê w czêœci „klasztornej” i}

„w¹-wolnickiej” wskazuje, ¿e spis ten sporz¹dzony zosta³ oddzielnie, na podstawie materia³ów pochodz¹cych bezpoœrednio z W¹wolnicy i wyprzedza (?) chronologicznie czêœæ „klasztor-n¹” o kilka lat67_.

Zestawiaj¹c uposa¿enie klasztoru, opiera³ siê D³ugosz na niezachowanych inwentarzach klasztornych. Dobrze widoczne jest to przy lekturze wyj¹tkowo pe³nych opisów miejscowo-œci wchodz¹cych w sk³ad kluczy braciejowickiego (Boiska, Braciejowice, Goszcza i Zakrzów) oraz koniem³ockiego (Koniem³oty, Œwiêcica i Tuklêcz – opisu parafii Koniem³oty brak w t. II Liber beneficiorum), a tak¿e w zestawieniu dziesiêcin klasztornych. W tym ostatnim poja-wiaj¹ siê np. wsie, które w latach 70-tych XV w. ju¿ nie istnia³y, lub takie, z których dziesiê-cinê utraci³o opactwo znacznie wczeœniej68_.

Inwentarze te oraz informacje zakonników nie zawsze by³y wystarczaj¹co szczegó³owe, co uniemo¿liwia³o wype³nienie ca³ego przygotowanego przez D³ugosza formularza przy opisie kilkunastu miejscowoœci (Baszowice, Boleszyn, Bostowska Wola, Koniem³oty, Kraszków, Lenartów Most, Modliborzyce, Paw³ów, Prawêcin, Przezwody, Rzepin, Œwiêcica i Tuklêcz). Braki dotycz¹ jednak kwestii stosunkowo ma³o istotnych: najczêœciej karczem, m³ynów, za-gród, rzadziej danin (np. czêsto brak liczby oddawanych serów), w pojedynczych wypad-kach wielkoœci pañszczyzny, poradlnego, sepu czy op³aty z kuŸnicy. Jak ju¿ wiemy, dane z takich niewype³nionych zapisów formularzowych by³y w Materia³ach pomijane.

Niekiedy braki powy¿sze mo¿na by³o uzupe³niæ dziêki powtórzeniu siê opisów tych sa-mych miejscowoœci w powsta³ym póŸniej od czêœci „klasztornej” drugim tomie Liber bene-ficiorum oraz w chronologicznie najwczeœniejszym tomie pierwszym. Jednak¿e w wypadku posiad³oœci ziemskich pojawiaj¹ce siê tu opisy s¹ zazwyczaj ubo¿sze od tych w tomie trze-cim (wyj¹tek stanowi¹ np. Boleszyn, Paw³ów i Przezwody).

61_{Ib., s. 40n.}

62_{Ib., s. 25, 34, 43–45.}

63_{DLb. III, s. 228, 238. Por. Derwich 1992, s. 138, 215, 355n., 377n.} 64_{DLb. III, s. 227–230 i S. KURAŒ, Regestrum..., s. 36.}

65_{DLb. III, s. 230–255 i S. KURAŒ, Regestrum..., s. 36.} 66_{Por. sub voto W¹wolnica.}

67_{DLb. III, s. 255–258.}

Sprawa komplikuje siê w wypadku dóbr dziesiêcinnych, poniewa¿ D³ugosz korzysta³ tu czêsto z nowych danych dostarczanych mu przez plebanów, czêsto ró¿ni¹cych siê od infor-macji uzyskanych od Benedyktynów. Zdaje siê, ¿e w wiêkszoœci wypadków ró¿nice te spowo-dowa³ up³yw czasu miêdzy sporz¹dzeniem inwentarza dziesiêcin opactwa (jego ró¿ne czêœci pochodzi³y z okresu sprzed 1475 r., a nastêpnie by³y uzupe³niane, nie zawsze konsekwent-nie, bie¿¹cymi danymi) a zebraniem przez D³ugosza danych do tomu drugiego.

Powa¿nym mankamentem Liber beneficiorum jest brak uwzglêdnienia podzia³u dóbr opac-twa na stó³ opata oraz stó³ konwentu, tzw. wspólny. Jak ju¿ wiemy, rozdzia³ ten formalnie potwierdzony zosta³ w 1427 r.

Niezbyt godne zaufania s¹ wiadomoœci D³ugosza na temat sposobu uzyskania lub utraty danej osady przez Benedyktynów. W kilku miejscach fakty przez niego podane k³óc¹ siê z in-formacjami ze znanych nam dokumentów. Jak wiadomo, nie zawsze w oficjalnych aktach przytaczano wszystkie okolicznoœci transakcji, a czasami nawet podawano z ró¿nych powo-dów dane fikcyjne, trudno jednak rozstrzygn¹æ, kiedy z takim akurat wypadkiem – a nie omy³-k¹ lub zawodn¹ pamiêci¹ – mamy do czynienia69_.

Mniejsz¹ od Liber beneficiorum wartoœæ przedstawia Ksiêga dochodów diecezji krakow-skiej z 1529 r., czyli tzw. Liber retaxationum70_{. Mimo wewn¹trzkoœcielnego charakteru oraz}

podkreœlanej przez wydawcê dok³adnoœci komisji spisowych jej fiskalny charakter sprawi³, ¿e starano siê w miarê mo¿liwoœci pomniejszyæ dochodowoœæ swoich posiad³oœci71_{. Tak samo}

post¹pili te¿ przedstawiciele opactwa œwiêtokrzyskiego, kanclerz Stanis³aw z Koniem³otów reprezentuj¹cy opata i przeor Micha³ reprezentuj¹cy konwent. Mo¿e z tym wi¹zaæ trzeba brak w tym wykazie a¿ 4 posiad³oœci ziemskich i ok. 15 wsi dziesiêcinnych opactwa. Istotn¹ war-toœci¹ Liber retaxationum jest natomiast uwzglêdnienie (z pomy³k¹ co do przynale¿noœci c³a sandomierskiego) podzia³u dóbr i dochodów opactwa na sto³y opata i konwentu72_{, a tak¿e}

zestawienie dochodów trzech ówczesnych prepozytur klasztornych, tzn. w Koniem³otach, Nowej i Starej S³upi oraz W¹wolnicy73_{, a tak¿e dwu koœcio³ów znajduj¹cych siê pod}

patro-natem Benedyktynów, w Modliborzycach i Paw³owie74_.

Ewidentne zani¿anie podlegaj¹cych opodatkowaniu area³ów, przez ca³e dziesiêciolecia nieweryfikowanych, stawia pod znakiem zapytania u¿ytecznoœæ spisów poborowych, na

do-69_{Por. np. transakcje dotycz¹ce: Jagnina, Milejowic i Wierzb¹towic (DLb. I, s. 394; II, s. 341, 471; III,}

s. 232, 324 i dokumenty Mp. IV, nr 1359; ZDM II, nr 554), Janowic [sand.] (DLb. II, s. 471; III, s. 232 i dokumenty ZDM II, nr 542; Mp. IV, nr 1306 oraz PSB V, s. 392), Bielowa (DLb. II, s. 463, 490; III, s. 233 i dokumenty Mp. IV, nr 1403, 1406), Pokrzywianki i Wlonic (DLb. II, s. 490; III, s. 235, 251 i dokumenty Mp. IV, nr 1389, 1402), Paw³owa i Wojs³awia (DLb. II, s. 484; III, s. 236 i dokumenty AG, nr 1860, 1862), Prawêcina (DLb. II, s. 477; III, s. 237 i dokumenty Mp. IV, nr 1344, 1380; ZDM II, nr 561), Dziurowa (DLb. I, s. 441; II, s. 484; III, s. 238 i dokumenty MS I, nr 1209; Hube, nr 16; Gacki, s. 217n.).

70_{Por. LR oraz Derwich 1992, s. 140. O zasadach i rzetelnoœci liczenia dochodów w trakcie tej taksacji}

pisa³ ostatnio Kowalski, s. 88–89.

71_{LR, s. XIII.} 72_{Ib., s. 349–352.}

73_{Ib., s. 171–172, 373–374, 440.} 74_{Ib., s. 361, 366–367.}

datek z regu³y niekompletnych75_{. W Materia³ach wykorzystano wiêkszoœæ zachowanych}

rê-kopiœmiennych XVI-wiecznych spisów poborowych z powiatów sandomierskiego, radom-skiego i wiœlickiego76_{, a tak¿e wszystkie ma³opolskie spisy podatkowe wydane drukiem.}

Wiele ciekawych danych przynios³y spisy pog³ównego z lat 1662 i 1673–167477_{. Spis}

lud-noœci diecezji krakowskiej z r. 1787 jest dostêpny w dwóch wydaniach: w pierwszych wy-dawca poda³ tylko nazwê i przynale¿noœæ parafialn¹ miejscowoœci oraz sumaryczn¹ liczbê jej mieszkañców, w drugim znajdziemy liczbê mieszkañców z uwzglêdnieniem p³ci oraz dzieci do i od 7 lat. W Materia³ach cytowano tylko sumaryczn¹ liczbê mieszkañców wed³ug wy-dania drugiego oraz nazwê miejscowoœci wed³ug wywy-dania pierwszego78_{. Jak ju¿}

wspomnia-no, uwzglêdniono tak¿e wykazy liczby mieszkañców i iloœci domów wed³ug spisu z 1827 r.79

*

Tytu³ has³a stanowi obecna nazwa miejscowoœci, chyba ¿e dzisiejsza nazwa jest sprzecz-na z powszechnie przyjêt¹ sprzecz-nazw¹ „historyczn¹”80 _{lub te¿ dana miejscowoœæ nosi obecnie kilka}

nazw81 _{– wówczas has³o umieszczono pod nazw¹ „historyczn¹”. Jeœli osada ju¿ nie istnieje,}

tytu³ has³a stanowi najpowszechniejsza forma jej nazwy. Inne nazwy miejscowoœci oraz ich odmiany uwzglêdniono w odsy³aczach umieszczonych w porz¹dku alfabetycznym.

Po tytule nastêpuje w nawiasie data pierwszej wzmianki z najstarsz¹ form¹ nazwy oraz mo¿liwie pe³ne i reprezentatywne zestawienie póŸniejszych form nazwy z datami. Po œre-dniku zestawiono g³ówn¹ literaturê onomastyczn¹ lub zestawiaj¹c¹ formy nazwy. Po nawia-sie nastêpuje geograficzna lokalizacja osady, ze wskazaniem (tylko przy osadach istniej¹-cych) odleg³oœci w kilometrach od najbli¿szej wa¿nej miejscowoœci, a tak¿e od najbli¿szego oœrodka zarz¹du dóbr klasztornych i od opactwa, czyli Œwiêtego Krzy¿a.

W punkcie 1 podano wystêpuj¹ce w Ÿród³ach wzmianki na temat: charakteru obiektu (oprócz wsi), jej przynale¿noœci ziemskiej (gdy pojawia siê w Ÿród³ach przed powiatow¹), powiatowej i parafialnej, z rejestracj¹ ich zmian do 1827 r., w³¹cznie z podaniem daty pierw-szej wzmianki Ÿród³owej.

W punkcie 2 rejestrowano kwestie graniczne oraz wiadomoœci o obiektach fizjograficz-nych nieposiadaj¹cych w³asfizjograficz-nych hase³ (rzeki, jeziora, lasy, zaroœla, role itp.) oraz o drogach.

75_{Por. Derwich 1992, s. 140 oraz RP 1629, s. 17–24.}

76_{Nie przeprowadzono kwerendy w spisach poborowych innych powiatów, por. te¿ przyp. 14.} 77_{ASK I/67.}

78_{W wydaniu drugim jest ona uwspó³czeœniana.} 79_{Por. Tabela.}

80_{Dlatego Grzegorzewice (a nie Grzegorzowice), Ostrów Ma³y (a nie Mœciska), Ostrów Wielki (a nie}

Ostrów), Stradecz (a nie Stradcz), U³ê¿ Dolny i Górny (a nie U³ê¿), Wêgierce (a nie Wêgierzec), Za-szczytów (a nie Zastów Polanowski).

81_{Dlatego Chotcza (a nie C. Górna i C. Dolna), Czerników (a nie C. Karski i C. Opatowski), Do³y (a nie D.}

Biskupie i D. Opacie), Micha³ów (a nie M. Górny i M. Dolny), NiedŸwiada (a nie N. Du¿a i N. Ma³a), Opatkowice (a nie O. Cysterskie, O. Drewniane, O. Murowane i O. Poja³owskie), Rajec (a nie R. Szla-checki i R. Poduchowny), Rzepin (a nie R. Pierwszy, R. Drugi, R. Kolonia i R. Dó³), Wola Solecka (a nie W.S. Pierwsza i W.S. Druga).

18

Na pocz¹tku punktu 3 podano82 _{krótkie okreœlenie typu w³asnoœci z zaznaczeniem}

ewen-tualnych dat nabycia lub zbycia jej przez opactwo. Nastêpnie w porz¹dku chronologicznym zestawiono wszystkie znane informacje na temat w³aœcicieli osady i stosunków gospodar-czych (oprócz kwestii uwzglêdnionych w punkcie 4). W wypadku trwa³ego podzia³u w³a-snoœci w obrêbie osady, odrêbne typy w³aw³a-snoœci opracowano w punktach 3A, 3B itp.

W punkcie 4 zestawiono informacje dotycz¹ce kwestii lokacji i zwi¹zanych z ni¹ urz¹-dzeñ na terenie osady. Gdy niemo¿liwe by³o wyodrêbnienie tych wiadomoœci z ca³oœci dzie-jów gospodarczych osady, punkty 3 i 4 ³¹czono. Jak wiadomo, przywileje generalne w³ad-ców przenosz¹ce wszystkie posiad³oœci opactwa na prawo niemieckie mia³y charakter formalny i nie zawsze sz³a za nimi rzeczywista lokacja dokonana przez klasztor. Dlatego te¿ podobne przywileje (np. z lat 1351, 1442, 1553) s¹ zazwyczaj cytowane w punkcie 3.

Punkt 5 rozpoczyna83 _{krótka informacja o biorcach dziesiêciny, rozszerzana w wypadku}

wsi parafialnych. Dalej zestawiono wiadomoœci na temat dziejów koœcielnych osady. S¹ to przede wszystkim kwestie dziesiêcinne. Tutaj opracowano dzieje parafii i prepozytur kla-sztornych.

Rzadko pojawiaj¹cy siê punkt 6 zawiera wyszczególnienie osób pochodz¹cych z osady, a tak¿e ró¿nych wydarzeñ historycznych i klêsk elementarnych niewzmiankowanych wcze-œniej.

Punkt 7 przynosi zestawienie znanych, ale niewykorzystanych w haœle wzmianek Ÿród³o-wych oraz podstawow¹ literaturê nt. osady. Punkt ten ma szczególne znaczenie w wypadku osad po³o¿onych na LubelszczyŸnie, o czym dalej.

Punkt 8 stanowi zestawienie wiadomoœci o znaleziskach archeologicznych na obszarze osady.

*

Zakres tematyczny wymienionych punktów zosta³ ograniczony w wypadku osad po³o¿o-nych na terenie ziemi lubelskiej, które zosta³y ostatnio dobrze opracowane w odrêbpo³o¿o-nych s³ow-nikach84_{. Aby unikn¹æ powtórzeñ oraz umo¿liwiæ sprawne korzystanie z Materia³ów,}

zasto-sowano kilka modyfikacji.

Od nowa, zgodnie z przedstawionym schematem, opracowano dzieje w³oœci ziemskich opactwa w kluczu braciejowickim (g³ówne to Boiska, Braciejowice, G³odno, Goszcza, Kêpa Gostecka, NiedŸwiada i Zakrzów) oraz Opatkowic pod £êczn¹.

W pozosta³ych wypadkach po tytule has³a podano w nawiasie tylko datê pierwszej wzmian-ki Ÿród³owej, czasami, po œredniku, przytaczaj¹c inne, pominiête we wczeœniejszych publi-kacjach formy jej nazwy oraz cytuj¹c literaturê na ten temat. Bez oddzielnego zaznaczania punktu podano tylko ogóln¹ informacjê o przynale¿noœci powiatowej i parafialnej osady.

Zrezygnowano z punktu 2.

Bez oddzielnego zaznaczenia punktu 3 podawano informacjê o typie w³asnoœci. Jednak-¿e w wypadkach, gdy dana osada by³a przez pewien czas w³asnoœci¹ klasztoru,

opracowy-82_{Zaniechano tego w wypadkach bardzo krótkich opisów.} 83_{Zaniechano tego w wypadkach bardzo krótkich opisów.} 84_{Por. SHGL; Osady; Derwich 1992a.}

19 wano ten tylko okres w ramach tym razem wyró¿nionego w nawiasie kwadratowym punktu [3].

Zrezygnowano z punktów 4 i 6.

Punkt 5 opracowano od nowa, ale tylko w zakresie posiad³oœci dziesiêcinnych danej osa-dy – pomijano zatem dzieje parafii, o ile taka tu istnia³a. Wyj¹tek stanowi W¹wolnica, gdzie w punkcie 5 opracowano dzieje tutejszej prepozytury klasztornej (od momentu inkorporacji parafii do opactwa w 1458 r.).

W punkcie 7 zestawiono ca³y odnaleziony, ale niewykorzystany materia³ Ÿród³owy doty-cz¹cy danej osady, g³ównie dotydoty-cz¹cy dziejów nowo¿ytnych, oraz literaturê przedmiotu.

Punkt 8 opracowano od nowa.

*

W nawiasach kwadratowych zamieszczano w³asne uwagi oraz np. daty niezaczerpniête bezpoœrednio z podstawy Ÿród³owej. Kwestie w¹tpliwe lub budz¹ce szczególne zaintereso-wania opracowywano w umieszczonych pod has³em uwagach lub w przypisach. Podwójn¹ rolê odgrywaj¹ strza³ki (Û). Po pierwsze, informuj¹, ¿e dana miejscowoœæ posiada w Mate-ria³ach odrêbne has³o – zaznaczano jednak w ten sposób tylko pierwsze wyst¹pienie tej miej-scowoœci w danym haœle. Ta sama zasada jednokrotnoœci odwo³ania w danym haœle stoso-wana by³a tak¿e do osad o odmiennej nazwie historycznej i dzisiejszej. Po drugie, strza³ki te odsy³aj¹ do okreœlonego has³a po dodatkowe informacje. Ze wzglêdu na czêste powtarzanie siê podobnych zapisek, system odsy³aczy okaza³ siê niezbêdny. Starano siê jednak ograni-czyæ go do rozs¹dnego minimum, a w sytuacjach uzasadnionych (np. pierwsza wzmianka o danej miejscowoœci czy o jej w³aœcicielu, du¿e znaczenie danej informacji) decydowano siê na powtórzenia. Czêsto w takich wypadkach zamieszczano informacjê skrócon¹ – zawsze wówczas czytelnik znajdzie odes³anie do has³a, w którym zamieszczono pe³n¹ zapiskê.

W konstrukcji Materia³ów stara³em siê zachowaæ pewn¹ elastycznoœæ, dostosowuj¹c sche-mat hase³ do specyfiki sche-materia³u.

20

SCHEMAT UK£ADU TREŒCI W OPISIE MIEJSCOWOŒCI

1. Charakter miejscowoœci (z wyj¹tkiem wsi), przynale¿noœæ administracyjna i koœcielna. 2. Topografia i granice miejscowoœci, obiekty fizjograficzne i komunikacyjne.

3. Stosunki spo³eczno-gospodarcze, demograficzne i w³asnoœciowe, obci¹¿enia, przywi-leje ekonomiczne.

4. Lokacja, zwi¹zane z ni¹ urz¹dzenia i osoby.

5. Instytucje koœcielne, opiekuñcze, szko³y i ich uposa¿enia.

6. Zdarzenia historyczne, klêski elementarne, osoby pochodz¹ce z miejscowoœci. 7. Literatura i niewykorzystane wzmianki Ÿród³owe.

21

WYKAZ SKRÓTÓW I SYMBOLI DOKUMENTACYJNYCH

ABMK – „Archiwa, Biblioteki i Muzea Koœcielne”.

AC – Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. ULA -NOWSKI, t. II (Mon.MAe., 16), Kr. 1902.

AG – Archiwum G³ówne Akt Dawnych w W.; jeœli nie zaznaczono inaczej, cyfra arabska oznacza numer dokumentu ze zbioru dokumentów pergaminowych. AG nab. 936 – Rejestry dziesiêcin, czynszów i wyderkafów, powinnoœci poddanych i pobo-rów z dóbr i dochodów konwentu œwiêtokrzyskiego z lat 1650–1689, AG, na-bytki Oddzia³u I, nr 936.

AGZ – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z archiwum tzw. bernardyñskiego we Lwowie, t. I–XIX, Lwów 1868–1906.

AKH – Archiwum Komisji Historycznej, poni¿ej dane bibliograficzne pozycji wyda-nych w tej serii i wykorzystawyda-nych w Materia³ach.

AKH 3 – Wyj¹tki z najstarszej ksiêgi miejskiej lubelskiej, wyd. B. ULANOWSKI, Kr.

1888, s. 45–60.

AKH 3 – Zapiski herbowe z dawnych ksi¹g ziemskich przechowywanych w Archiwum radomskim i warszawskim, wyd. K. POTKAÑSKI, Kr. 1883, s. 119–151.

AKH 6 – Acta capitularia Cracoviensis et Plocensis selecta (1438–1525), wyd. B. ULA

-NOWSKI, Kr. 1891, s. 1–295.

AKH 9 – W. ABRAHAM, Sprawozdanie z poszukiwañ w archiwach i bibliotekach rzym-skich w latach 1896/7–1897/8. O materia³ach do dziejów polrzym-skich w wiekach œrednich, Kr. 1902, s. 1–234.

AKH 10 – Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa w³oc³awskiego z r. 1534, wyd. B. ULA -NOWSKI, Kr. 1916, s. 1–128.

AKP – Archiwum Komisji Prawniczej, poni¿ej dane bibliograficzne pozycji wyda-nych w tej serii i wykorzystawyda-nych w Materia³ach.

AKP 1 – Liber formularum ad ius Polonicum necnon canonicum spectantium in co-dice Regimontano asservatarum, wyd. B. ULANOWSKI, Kr. 1895, s. 169–256.

AKP 8 – Zapiski s¹dowe województwa sandomierskiego 1395–1444, wyd. F. PIEKO

-SIÑSKI, Kr. 1907, s. 61–175.

Al. – Album studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. I, wyd. ¯.I. PAULI, B. ULA

-NOWSKI; t. II–III, wyd. A. CHMIEL; t. IV, wyd. J. ZATHEY, przy wspó³pracy

H. BARYCZA; t. V, wyd. K. LEWICKI, przy wspó³pracy J. ZATHEYA, Kr. 1887–

1956.

AMetr. – Archiwum Kurii Metropolitalnej w Kr.

AOkup. – Akta Okupacji klasztoru œwiêtokrzyskiego, 1819 r., ZDP rps 1456. APK – Archiwum Pañstwowe w Kr.

22

AR – Acta rectoralia almae Universitatis studii Cracoviensis indee ab anno MCCCCLXIX, t. I, wyd. W. WIS£OCKI; t. II, wyd. S. ESTREICHER, Kr. 1893–

1909.

Articuli – Articuli reformatorii Coventus monasterii Calvi Montis, 1577, [w:] Monu-menta historica Dioecesis Wladislaviensis, t. XIX, Vladislaviae 1900, s. 10– 14.

AS – Archiwum ksi¹¿¹t Lubartowiczów-Sanguszków w S³awucie, wyd. Z.L. RADZI -MIÑSKI i B. GORCZAK, t. II (1284–1506); t. V (1513–1547), Lwów 1888, 1897. ASK – Archiwum Skarbu Koronnego, dzia³ w AG.

AV – Acta Visitationis, dzia³ w AMetr.

AVCap. – Acta Visitationis capituli cracoviensis, rps w AMetr. AZP – Archeologiczne Zdjêcie Polski.

Baliñski – M. BALIÑSKI, T. LIPIÑSKI, Staro¿ytna Polska pod wzglêdem historycznym,

je-ograficznym i statystycznym opisana, t. II, W. 1844–1845.

Balzer – O. BALZER, Studyum o Kad³ubku. Pisma poœmiertne Oswalda Balzera, t. 1,

Lwów 1934.

Bastrzykowski 1939 – A. BASTRZYKOWSKI, Monografia historyczna Kunowa nad Kamienn¹ i jego

okolicy, Kr. 1939.

Bastrzykowski 1950 – A. BASTRZYKOWSKI, Dzieje koœcio³a farnego œw. El¿biety w W¹chocku,

„Kro-nika Diecezji Sandomierskiej” 43, 1950, s. 72–83, 128–134, 184–191, 235– 241, 310–318.

BCz. – Biblioteka Czartoryskich w Kr.

BCz. rps 329 – Biblioteka Czartoryskich w Kr. Ksiêga poborowa województwa krakowskiego z 1595 r., rps w BCz.

Bielenin 1959 – K. BIELENIN, M. RADWAN, Badania nad staro¿ytnym hutnictwem ¿elaza w rejonie Gór Œwiêtokrzyskich w l. 1956 i 1957, MA 1, 1959, s. 279–323. Bielenin 1960 – K. BIELENIN, Badania nad staro¿ytnym hutnictwem œwiêtokrzyskim w 1959

r., MA 2, 1960, s. 237–269.

Bielenin 1963 – K. BIELENIN, Sprawozdanie z badañ nad staro¿ytnym hutnictwem

œwiêtokrzy-skim w l. 1960 i 1961, MA 4, 1963, s. 353–358.

Bielenin 1964 – K. BIELENIN, Sprawozdanie z badañ nad staro¿ytnym hutnictwem ¿elaza w

Górach Œwiêtokrzyskich w 1962 r., MA 5, 1964, s. 225–229.

Bielenin 1965 – K. BIELENIN, Sprawozdanie z badañ nad staro¿ytnym hutnictwem

œwiêtokrzy-skim prowadzonych w 1963 r., MA 6, 1965, s. 203–211.

Bielenin 1966 – K. BIELENIN, Dziesiêciolecie zespo³owych badañ terenowych nad

staro¿yt-nym hutnictwem œwiêtokrzyskim, MA 7, 1966, s. 39–57.

Bielenin 1967 – K. BIELENIN, Sprawozdanie z badañ nad staro¿ytnym hutnictwem

œwiêtokrzy-skim prowadzonych w 1965 r., MA 8, 1967, s. 241–251.

Bielenin 1969 – K. BIELENIN, Staro¿ytne hutnictwo œwiêtokrzyskie i jego aspekty

wczesno-œredniowieczne, [w:] I Miêdzynarodowy Kongres Archeologii S³owiañskiej, Warszawa 14–18 IX 1965, t. 2, Wr. 1969, s. 118–120.

Bielenin 1970 – K. BIELENIN, £ysogórski rejon staro¿ytnego i wczesnoœredniowiecznego

hut-nictwa œwiêtokrzyskiego, [w:] G¹ssowscy, s. 106–117.

Bielenin 1976 – K. BIELENIN, Dalsze badania stanowisk dymarskich w rejonie Gór

23

Bielenin 1981 – K. BIELENIN, Dalsze materia³y dotycz¹ce chronologii stanowisk dymarskich w Górach Œwiêtokrzyskich, MA 21, 1981, s. 77–86.

Bielenin 1992 – K. BIELENIN, Staro¿ytne górnictwo i hutnictwo ¿elaza w Górach

Œwiêtokrzy-skich, Kielce 1992 [wyd. I w 1974 r.].

Bienias – D. BIENIAS, Œrodowisko geograficzne nowo¿ytnych hut szk³a w

wojewódz-twie kieleckim, [w:] Studia z archeologii, historii i geografii historycznej, red. J. OLCZAK (Archeologia Historica Polona, 6), Toruñ 1997, s. 207–270.

BJ – Biblioteka Jagielloñska w Kr.

BJ rps 3544 – Akta wizytacji kl. œ. Krzy¿a na £ysej Górze z 7 IX 1593 r., s. 154–158, rps w BJ.

BKór. – Biblioteka Kórnicka PAN w Kórniku.

BKUL – Biblioteka KUL w Lublinie, dokumenty pergaminowe. BN – Biblioteka Narodowa w W.

BN akc. 9797 – kopiarz miasta Nowa S³upia z 1527 r., rps w BN. BO – Biblioteka Zak³adu im. Ossoliñskich we Wr.

Boniecki – A. BONIECKI, Herbarz Polski, t. II, III, W. 1900; t. XIII, W. 1909.

Borkiewicz – S. BORKIEWICZ, Monografia historyczna i gospodarcza pow.

Jêdrzejowskie-go, Kielce 1937.

Borkowska – M. BORKOWSKA, Polskie pielgrzymki Jagiellonów, [w:] Peregrinationes.

Piel-grzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. MANIKOWSKA, H. ZAREMSKA,

W. 1995, s. 185–203.

BP – Bullarium Poloniae, ed. I. SU£KOWSKA-KURASIOWA, S. KURAŒ, t. I–VI, Rzym

1982–1998.

BPAN – Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kr.

Brückner – A. BRÜCKNER, Kazania œredniowieczne, „Rozprawy AU”, „Wydz. filol.” cz. 1, t. 24, Kr. 1895, s. 38–97; cz. 2, ib., s. 317–390; cz. 3, t. 25, Kr. 1897, s. 115–205.

Buliñski – M. BULIÑSKI, Monografia miasta Sandomierza, W. 1879.

Caro – J. CARO, Liber cancellariae Stanislai Cio³ek. Ein Formelbuch der polnischen

königskanzlei aus der zeit der huzitischen bewegung, Theil I–II, Wien 1871– 1874 (odbitka z „Archiv für österreichische Geschichte” 45, 52).

CE – Codex epistolaris saeculi decimi quinti, t. III, wyd. A. LEWICKI (Mon.MAe.,

14), Kr. 1894.

Corpus – Corpus inscriptionum Poloniae, t. I. Województwo kieleckie, zesz. 1, Miasto Kielce i pow. kielecki, wyd. B. TRELIÑSKA, Kielce 1975.

CU – Codex diplomaticus Universitatis studii generalis Cracoviensis, wyd. ¯. PAU

-LI, t. I–V, Kr. 1870–1900.

Czubek – J. CZUBEK, Wespazyan z Kochowa Kochowski, „Rozprawy AU”, „Wydz. fi-lol.” 32, 1901, s. 19–196.

D¹browska – E. D¥BROWSKA, Wielkie grody dorzecza górnej Wis³y, Wr. 1973.

Demetrykiewicz – W. DEMETRYKIEWICZ, Groty wykute w ska³ach Galicji Wschodniej, Kr. 1903.

Derwich 1982 – M. DERWICH, Jeszcze o klasztorze ³ysogórskim w czasach Jagie³³y, RH 48,

1982, s. 165–180.

Derwich 1987 – M. DERWICH, Kl. œ. Krzy¿a na £ysej Górze a rycerstwo sandomierskie, [w:]

Pol-24

sce œredniowiecznej na tle porównawczym, red. J. WRONISZEWSKI, Toruñ 1987, s. 149–171.

Derwich 1989 – M. DERWICH, „Kazania œwiêtokrzyskie” a benedyktyni ³ysogórscy, [w:]

ród³oznawstwo i studia historyczne, red. K. BOBOWSKI, (Acta

Universita-tis WraUniversita-tislaviensis 1112, Historia, 76), Wr. 1989, s. 189–199.

Derwich 1991 – M. DERWICH, Ciep³a – nieznana prepozytura benedyktyñska, NP 75, 1991,

s. 29–64.

Derwich 1992 – M. DERWICH, Benedyktyñski kl. œ. Krzy¿a na £ysej Górze w œredniowieczu, W.–Wr. 1992.

Derwich 1992a – M. DERWICH, Uwagi i uzupe³nienia do „S³ownika historyczno-geograficz-nego województwa lubelskiego w œredniowieczu”, [w:] Studia œredniowiecz-ne, red. Wac³aw KORTA (Acta Universitatis Wratislaviensis, 1386, Historia,

101), Wr. 1992, s. 49–83; skrócona wersja jako Obraz œredniowiecznego osa-dnictwa województwa lubelskiego. Uzupe³nienia do „S³ownika historyczno--geograficznego” Stanis³awa Kurasia, „Regiony Lubelskie” 5 (7), 1991–1993, Lublin 1996 [1997], s. 161–186.

Derwich 1994 – M. DERWICH, £ysiec, £ysa Góra czy Œwiêty Krzy¿. O nazwie £yœca i

opac-twa ³ysogórskiego w œredniowieczu, [w:] Monastycyzm. S³owiañszczyzna i pañstwo polskie, red. K. BOBOWSKI (Prace Historyczne Instytutu

Historycz-nego Uniwersytetu Wroc³awskiego, 8), Wr. 1994, s. 113–129.

Derwich 1996 – M. DERWICH, Wiarygodnoœæ przekazów pisemnych na temat kultu

pogañskie-go na £yœcu. Archeolog a Ÿród³a pisane, [w:] S³owiañszczyzna w Europie œre-dniowiecznej, red. Z. KURNATOWSKA, t. 1, Wr. 1996, s. 97–104.

Derwich 1997 – M. DERWICH, Bostowscy herbu Bielina, [w:] Venerabiles, nobiles et honesti.

Studia z dziejów spo³eczeñstwa Polski œredniowiecznej. Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Bieniakowi w siedemdziesi¹t¹ rocznicê urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. A. RADZIMIÑSKI, A. SUPRUNIUK, J. WRONISZEWSKI, Toruñ 1997, s. 153–179.

Derwich 1997a – M. DERWICH, Szko³y w dobrach i parafiach opactwa ³ysogórskiego, [w:] Na-uczanie w dawnych wiekach. Edukacja w œredniowieczu i u progu ery nowo-¿ytnej. Polska na tle Europy. Materia³y konferencji zorganizowanej przez Instytut Historii WSP w Kielcach, M¹chocice-Ameliówka k. Kielc 18–20 maja 1995, red. W. IWAÑCZAK, K. BRACHA (Prace Instytutu Historii WSP w

Kiel-cach, 3), Kielce 1997, s. 47–66.

Derwich w dr. – Pocz¹tki Wierzbnika na tle rozwoju osadnictwa nad Kamienn¹. Uwagi na marginesie badañ nad opactwem œwiêtokrzyskim, w druku.

DH – Joannis Dlugossii seu Longini Canonici Cracoviensis Historiae Polonicae libri XII, ed. A. PRZEDZIECKI, t. I–V (Opera Omnia, 10–14), Kr. 1873–1877.

DHdz. – Jana D³ugosza Kanonika Krakowskiego Dziejów Polskich ksi¹g dwanaœcie, przek³. K. MECHERZYÑSKI, t. I–V (Opera Omnia, 2–6), Kr. 1867–1870.

DHn. – Joannis Dlugossi Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. I et II, W. 1964; lib. VII et VIII, W. 1975; lib. IX, W. 1978; lib. X (1370–1405), W. 1985; lib. X et XI (1406–1412), W. 1997 (cyfra rzymska oznacza ksiêgê). DHr. – Jana D³ugosza Roczniki czyli kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks. I–

25

DLb. – Joannis D³ugosz seniores canonici Cracoviensis Liber beneficiorum dioece-sis Cracoviendioece-sis, ed. A. PRZEDZIECKI, t. I–III (Opera omnia, 7–9), Kr. 1863–

1864.

DSZ – Dokumenty S¹du Ziemskiego Krakowskiego 1302–1453, wyd. Z. PERZANOW -SKI, Kr. 1971.

Dunin-W¹sowicz – T. DUNIN-W¥SOWICZ, Zmiany w topografii osadnictwa wielkich dolin na ni¿u

œrodkowoeuropejskim w XIII w., Wr. 1974.

Dybczyñski – T. DYBCZYÑSKI, Przewodnik po Górach Œwiêtokrzyskich (£ysogórach), W. 1912.

Dymmel – P. DYMMEL, Piêtnastowieczna dekoracja heraldyczna w kru¿gankach klaszto-ru ³ysogórskiego. Rekonstklaszto-rukcja, geneza, program, [w:] Klasztor w spo³e-czeñstwie œredniowiecznym, red. M. DERWICH, P. POBÓG-LENARTOWICZ

(Opera ad historiam monasticam spectantia, Ser. I, Colloquia, 2), Wr.–Opole 1996, s. 265–291.

Elenchus – Elenchus abbatum monasterii S. Crucis, [w:] Lefebvre, t. VI/4, k. 186v–188. Ep. – Acta Episcopalia Cracoviensia, dzia³ w AMetr.

Fija³ek – J. FIJA£EK, Mistrz Jakub z Parady¿a i Uniwersytet krakowski w okresie so-boru bazylejskiego, t. 1–2, Kr. 1900.

Flaga – J. FLAGA, Bractwa religijne w archidiakonacie lubelskim do koñca XVIII w., ABMK 42, 1981, s. 293–344.

Hoczyk – S. HOCZYK-SIWKOWA, Ma³opolska pó³nocno-wschodnia w VI–X wieku.

Struk-tury osadnicze (Lubelskie Materia³y Archeologiczne, 12), Lublin 1999. Gacki – J. GACKI, Benedyktyñski klasztor na £ysej Górze, W. 1873.

Gacki X – J. GACKI, Klasztor œwiêto-krzyski ksiê¿y benedyktynów na £ysej Górze, cz.

6, „Pamiêtnik religijno-moralny”, ser. 2, 10, 1862, s. 492–520. Gacki Siec. – J. GACKI, Benedyktyñski klasztor w Sieciechowie, Radom 1872.

G¹ssowscy – E. i J. G¥SSOWSCY, £ysa Góra we wczesnym œredniowieczu, Wr. 1970.

G¹ssowski 1960 – J. G¥SSOWSKI, Materia³y do osadnictwa wczesnoœredniowiecznego sando-mierszczyzny, „Materia³y Wczesnoœredniowieczne” 6, 1960, s. 303–473. G¹ssowski 1960a – J. G¥SSOWSKI, Œlady oœrodka kultowego na £ysej Górze, „Acta

Archeologi-ca CarpathiArcheologi-ca” 1, 1960, s. 297–299.

G¹ssowski 1964 – J. G¥SSOWSKI, Results of archeological research in Sandomierz and £ysiec within the Saint Cross Mountains (Góry Œwiêtokrzyskie), „Archeologia Po-lona” 7, 1964, s. 279–292.

GK – Acta castrensia Cracoviensia, rps w WAP w Kr.

Górski – K. GÓRSKI, Ród Odrow¹¿ów w wiekach œrednich, RTH 8, 1926–1927, s. 1–

108.

Gromnicki – T. GROMNICKI, Œwiêtopietrze w Polsce, Kr. 1908.

Guldon i in. – Z. GULDON, K. KRZYSTANEK, L. STÊPKOWSKI, Zarys dziejów Wierzbnika do

pocz¹tku XIX w., „Studia Kieleckie” 40, 1985, z. 1, s. 45–67.

Gurba – J. GURBA, Z problematyki osadnictwa wczesnoœredniowiecznego na Wy¿y-nie Lubelskiej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska”, Sectio F., „Nauki filozoficzne i humanistyczne” 20, Lublin 1965, s. 45–58.

26

Hube – R. HUBE, Prawo polskie w 14. wieku. S¹dy, ich praktyka i stosunki prawne spo³eczeñstwa w Polsce ku schy³kowi 14. wieku ze Ÿróde³ wspó³czesnych…, W. 1886, Dodatek.

IA – „Informator Archeologiczny”.

Inw.Bol. – Inwentarz klucza boleszyñskiego... z 1780 r., kopia w posiadaniu autora. Inw.Rzep. – Inwentarz klucza rzepiñskiego... z 1780 r., kopia w posiadaniu autora. Inw.S³up. – Inwentarz klucza s³upskiego... z 1780 r., kopia w posiadaniu autora. Inw.Wierzb¹t. – Inwentarz klucza wierzb¹towickiego... z 1780 r., kopia w posiadaniu autora. Inw. 1582 – Inwentarz dóbr sto³owych biskupstwa w³oc³awskiego z roku 1582, wyd. L. ¯YTKOWICZ (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Fontes, 37), Toruñ 1953.

Inw. 1598 – Inwentarz dóbr sto³owych biskupstwa w³oc³awskiego [1598], wyd. L. ¯YT -KOWICZ (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Fontes, 36), Toruñ 1950. Inw. 1631 – Inwentarz klucza piórkowskiego 1631, [w:] Inwentarze dóbr sto³owych

bi-skupstwa w³oc³awskiego z XVII w., wyd. L. ¯YTKOWICZ (Towarzystwo Nau-kowe w Toruniu, Fontes, 38), Toruñ 1957, s. 218–238.

Jab³oñski – J. JAB£OÑSKI, Drzewo ¯ywota z Raiu…, Kr. [1737].

Jamka – R. JAMKA, Pocz¹tki g³ównych miast wczesnoœredniowiecznych w Polsce

po-³udniowej, t. 2, Kr. 1973.

Jankowski – J. JANKOWSKI, Polskie terytoria plemienne w œwietle toponimów obronnych,

(Acta Universitatis Wratislaviensis, 960, Historia, 67), Wr. 1988. Janusz 1913 – B. JANUSZ, Z pradziejów ziemi lwowskiej, Lwów 1913.

Janusz 1918 – B. JANUSZ, Zabytki prehistoryczne Galicyi Wschodniej, Lwów 1918.

Jastrzêbski – J. JASTRZÊBSKI, Klasztor œwiêtego Krzy¿a na £yœcu, Kielce 1974 [liczne

póŸniejsze wydania].

Jonston – J. JONSTON, Annales Archicoenobii Calvo-Montani…, t. I–III, [w:] Lefebvre, t. II–IV.

Kaczmarczyk – Z. KACZMARCZYK, Immunitet s¹dowy i jurysdykcja poimmunitetowa w do-brach koœcio³a w Polsce do koñca XIV w., Poznañ 1936.

Kam. – M. KAMIÑSKA, Nazwy miejscowe dawnego województwa sandomierskiego,

Wr. 1964–1965.

Kat.arch. – Katalog archeologicznych zbiorów pozamuzealnych, zesz. 1, Kolekcja Inst. Arch. Uniw. Warszawskiego, W. 1988.

KatZab. – Katalog zabytków sztuki w Polsce. KH – „Kwartalnik Historyczny”.

KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”.

Kiersnowska – T. KIERSNOWSKA, S³upy rycerskie w Polsce œredniowiecznej, KHKM 20,

1972, s. 437–450.

Kiryk 1972 – F. KIRYK, Z badañ nad urbanizacj¹ Lubelszczyzny w dobie Jagiellonów, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Kr.”, „Prace Historyczne” VI (43), Kr. 1972, s. 93–167.

Kiryk 1983 – F. KIRYK, Sandomierz w oczach D³ugosza, [w:] Jan D³ugosz. W piêæsetn¹

rocznicê œmierci, Olsztyn 1983, s. 9–29.

Kiryk 1994 – F. KIRYK, Urbanizacja Ma³opolski. Województwo sandomierskie XIII–XVI w.

27

KK – Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej Œ. Wac³awa, t. I–II, wyd. F. PIE

-KOSIÑSKI (Mon.MAe., 1, 8), Kr. 1874–1883.

Kl.bernard. – Klasztory bernardyñskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H. Wy-czawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, wykorzystano: W. MURAWIEC,

Le-¿ajsk, s. 175–184; K. GRUDZIÑSKI, Œwiêta Katarzyna, s. 371–373.

KMK – Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, I–II, wyd. F. PIEKOSIÑSKI (Mon.

MAe., 5, 7), Kr. 1879–1882.

Kop.K – D. KOPERTOWSKA, Nazwy miejscowe województwa kieleckiego. Nazwy miast i wsi, nazwy czêœci miast i wsi oraz nazwy alei, placów, ulic i osiedli mie-szkaniowych, W.–Kr. 1984.

Kop.R – D. KOPERTOWSKA, Nazwy miejscowe województwa radomskiego. Nazwy

miast i wsi, nazwy czêœci miast i wsi oraz nazwy osiedli mieszkaniowych, pla-ców, alei i ulic, Kielce 1994.

Kosyl – C. KOSYL, Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego, Wr. 1978.

Kowalczyk – E. KOWALCZYK, „Nazwy obronne” S³up, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony sta³ej ziem polskich w œredniowieczu, W. 1992.

Kowalski – W. KOWALSKI, Uposa¿enie parafii archidiakonatu sandomierskiego w XV– –XVIII wieku (Prace Instytutu Historii WSP w Kielcach, 9), Kielce 1998. Kracik – J. KRACIK, Konsekracje koœcio³ów i o³tarzy w diecezji krakowskiej w XVII–

XVIII w., NP 61, 1984, s. 111–147.

Kromer – M. KROMER, Polska, czyli o po³o¿eniu, ludnoœci, obyczajach, urzêdach i

spra-wach publicznych Królestwa Polskiego ksiêgi dwie, przek³ad S. KAZIKOW -SKI, Olsztyn 1984.

Krótkie – Krótkie zebranie z Historyków o przeniesieniu Drzewa Krzy¿a œ. na Górê £ys¹, Kr. 1631.

Krzepela – J. KRZEPELA, Ksiêga rozsiedlenia rodów ziemiañskich w dobie jagielloñskiej, cz. I, Ma³opolska, t. 1, Kr. 1915.

Kunisz – J. KUNISZ, Znaleziska monet rzymskich w Ma³opolsce, Wr. 1985.

Kwiatkiewicz – M. KWIATKIEWICZ, Krzy¿ Œwiêty na Œwiêtej gorze Œwiêtokrzyskiej…, Kr. 1690.

Lalik – T. LALIK, Kaplica królewska i publiczne praktyki religijne rodziny Kazimie-rza Jagielloñczyka, KH 88, 1981, s. 391–409.

Lazar – S. LAZAR, Rozwój przestrzenny Sandomierza X–XIII w., RHum. 6, 1958, zesz. 5, s. 5–85.

Lefebvre – G. LEFEBVRE, Spicilegium sive Collectio veterum aliquot scriptorum qui in

Poloniae bibliothecis delituerant…, t. I–VII, Rajhrad 1802, rps Brno, Statni Oblastni Archiv, Kloster Rajhrad, E 6, D m 3/3–7 a–b.

Lelewel – Joachima Lelewela Bibliograficznych ksi¹g dwoje, t. 2, Wilno 1826. Librowski – Archiwum Diecezjalne we W³oc³awku, Dzia³ I: Dokumenty, Seria I:

Inwen-tarz realny, z. 3, Oryginalne dokumenty samoistne z pierwszej po³owy XV w., ABMK 56, 1988, s. 7–94.

Lites – Lites ac res gestas inter Polonas Ordinemque Cruciferorum, t. I, Poznañ 1890. LK 1564 – Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. I–II, wyd. J. MA£ECKI,

Wr. 1962–1964.

LL 1565 – Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. A. WYCZAÑSKI, Wr. 1959.

LL 1661 – Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyd. H. OPRAWKO, K. SCHUSTER,

28

LPod. – Lubelska ksiêga podkomorska piêtnastego wieku, wyd. L. BIA£KOWSKI, Lu-blin 1934.

LProm. – Statuta nec non Liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate Studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad an. 1849, wyd. J. MUCZKOWSKI, Kr.

1849.

LR – Ksiêga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. LESZCZYÑSKA-SKRÊTOWA, Wr. 1968.

LS 1564–5 – Lustracja województwa sandomierskiego 1564–1565, wyd. W. OCHMAÑSKI, Wr. 1963.

LS 1660–4 – Lustracja województwa sandomierskiego 1660–1664, wyd. H. OPAWKO, K. SCHUSTER, cz. I–II, Wr. 1971–1977.

LS 1789 – Lustracja województwa sandomierskiego 1789, wyd. H. MADUROWICZ --URBAÑSKA, cz. I–II, Wr. 1965–1967.

Ludat – Das Lebuser Stiftsregister von 1405, wyd. H. LUDAT, Wiesbaden 1965.

£oœ, Semkowicz – Kazania tzw. œwiêtokrzyskie, oprac. J. £OŒ, W. SEMKOWICZ, Kr. 1934.

MA – „Materia³y Archeologiczne”.

Materia³y – Materia³y do S³ownika historyczno-geograficznego województwa krakowskie-go w dobie Sejmu Czteroletniekrakowskie-go (1788–1792), oprac. K. BUCZEK i in., Kr.–

W. 1931–1960.

Materia³y arch. – Materia³y archiwalne wyjête g³ównie z Metryki litewskiej od 1348 do 1607, wyd. A. PROCHASKA, Lwów 1890.

Mateszew – S. MATESZEW, Zarys dziejów osadnictwa, [w:] Mielec. Dzieje miasta i

regio-nu, t. 1, red. F. KIRYK, Mielec 1984, s. 63–142.

Matuszewski – J. MATUSZEWSKI, Immunitet ekonomiczny w dobrach Koœcio³a w Polsce do

r. 1381, Poznañ 1936.

MDS – Monumenta dioecesis Sandomiriensis, wyd. J. WIŒNIEWSKI, Series I, [w:] Wiœ.

I³.; Series II, [w:] Wiœ. Rad.; Series III, [w:] Wiœ. Koz.

MI – Knigi polskoj koronnoj metriki XV stoletija (1447–1454), wyd. A. MYS£OW

-SKI, W. GRANICZNY (Monumenta iuris, 2), W. 1914.

Mitkowski – J. MITKOWSKI, Pocz¹tki klasztoru cystersów w Sulejowie, Poznañ 1949. MK – Metryka Koronna, rps w AG.

Mog. – Zbiór dyplomatów klasztoru mogilskiego, oprac. E. JANOTA (Monografia opactwa cystersów we wsi Mogile, 2), Kr. 1867.

Mon.MAe. – Monumenta maedii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia.

Mp. – Kodeks dyplomatyczny Ma³opolski, t. I–IV, wyd. F. PIEKOSIÑSKI (Mon.MAe.,

3, 9, 10, 17), Kr. 1876–1905. T. V, rps w Pracowni S³ownika historyczno--geograficznego Ma³opolski w œredniowieczu, Kr.

MPH – Monumenta Poloniae Historica, t. III–V, Lwów 1878–1888. MPHn. – Monumenta Poloniae Historica, series nova.

MS – Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. I–V/1, wyd. T. WIERZBOWSKI,

W. 1905–1919; t. V/2, wyd. J. P£OCHA, A. RYBARSKI, I. SU£KOWSKA, W. 1961.

MV – Monumenta Poloniae Vaticana, poni¿ej dane bibliograficzne pozycji wyda-nych w tej serii i wykorzystawyda-nych w Materia³ach.

29

MV III – Analecta Vaticana, wyd. J. PTAŒNIK, Kr. 1914.

MV V – Alberti Bolognetti nuntii apostolici in Polonia epistolarum et actorum 1581– 1583, wyd. E. KUNTZE, C. NANKE, t. I–II, Kr. 1923–1938.

MV IX – Liber receptorum et expensarum Petri Stephani 1373–1375, wyd. S. SZCZUR

(Acta camerae apostolicae, III), Kr. 1994.

Myœliñski – K. MYŒLIÑSKI, Z dziejów rozwoju wsi na lubelszczyŸnie w XIV i XV w., RL

1, 1958, s. 37–56.

Nalepa – J. NALEPA, Opuscula Slavica, t. 2, Lund 1973.

Narratio – Narratio fundationis monasterii Montis Calvi, Biblioteka G³ówna UMK w Toruniu, stare druki.

Niec. – F. NIECKU£A, Nazwy miejscowe z sufiksem -ov-, -in- na obszarze

Wielkopol-ski i Ma³opolWielkopol-ski, Wr. 1971.

Niemcewicz – J.U. NIEMCEWICZ, Podró¿e historyczne po ziemiach polskich od 1811 do 1828

r., Petersburg 1895.

Niwiñski 1930 – M. NIWIÑSKI, Fundacja cystersów w W¹chocku. Fundacja i dzieje

uposa¿e-nia, „Rozprawy AU”, „Wydz. hist.-fil.” 68, Kr. 1930, s. 1–164.

Niwiñski 1931 – M. NIWIÑSKI, Œredniowieczni opaci klasztoru w¹chockiego, cz. I, „Przegl¹d

Powszechny” 1931, t. 190, s. 329–343; cz. II, ib., t. 191, s. 117–136. Niwiñski 1934 – M. NIWIÑSKI, Benedyktyni na £ysej Górze, „Ziemia” 24, 1934, s. 283–285.

NMP – Nazwy miejscowe Polski. Historia – pochodzenie – zmiany, red. K. Rymut, t. I, A–B; t. II, C–D, Kr. 1996–1997.

Nosek – S. NOSEK, Materia³y do badañ nad histori¹ staro¿ytn¹ i

wczesnoœredniowiecz-n¹ miêdzyrzecza Wis³y i Bugu, „Annales UMCS”, Sectio F, „Nauki filozo-ficzne i humanistyczne” 6, Lublin 1951.

NP – „Nasza Przesz³oœæ”.

OK – Acta officialatus Cracoviensis, rps w AMetr.

OL – Acta officialatus Lublinensis, wg kartoteki w Pracowni S³ownika historycz-no-geograficznego Ma³opolski w œredniowieczu, Kr.

Osad.rad. – Osadnictwo i gospodarka powiatu radomskiego w XVI–XVIII w., red. Z. GUL -DON, S. ZIELIÑSKI (Radom i region radomski w dobie szlacheckiej

Rzeczy-pospolitej, 1–2), t. 1–2, Radom 1995.

Osady – Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lu-belskiego, oprac. S. WOJCIECHOWSKI, A. SOCHACKA, R. SZCZYGIE£ (Dzieje

Lubelszczyzny, 4), W. 1986.

Pa³yga – J. PA£YGA, Duchowieñstwo parafialne dekanatu kazimierskiego w XVII–XVIII

w., RHum. 14, 1966, zesz. 2, s. 7–57.

Paprocki – B. PAPROCKI, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K.J. TUROWSKI, Kr. 1858.

Parczewski – M. PARCZEWSKI, Pocz¹tki kultury wczesnos³owiañskiej w Polsce, Wr. 1988.

Patkowski – A. PATKOWSKI, Stary Sandomierz, „Ziemia” 27, 1937, s. 85–91.

Paw. – A. PAWIÑSKI, Polska XVI w. pod wzglêdem geograficzno-statystycznym.

Ma-³opolska, t. III–IV (ród³a dziejowe, 14–15), W. 1886.

Pazdur i in. – A. PAZDUR, F.M. PAZDUR, A. ZASTAWY, Staro¿ytne hutnictwo ¿elaza na

zie-miach Polski w œwietle badañ radiowêglowych (pierwsza seria badañ), MA 21, 1981, s. 87–93.

30

PH – „Przegl¹d Historyczny”.

Piaskowski – K. PIASKOWSKI, Wczesnos³owiañska technologia ¿elaza na terenie

Ma³opol-ski, „Acta Archeologica Carpatica” 26, 1986, s. 149–176.

Piekasz – E. PIEKASZ, Struktura organizacyjna parafii w dekanacie kazimierskim

w XVII–XVIII w., RHum. 14, 1966, zesz. 2, s. 59–107.

Pietrusiñska – M. PIETRUSIÑSKA, Katalog i bibliografia zabytków, [w:] red. M. WALICKI,

A. GIEYSZTOR, Sztuka polska przedromañska i romañska do schy³ku XIII w.,

W. 1971, s. 673–839.

Pol. – Kodeks dyplomatyczny Polski, t. III, wyd. J. BARTOSZEWICZ, W. 1858.

Powieœæ – Powieœæ rzeczy istey o za³o¿eniu Klasztora na £ysej Górze i te¿ o tym jako Drzewo œwiêtego Krzy¿a na tê górê jest przyniesione. Wtóra powieœæ, jako te¿ drzewo Krzy¿a œwiêtego wziêto by³o z tej¿e góry z innymi œwiêtoœciami przez Tatary, a jako zasie na swe miejsce przeniesione jest i przywrócone, wyd. w transkrypcji J. KRZY¯ANOWSKI, [w:] IDEM, Proza polska wczesnego

Renesansu 1510–1550, W. 1954, s. 269–281.

Powieœæ Sch. – Powieœæ rzeczy istey…, Kr., wyd. dziedziców Marka Scharffenberga, mo¿e z l. 1554–1667, BO stare druki XVI.

Powieœæ Ungl. – Powieœæ rzeczy istey…, Kr., wyd. pierwsze Floriana Unglera z ok. 1538 r., BJ stare druki Cim. P.7.

PSB – Polski S³ownik Biograficzny.

PSRL – Po³noje Sobranije Ruskich Latopisiej, t. II, Sankt Petersburg 1908; t. XVII, Sankt Petersburg 1907.

Rachunki – Rachunki dworu króla W³adys³awa Jagie³³y i królowej Jadwigi z l. 1388 do 1420, wyd. F. PIEKOSIÑSKI (Mon.MAe., 15), Kr. 1896.

Ratycz – A. RATYCZ, Dawnoruski archeologiczni pamiatki na teritorii zachidnich

ob³a-stiej URSR, Kijew 1957.

Rawski – J. RAWSKI, Wykazy œwiêtopietrza i dziesiêciny papieskiej a najstarsze

para-fie w archidiakonacie sandomierskim, NP 13, 1961, s. 27–64. RH – „Roczniki Historyczne”.

RHum. – „Roczniki Humanistyczne”.

RK 1629 – Rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1629, oprac. W. DOMIN,

J. KOLASA, E. TRZYNA, S. ¯YGA, Wr. 1956.

RK 1680 – Rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1680, oprac. E. TRZYNA,

S. ¯YGA, Wr. 1959.

RL 1626 – Rejestr poborowy województwa lubelskiego (Powiat lubelski i urzêdowicki z r. 1626, ziemia ³ukowska z r. 1620), oprac. J. KOLASA, K. SCHUSTER, Wr.

1957.

RMNK – „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”. RMS – „Rocznik Muzeum Œwiêtokrzyskiego”. Rocz.Lub. – „Rocznik Lubelski”.

Rokoszny – J. ROKOSZNY, Ze starych szparga³ów, „Biblioteka Warszawska” 1902, t. 1, s. 158–166.

Rolska-Boruch – I. ROLSKA-BORUCH, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzn¹ 1500–1700. Za³o¿enia przestrzenne, architektura, funkcje, Lu-blin 1999.