• Non ci sono risultati.

Giovanni Toscanella

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Condividi "Giovanni Toscanella"

Copied!
19
0
0

Testo completo

(1)

g i o r n a l e l i g u s t i c o

119

Ma furono parole vane; ormai il Costa dovette persuadersi

che a Mantova avevano deliberato di troncare ogni relazione

con lui. Cessa quindi a questo punto il carteggio, e manca

altresì ogni ulteriore notizia del nostro scrittore, il quale

rientra nella numerosa schiera di coloro che, pur dotati d 'in ­

gegno e di sapere, mettevano la penna al soldo de’ principi,

sacrificando, alcuna volta all’ avidità del danaro, spesso alb i-

sogno, la verità della storia. Nè della sua opera sulle guerre

del Piemonte e del Monferrato ci è rimasta alcuna traccia ;

convien dire ne sia andato disperso l’ intero manoscritto,

come quella prima parte mandata a Mantova; la quale, 0 per

deliberato proposito 0 perchè davvero ita in sinistro, non

tornò più mai nelle mani del suo autore.

A.

N e r i .

GIOVANNI TOSCANELLA

Giovanni Toscanella nacque nella città etrusca, dalla quale

desunse il cognome. Il tempo della sua nascita si può de­

terminare approssimativamente. Egli fu scolaro di Guarino

a Firenze (1). A Firenze Guarino insegnò dal 1410 al 1414;

supponendo che il Toscanella sia andato a studiare quand’ era

in sulla quindicina, collocheremo senza molto discostarci dal

vero la sua nascita verso il 1395.

Il

Toscanella dunque abbandonò il suo paese natio, « l’ a­

matissima madre, i carissimi fratelli, le graziosissime sorelle,

gli amici », e si recò a Firenze a sentire le lezioni di uma­

nità di Guarino. In paese fu veduta di malocchio quella ri­

soluzione. Perchè non si era invece applicato alla giurispru­

(1) S e c o n d o la testimonianza di Lod ovico Carbone n e l l ’ o ra zio n e fu ­ nebre per G u a rin o .

(2)

denza, al diritto canonico, alla medicina, che impinguavano

la boisa? con le belle lettere si muore di fame. E cco il

ter-I ibile bivio, dinanzi al quale si trovarono quasi tutti gli uma­

nisti, quand erano giunti all’ età della toga virile : o arricchirsi

facendosi medici e avvocati, o deliziarsi nelle serene soddisfa­

zioni dell arte stentando la vita. La via dell’ um anism o fu

piefei ita ancne dal Toscanella, il quale seppe difendere stre­

nuamente la propria scelta contro quelli che in paese lo bia­

simavano e che cercavano di distogliernelo.

E ora facciamo un piccolo salto, trasportandoci col pensiero

a Bologna nel 1425. Anno memorabile fu quello per Bologna

e pei

1

umanismo ! Era vescovo della città N icolò Albergati

r

°

5

amoso non tanto per sè , quanto per un segretario che si

teneva in casa: Tomaso Parentucelli, il futuro papa N ic o lò V .

II Paientucelli era un appassionato umanista, un instancabile

liv ella to re di codici. Alla metà del 1424 era capitato a B o­

logna da Costantinopoli 1’ A u risp a, il quale fu condotto in

quello studio come professore di greco nell’ anno scolastico

J

424

" I

4

2

5

· Nel ^ 2 5 vi giunse il Panormita a terminare i

suoi studi di giurisprudenza : e intanto dava gli ultimi tocchi

all E t mafrodito, che usci alla luce sul finire del 1425 0 nei

primi giorni dell’ anno seguente. Nel 1425 predicò a B o­

logna un celebre monaco minorità, allievo di G u a r in o , A l ­

berto da S arz an a , che dovea poi diventare uno dei più fieri

persecutori del Panormita. Intorno a questi personaggi mag­

giori si raccoglie una schiera di altri minori : Bartolomeo

Guasco, genovese, e Tomaso Seneca da C a m e rin o , due dei

più singolari maestri vaganti di quel secolo; A n dreozio Pie-

ìucci senese, Andrea da Rimini, Giovanni di Luni, il Rinucci,

il grammatico Antonio, Berto Ildebrando e altri ( 1 ) .

(i) Per questo circolo umanistico si veda p. e. la lettera di A l b e r t o da Sarz ana ( Am b r. Tr a v e r s a r i, Epistolae, ed. C a n n e to , X X V , 4) ch e è d e l

(3)

GIORNA LE LIG U S T IC O

121

In questo centro di umanisti troviamo nel 1425 anche

Giovanni Toscanella, il quale probabilmente era andato a

Bologna a sentire le lezioni dell’ Aurispa e forse ritornò con

lui a F iren z e, quando

1

’ Aurispa vi fu chiamato a insegnare

per l’ anno scolastico 1425-26.

A d ogni modo rincontriamo il Toscanella a Firenze nel

1429. In quell’ anno si recava a Firenze a studiarvi il greco

un ligure , Bartolomeo Fazio , il quale si fece dare alcune

commendatizie dal Panormita; e il Panormita lo raccomandò

al Niccoli, al Marsuppini e anche al Toscanella ( 1 ) .

N ell’ estate del 1430 il Toscanella si ricoverò nel territorio

di L u n i , a Sarzana: senza dubbio per fuggire la peste che

infestava Firenze. La sua dimora in Sarzana è attestata da

una lettera del Panormita a Santia Ballo , della quale reco

alcuni passi (2): « Ea quae ad dignitatem meam spectant

accipies ab Augusta meo... Glelmus una cum Ruffo

Gon-zago balneas colunt apud Pisas... Tuscanella noster Sarzanae

degit, Philelfus adhuc Florentiae est, Gasparinus hic (Papiae)

senio iam et invalitudine confectus ».

Se Gelmo e Ruffo stanno ai bagni, siamo d’ estate. La di­

gnitas a cui accenna il Panormita è la nomina di poeta du­

cale, che gli fu data dal Visconti nel dicembre del 1429 (3).

Dall’ altra parte vive ancora Gasparino (Barzizza), il quale

mori nel febbraio 1431. L ’ anno della lettera è pertanto il

1430; allora il Toscanella stava a Sarzana: Sarranae degit.

1425; più il seguente passo di una lettera del Guasco al P a n o r m it a : eius disciplinae, quam apud te, Aurispam, Pontanum, Toscanellam interdum et propere quidem mendicatam, ut sic loquar, accepi (M isceli. T io li, X X I X ,

p. 221).

(1) A . Be c c a t e l l i, Epistolae, Venetiis 1553, f. 85.^ 8 6 / (le due lettere sono del 1429).

(2 ) A . Be c c a t e l l i, Epist., f. 62Λ

(4)

Lo stesso Toscanella del resto accenna il suo soggiorno

in Sarzana in una lettera, che riporto per intero:

Doctissimo et praestantissime iureconsuito d. lohanni de A n a g n ia Iohannes Tuscanelìa s. p . d. (i).

O b s e c r o te per deos immortales, praestantissime Iobannes, c a u sam m eam suscipias susceptamque tu e aris, si quis forte mihi culpae asc rib a t quod tam sero venerim . Celerius enim venire haudquaquam p o tu i. N a m cum loca, quae ex a gro Lunensi recta Florentiam ferunt, o m n ia p ro p te r L u ­ cense bellum infesta essent, consilium mihi caoiundum fuit, ut e x Macrae ostio P is a s usque traicerem. A d eam autem rem opus fuit p ro s p e ru m et nav ig a b ile tempus expectare, praesertim cum non nisi parva et ve ntis non m a g n o p e re credenda nav igia habere quirem. D ii dederunt ut pro x im is diebus mira in m ari tranquillitas esset. Itaque ce loc em s u m p s i et pro spere Pisas n av ig a v i. Ibi cum essem dedi operam ut sarcinulae m e a e , quae tum quoque Pis is e r a n t , celeriter mihi Florentiam mitterentur. E g o v e r o re­ pente iter ingre ssus sum Florentiamqu e deum benignitate p e r v e n i atque h a ec raptim perscripsi, quo te omni de re facerem certiorem . Q u a r e , pra e­ stan tissim e Io han nes, audacter omnibus nuntiato ut me p r o p e d iem , hoc est cum p rim um sarcinulas meas accepero, sine ulla dubitatione expectent.

C e t e r u m ex F ran cisc o Ph ilelfo v. cl. et mihi a m ic is sim o , qui proxim is diebus e B o n on ia Florentiam r e d i i t , certior factus sum T h o m a m nescio quem ludi m a g is tru m profiteri ausum ac palam multis audien tibu s dixisse se m ane lec tu ru m et tam qu am in arm orum certamine m e c u m c o n c u r­ su ru m . Id e g o n on tam proinde graviter fero, quod diffidam h u ic s u m m o o m n iu m H o m e ro me obsistere haud p o s s e , quam quod tu rp e arbitror h o m in e m flagitiosum non solum mihi concurrentem dari , v e r u m etiam a tam nobili civitate audiri. U tinam haec falso ementirer. S e d ita sunt in prom ptu o m n ib u s , ut ve hem enter admirer nullum h u iu sce m o d i ru m o re m ad B on on ien ses viros modestissimos ac prudentissimos p e r v e n is s e. N o n p o ssu m adduci ut credam hanc rem a Bononiensibus n e g le c t u m iri, quos audio honestati in primis sem per consuluisse. Haec te p ro p a la m in vu lg u s edere non p o stu lo ; cupio tamen iis, quos nunc Sapientes n u n c R e f o r m a ­ tores appellant, non ignota esse.

Fac ut valeas et me cum ceteris Bononiensibus, viris le c tis s im is , tum d. C a r o lo G h is ile r io equiti orn atissim o etiam atque etiam c o m m e n d e s ; ad

(5)

GIORNALE L IG U ST IC O

123

quem libenter equidem scripsissem, si angustia temporis m ih i scribendi libertatem omnem non eripuisset. Iterum vale.

Ex Florentia v i i kal. novembris (1430).

La lettera ci fornisce un nuovo argomento per la data, la

menzione del Lucense bellum; la guerra di Lucca ebbe luogo

appunto nel 1430.

Il Toscanella dunque da Sarzana dovette pigliare la via del

mare, perchè le vie di terra erano molestate dalle soldatesche.

Si imbarcò alle foci della Magra e approdò a Pisa ; di là

passò a Firenze, aspettando il bagaglio per trasferirsi a Bo­

logna , dove gli premeva arrivar presto, avendo inteso che

un certo Tomaso si preparava a fargli concorrenza alla cat­

tedra. Il Toscanella insegnò a Bologna soltanto l’anno scola­

stico 1430-1431 (1), poiché già nel 1431 lo troviamo in F er­

rara. Il Panormita infatti in

u n a

lettera del 1431 enumerando

gli umanisti che erano stati chiamati a Ferrara dal marchese

Nicolò d’ Este, nomina anche il Toscanella (2). A Ferrara

il Toscanella ottenne la medesima posizione di Guarino e

dell’ Aurispa; gli fu cioè affidata l’ educazione di un figlio del

marchese. A Guarino fu affidato L eo n ello , all’ Aurispa M e -

liaduso, al Toscanella Borso.

In Ferrara il Toscanella si piantò stabilmente e vi prese

moglie. Sul qual proposito reco un passo di una sua lettera

al marchese L eon ello, dove gli domanda un sussidio per il

corredo :

loannes Tuscanella ili. principi Leonello s. (3).

. . Sponsam per supériores dies accepi Christianam , idest honestam vitam ducentem. Eam propediem, si per gratiam tuam liceat, dom i ducturus

(1) L a pro lusione al suo corso in Bologna si trova nel cod. Lauren- ziano X C . 55 f. 90' e nel cod. di A g r a m 17 -17, VIII, 285 f. 150'.

(2 ) È la s t e s s a le tte ra c ita ta d a R. Sa b b a d i n i, Guai ino Veronese e g li archetipi di Celso e Plauto, p. 49.

(6)

sum. V e r u m cum tenues m ihi facultates sint neque ei ve s tem c e teru m q u e m u lie b re m mundum pro coniugii nup tiaru mque dignitate satis suppeditare q u eam , ad te confugio, abs te o p em peto...

Leonello è marchese di Ferrara; perciò la lettera cade tra

il 1442 e il 1450, periodo del governo di Leonello.

N el 1444 si celebrarono in Ferrara le nozze di Leonello

con Bianca Maria d’Aragona. Le feste del matrimonio furono

minutamente descritte in una lettera del Toscanella all' A u ­

rispa , della quale , per esser troppo lunga , qui non riporto

che il principio.

lohannes Tuscanella Aurispae v. cl. s. (1).

C u m per superiore s dies otiosus essem et nuptias, quae a L e o n e l l o Estensi, o p tim o prudentissim oque principe, m agnific o o m n i u m re ru m a p ­ paratu , incredibili gentiu m concursu , m agn a lu dorum copia factae s u n t , spectarem , ut aliquid de iis ad te scriberem duplici m e aere alieno, teneri facile in tellexi. P r i m u m quod quatuordecim ia m per annos tot tantisqu e beneficiis a B orsio E s t e n s i , L eo n elli f r a t r e , viro o p tim o ac iustissim o affectus sum ; ipse vero Leon ellu s interea ea me benivolentia c o m p le x u s est, ut eis non m o d o studia co gitationesque m e as omnes ad e o r u m laudes ce le b r a n d a s , ve ru m etiam pro eorum salute vitam qu oq u e a m e deberi e x is tim av erim . D eind e quod tuus e rg a m e a m o r ita s u m m u s a c sin g u la ris s e m p e r fuit, ut m e abs te non diligi so lu m sed etiam a m ari et in fratris l o c u m haberi tu oru m erga m e officiorum m ultitudine m a n ife sto p e r sp e ­ x e r i m ...

F e r ra ria e kalendis iuniis (1444).

Q u i apprendiamo dalla testimonianza del T o scan ella stesso,

qual fosse la sua posizione in Ferrara e da quanto tem po

egli vi stesse: da quattordici anni, vale a dire dal 14 3 1.

O ra reco un’ altra sua lettera del medesimo anno, al P a ­

normita :

(1) C o d . A m b ro s ia n o F. S. V . 18 f. 53.v

(7)

G IO R N A L E L IG U S T IC O

125

loannes Tuscanella Antonio Panhormitae poetae cl. s. (1).

^Lectitanti mihi nuper litteras tuas et nostrum scribendi usum , quem libenter usurpare consuevimus, iam pridem intermissum esse dolenti mirum quoddam tui videndi loquendique desiderium subrepsit. Rediit enim m ihi in m entem eius consuetudinis quam multos iam annos diligentissime co ­ luissem us (2). Itaque hu m anam illam sortem, quae am icos saepe non tam anim o quam corpore d isiun git, quin accusarem facere non potui. In com ­ mode e n i m , ne dicam i m p i e , id plerisqu e amicis usuven it, ut praesentes esse non possint. Q u o d contra in amicitia optandum est, ut dies noctesque sese videntes atque adloquentes accessionem aliquam a m oris facere c o n ­ tendant officiumque amicitiae alter in alterum semper exercere sit paratus. « A m a n te s enim, C atullo auctore [ L X V I 3 1 ] , non long e a ca ro corp ore abesse vo lu n t ». Itaque opus non est ut m e per T h e o d o r u m (3) obtesteris. Satis enim superque amicabilis, ut tu ais, Iupiter ad ea, quae a m e vo le s , impetranda semper poterit. Est enim am or erga te meus sum m u s et ut ve ru m tibi ingenue profitear singularis ac paene incredibilis. S e m pe r e nim te p lurim i feci faciamque dum v iv a m ; neque erit quicquam quod tu de m e amicitiae iure non possis.

C o m m e n ta rio s (4) autem quos postulas quando tuae m ihi redditae sunt librarius nondu m absolverat, absolvet autem post nuptias (5) qu am p rim u m . Mitto igitur ad te per Salernitanum principem (6) excriptos quinterniones quatuor et viginti. D u o s autem qui ad totius operis su m m a m desunt cum p rim u m librarius excripserit R o m a m ad A u ris p a m m ittam , ut inde ad te re cta celeriter dimittantur. E m end an d oru m v e r o C o m m e n ta r i o r u m per has nuptias tem pus non fuit. Feci autem quod potui. P r i m u m enim a librario ea quae digniora c o m m e m o ra tu era nt in m arginibus singula notari feci.

(1) M isceli. T io li, X X I X , p. 212.

(2) Si allu de a ll’ a n n o 1425 in cui si erano incontrati a B o lo gn a. (3) T e o d o r o G aza, che era in F errara. Q u e s to cenn o è di gran valore per la biografia del G az a ; cfr. Γ errore del Vo i g t, W iederlelelm ng, I , p. 569, η. i . V ed an si del resto n ell’ Epistolario del F ilelfo (Venetiis 15 0 2) le lettere a C a to n e Sacco del 1440, f. 28.' 28.v 2 9 /

(4) I C o m m e n ta r i dì C esare.

(5) L e n o z z e di L e o n e l l o ; con ciò si determ ina l ’ anno della lettera. (6) Il principe di Salerno avea a cco m pagn ata da N a p o l i a F e r r a r a la sposa B ia nca M aria d ’ A ra g o n a .

(8)

Dein eg o « Belli Gallici » m aiorem partem sine ullo e x e m p la r i percurri, ut tibi si non omni, aliqua saltem ex parte satisfacerem.

Reliquum est ut persuasum tibi habeas te a me etiam atque etiam a m a r i; quod ut tu quoque erga me facias ve h e m en ter te r o g o . V a le .

E Ferraria pridie ka l. rnaias (1444) raptim . Si me a m a s , fac ;e g ia e maiestati me accuratissim e com m endes.

Nel 1447 il Toscanella lasciò il servizio della corte di

Ferrara e passò al servizio di Nicolò V . C iò è attestato da

una lettera del Filelfo allo stesso Toscanella ( 1 ) : « Gratulor

fortunae tuae, rai Tuscanella, iuxta atque virtuti, quod locum

nactus es ornatissimum apud Nicolaum quintum pontificem

maximum... Ex Mediolano idib. iuliis 1447 }> ( 2)·

N ell’ occasione che il Toscanella si recava a Rom a al nuovo

ufficio, Guarino lo muniva di alcune sue commendatizie , in

una delle quali cosi presenta il suo raccomandato: Est d.

Ioannes Tuscanella, magister epistularum, quem cancellarium appel-

lant, ili. d. Borsii Estensis. Donde ricaviamo che il T oscanella

dopo di essere stato institutore di Borsa, fu il suo segretario.

D'ora in poi lo perdiamo di vista, ma probabilmente passò

gli ultimi suoi anni sempre nella curia pontificia. C e r to non

era più vivo nel 1461 (3).

(1) Ph i l e l f i, Epistolae, V e n e tiis 1502, f. 4 0 /

(2) Il T o s c a n e l l a praticò anch e prim a la corte pontificia. C o s i egli era a F ire n z e nel 1439 tem po del concilio. V i era anch e 1’ A u r i s p a , c h e , pur occupando una stabile posizione a F e r r a r a , b azzicava sp esso nella C u ria . C fr . Ph i l e l f i, Epist., f. 20.v : lettera all’ A u r i s p a , c h e s tav a a F i ­ ren ze: a Petis a me Dionaprusa ensem (leggi D io n a P r u s i e n s e m ) ... ibit co d e x ad te m utuo non dono..-.. T u s c a n e lla m nostrum o p to bene valere. — E x T i c i n o id. dee. 1439 ÿ ·

(3) In due atti d e ll’ A r c h iv i o di Stato in Modena (Camera ducale. — Registro d i investiture, X , f. 2 7 7 / 2 7 7 . V ) del 3 g iu g n o 14 61 si p ar la di T e o d o s ia del fu G io v a n n i T o s c a n e l l a , m o g lie del ferrare se M i c h e le A rienti. Essa fa quietanza di 50 ducati a N ardo Palm ieri di A v e r s a , c o ­ gnato dell’ Aurispa.

(9)

G IO R N A L E L IG U S T IC O

127

La vita del Toscanella si divide nettamente in due periodi:

nel p rim o , che va sino al 1430, egli abitò parte al paese

natio, parte a Firenze, dove studiò e poi insegnò, e parte a

Bologna, dove frequentò quel circolo d’umanisti. N el secondo

periodo v is s e , meno l’ anno di insegnamento a Bologna

( 1 4 3 0 - 1 4 3 1 ) , per la maggior parte a Ferrara, sino al 1447,

indi alla curia di Roma, sino alla morte.

Del primo periodo abbiamo un gruppo di cinque lettere

di l u i , le quali vengono qui appresso riportate. Furono tro­

vate nel cod. Marciano X II, 139 dal prof. Francesco Novati,

il quale gentilmente me le trasmise.

Tu tte cinque sono scritte da Firenze e con ciò vanno co l­

locate tra questi due limiti estremi: il 1410 , l’ anno in cui

Guarino andò a insegnare a Firenze e il 1430, l’anno in cui

il Toscanella abbandonò Firenze. Esse poi forniscono indizi

per un limite cronologico più determinato. La I ci mostra il

Toscanella arrivato da poco a Firenze, a studiare; essa perciò

cade tra il 1410 e il 1414, gli anni in cui Guarino insegnò

nello studio fiorentino. Nella II vive ancora A m brogio T r a ­

v e r s a i , il quale mori nel 1439 ; ma più importante è l’ altro

indizio offertoci dalla menzione di Tom aso Fregoso, tuttavia

doge di Genova. Noi sappiamo che T om aso cessò di esser

doge nel 1421, per effetto dell’ occupazione Viscontesca. La

lettera è dunque anteriore al 1421. Press’ a poco del medesimo

tempo è la III, perchè in essa come nella II vediamo il T o ­

scanella istitutore dei figli di casa Fregoso. La I V , al Poggio,

e la V , a Cencio de’ Rustici, trattano del medesimo argomento

e con le medesime frasi: sono dunque scritte nel medesimo

giorno. La I V fa il Poggio a Roma. Ora il Poggio si trovò in

Roma con la curia pontificia dal 1411 al 1413 e dal 1423 in

poi. Infatti dal 1413 al 1420 la curia stette fuori di Rom a e

il Poggio non la raggiunse che il 1423, di ritorno dall’ In­

ghilterra. Io preferirei collocare le due lettere verso il 1424.

(10)

L e tre prime sono importanti: la I per la lotta vittoriosa­

mente combattuta dal Toscanella fra le sue tendenze umani­

stiche e le tendenze, diremmo così, utilitarie dei suoi parenti.

La II e la III sono importanti per il metodo didattico del

Toscanella: è il metodo guariniano, salvo che più tardi Gua­

rino leggeva meno Plauto e più Terenzio. Queste due lettere

sono anche importanti per la storia di Genova ; ma qui io

cedo il campo agli studiosi delle memorie liguri.

Re m i g i o Sa b b a d i n i.

I. (i)

I[O A N N E S ] T [ U S C A N E L L A ] D O M IN O E R R IC O V IR O R E LIG IO SISSIM O P . S. D . (2 ).

Etsi quasi nih il hoc tempore haberem (3) quod ad te scriberem ma- g isque (4) in tanta rerum mearum ignoratione (5) litteras tuas expectarem, cu m A n to n iu s et Marcus A g n e l l u s , duo fratres, conterranei t u i , viri op­ tim i, F lo re n tia m ad me venissent, omnino mihi visum fuit moribus et studio m eo convenire his fratribus mearum litterarum aliquid dare e t , q uam quam subhoneste tacere possem, ex industria abundantius aliquid scri­ bere. N a m quandiu litteras expectabo tuas, quandiu d e sid eriu m meum suspendes ? O sum m am atque ingratam negligentiam , e x c la m a re enim licet, nil ei scribere cui summa necessitudine coniunctus sis, ex quo fre­ quentes epistolas acceperis, a quo pro multo (?) distes. Q u i d poterat mihi esse iocundius diu et multum id desideranti quam epistolas tuas lectitare et de rebus m e i s , quas adhuc ig n o ro , certum aliquid audire? Enimvero ce rtior ex te factus essem quid carissima mater, quid su avissim i fratres ac du lcissim ae atque bellissimae sorores, quid propinqui, quid familiares, quid a m i c i , denique quid tota ea patria mea (6) T u sc a n e lla facit. A t tu neq u e quicquam eorum scribis et contra me stom ach um opponere

( 1 ) A piè del testo segno le principali lezioni erronee del codice. Le parti supplite chiudo tra [ I

( 2 ) F . 6 7 .V .

(3) Habeam cod. (4 ) Magis quam cod. ($) Ignorantie cod.

(11)

G IO R N A L E L IG U S T IC O

I

29

vid eris , quasi vituperandus sim quod litteris gr aecis et hu m anitatis studiis m e destinaverim, proinde quasi multis epistolis non p ro b a ve rim recte me et sapienter egisse. U tinam Florentiae esses et m e vid eres ! tu quidem opin ion em istam falsam praesertim deponeres et pro positum m eum lau­ dares et bis tanto amares quam prius. Interroga istos iu v en es, quibus has litteras c r e d i d i , quibus ego lo ng o tempore (1) sum usus, qualis vita n o ­ stra praesens sit, qualis g loria, qualis spes fortunae felicioris. A u d i ; ob­ s e c r o , eos haec tibi referentes et denique bonum erga m e anim um su­ s c i p e ; fave studiis meis, adiuva, et bonam in m e spem p o n e ; neque ve lis inco nsulto tam subito desperare. N ih il potest esse m o lestius (2 ), nihil graviu s quam tales rumores audire , quippe qui te a teneris , ut a i u n t , unguicu lis (3) colere atque observare solitus sim. M iru m qu idem est quantum apud me auctoritate v a l e a s , quantum v o l u n t a t e ; nih il sequerer quod tu m e sequi dissuaderes ; nihil v e lle m quod tu me n olle perro gare s. Id propositum et antehac serva semper et posthac sustentare paratus sum ; tu v e r o id velle animo debes ; ad id me hortari atque ro g a r e , quod vobis ho nori atque u t ilitati, mihi vero etiam iocunditati m a x im a e sit. Id est, quod tu me rogare debes ; neque putare non sane n eque co m m o d e m e fecisse , nulla audita ratione; enim vero quis unquam ausus est b o ­ n aru m artium studia vitu p e ra re , nisi qui t a r d u s , qui i g n a r u s , qui illitte­ ratus o m n in o (4) sit? Laudan t plerique iuris civilis scientiam quod m axim a inde e m olu m en ta co nsequantur, plerique ius p o n tific iu m , n on nulli m e d i ­ cin am ; cur non potius alia artificia atque artifices, « lanios cocos cetarios cuppedinarios omnes » (5) et in primis m e rc a tu ra m ? E x h ac e nim ple­ rique gran d e m pecuniam compararunt. Q u i a , i n q u i e s , h o n o re aut nullo aut n on m a g n o h aec artificia et quaestus non haben tur ; doctrina vero b o n a ru m artiu m nonne m a xim e e g re g io s viros facit ? P o te st h a ec , m ih i crede, ad h o n o re m plurim u m , potest ad utilitatem [conferre]. P o s s u m tibi c o m m e m o r a r e m a g n o s quosdam et pra eclaro s v i r o s , qui his artibus di­ vitias m a x im a s sunt adepti ; ex his eg o mihi spem pono si id assequar quod sequor. N o n desunt praem ia v ir t u t ib u s , m odo ne desint virtutes ; forti v e r o universus orbis patria est. E r g o si hae artes vituperationi dandae non sunt, quod gloriosos, quod divites viros faciu nt, restat nihil

( 1 ) Tem pore [sermone cod. (2 ) Modestius cod. (3 ) U ngulis cod. (4 ) A nim o cod. (5 ) T e re n t. Enn. 256-57.

(12)

me praeter sententiam tuam fecisse; tantummodo forte a d m o n e n d u s fueras, sed verebar ne me optime deliberantem atque agen tem im p e d ir e s .

P lu ra in hanc sententiam scriberem, si viderem institutum m e u m p er­ suadere posse; sed cum saepenumero argumentis te v i c e r i m , persuadete tam en non potuerim, plura inde loquens [desinam et te et] m e obtundere; illud ve ro om nino te movere velim : quicquid ad te scripsi , te m e c o m ­ probaturum. V a le .

II.

Cl a r o p r i n c i p i d. To[m a e] d e Ca m p o f r e g o s o

I[O A N N E S ] T [U S C A N E L L A ] P . S. D . ( i ) .

Etsi nihil ante vererer , princeps c la ris s im e , quin m e u m in tuos ne­ potes studium gratum admodum tibi futurum e s s e t , cu m et e x iis , qui aut ad te proficiscuntur aut aliquid scribunt, intelligeres m e in eis eru­ diendis atque instituendis nullum o m nino laborem recu sare , tam en nunc certior factus su m e s his li t te r i s , quas pridie idus d ecem b ris ad m e de­ disti, quae quidem adeo me ad hoc beneficium cum ulan dum im p le n d u m q u e cohorta ntu r (2) , ut cum tui omnes abunde eis me facere satis dicant, ego, quia m aiora quaedam mente concipio, satisfacere m ihi m i n i m e possim. T a n t a est enim mea in te observantia, tanta in nepotes b e n i v o l e n t i a , ut etsi aliorum iudicio non parva sint quae agam , tamen p ro satisfaciendi vo lu ntate m inim a mihi esse videantur (3). Atqu e utinam c u r a e et c o g i­ tationes m eae eum exitum quem expecto e t, si quid f u tu r a r u m rerum certi e s t , ve ra ratione futurum v i d e o , conse quantur, ut s c i li c e t et nepo­ tibus tuis ego tam diu legere et ipsi me tam diu quantum sat erit au­ dire p ossint; perspicies (4) enim non mediocrem eos apud m e ex h u m a ­ nitatis studiis utilitatem consecutos fuisse; nam quod s c r i b i s , m e u m de eoru m ingeniis iudicium magn o te gaudio affecisse (5 ) , v e l i m scias me quod sentirem quidve de eis sperarem ingenue ad te s c r i p s i s s e , neque putes m e id tuis auribus dedisse. Perridiculum enim e ss e t s i , tuorum nepotu m glo riae s tu d e n s , m eam ipse existimationem n e g l i g e r e m , cum pra esertim o m n ia in apertum non lo ng o post tem pore v e n tu ra s in t ,

( 1 ) F. é$v. (2) Coarctantur cod. (5) Videntur cod. (4 ) Perspiciens cod· (5) Effecisse eoa.

(13)

g i o r n a l e l i g u s t i c o

131

eoque minus meo nomini consulerem (1) , quod cum eos doctrinae atque elo quen tiae causa ad me, ut tute scribis, Florentiam miseris, haud parvum non dicendi s o l u m , sed etiam consulendi munus suscepisse vid eor ; quas ob r e s , quo maiorem iudicio, quod pridem dedi, fidem auctoritatemque a d h ib e a s , frequentius litteris id confirmare institui. Q u id igitur dicam? n em pe ea quae ut vera sic omnibus perspicua sunt, nepotes scilicet tuos et m agn is ingeniis praeditos et humanitatis studiis deditissimos esse. Q u o d scribis ut crebro [te] de eorum profectu certiorem facia m , tuae m ore m voluntati ge re re curabo ; sed antequam ad eam rem v e n i a m , in primis om nis tibi consilii mei ratio explicanda vid etu r; ita enim fiet ut et p ro ­ bare quae tuae rationi non repugnabunt et corrigere quae non placebunt facillim e possis.

A n t e q u a m quicquam tuis nepotibus legere coepissem , princeps cla­ rissim e, non solum quid primum lecturus essem (2) ipse m ecum co gitavi, ve ru m e t i a m , quod ex Petro Sarzanensi scire potu eris, A m b ro s iu m m o ­ n ach u m , viru m omnibus humanitatis studiis (3) eruditissimum, ad consul­ tandum a d h ib u i; is autem consilium meum (4) adeo p ro b a vit, ut ne mi­ nim a quidem parte ab opinione mea (5) discreparet; et recte m eo quidem iudicio. N a m cum ingenia nepotum tuorum tamquam in trutina suspen­ dissem et quantum oneris eorum humeri ferre possent m u lto ante vi­ dissem , facillim e quid eorum aetati accommodissim um esset iudicare (6) po te ram . A n im a d v erti igitur proprietatem varietatemque ve rb o ru m eis plu rim u m d e e s s e ; quo circa, Am brosii sententia atque auctoritate confir­ matus , lin g u a e latinae docendae (7) causa V irg ilii opera sum si m ih i ex­ plican d a; tanta est enim in eis verborum proprietas, ut, q u e m ad m o d u m est in Saturnalibus (8) a Macrobio scriptum, « haec in V i r g i l i o laus esse iam de sinat » ; ea autem, [ut] est apud Fabium, omnibus qui s erm o nem curae habent debet esse com m unis; in ea enim est e le gan tia, quam om nes ve l p ra ecip u a m in oratore laudem esse dicunt. Deinde Officia C icero n is, non m o d o ad lin g u a e observationem (est enim idem fere in om nibus locis C i c e r o ) , sed et ad mores multo etiam m a g is , p lurim u m co nferre posse

( 1 ) C on su lere cod. (2 ) Esse cod. ( 5 ) Studium <rod. (4 ) Me cod. ( 5 ) Me cod. (6 ) Iudicarem cod. ( 7 ) Docendae (?) tua cod. (8) III 2, x.

(14)

s u m arbitratus. Festis autem diebus, ne qua sine lectione dies pra ete rea t, Plauti, c o m ic o ru m nostrorum f a c e t i s s i m i , fabulas in m a nib u s h a b em u s. A tq u e haec om nia a me sic explicantur atque e x p o n u n t u r , ut n u lla in eis obscuritas relinquatur, dignitas autem atque elegantia v e l p erpe tu o in eis retineatu r; quae adeo omnibus, ut ad rem redeam, p ro fu tu ra confido, ut p r o f e c t u m , quem ex his emanaturum sperare p o te s , v i x co g ita tio n e ç o m p l e c t i , ne dicam verbis exprimere possim.

H is igitur lectionibus, princeps cla rissim e, tuorum n ep o tu m in g e n ia as­ sidue exercitantur ; his legendis in dies magis m agisque p roficiunt. Q u a r e b o no animo sis, princeps clarissime, et tuos nepotes prope d ie m d o ctio re s evasu ros tibi o m nino persuadeas ; quam rem quo facilius a n i m a d v e r t e r e p o ss is , dabo op eram ut pro iussu tuo omnes ad te quam fre quen tes lit ­ teras conscribant. V a l e igitur , princeps clarissime, et m e tibi claritudin is tuae totu m esse persu ade, cui me quam co m m e n d a tissim u m e tiam atque etiam facio.

III.

I [ O A N N E S ] T [ U S C A N E L L A ] GaSP A R I SaU LO S. P . D . ( i ) .

N u lla s his diebus epistolas le g i libentius quam tu a s, illas q u id e m quas tu pridie calendas martii ex Monte Pe su lano ad me dedisti, tu m (2) quia ornatissim ae sunt et ingenii tui praestantiam mirifice e x p r im u n t , tum v e l m a x im e quod amicitiae inter nos iustissimis causis ia m p rid e m consti­ tutae m e m o r ia m te facillime tenere indicant ; quorum a lte r u m facit ut tibi, alteru m ut am icitia e nostrae plurim um g ratu le r; eius e n im p ro p riu m est a m ic o ru m bonis laetari et sua simul felicitate gaudere. Q u a n t u m autem ex eis p rospic ere p o t u i , Isnardus Fre go su s, cui meas ad te d ed i, in quibus quaedam , quae ad m e impraesentiarum scribis, diligenter e r a m co m p le x u s , ad ista nondu m loca p er v e n it; quem praeterea v e h e m e n te r a d m i r o r m eas s a lte m ad te litteras non transmisisse (3). Q u a m o b r e m etsi tibi e ad e m iere et ab L e o n a r d i n o , m odestissim o a d o le s c e n t e , fratre tuo , et a P e tro Se razanen si op tim o et multis litteris e x c u l t o , c o n sc rib a n tu r , tuae tam e n vo lu n ta ti ut faciam satis, rem o m n e m , q u a m ex m e p ra es e rtim scire de­ sideras, b re vi perscribam.

L eo n ard in u m tuum C aesar, q u e m ad m o d u m ante tuum S e r z a n a d isce ssum

( 1 ) 63.* (2) Cum cod. (3) T ransivisse cod.

(15)

G IO R N A L E L IG U S T IC O

*33

c o n s t it u e r a t , studiorum causa cum N icolao ac P e tro F lorentiam ad m e misit ; q u i , etsi me gravissim um onus suscipere non i g n o r a r e m , tam en principi clarissimo et omni egregio munere dignissim o beneque de m e multis rationibus merito nihil negare sum ausus. C u m antem m ecum c o g ita re m non principi solum m eum munus gratum futurum sed et filii causa dom in o Baptistae M a rc o , germ ano s u o , et Leonardini causa tib i, libentius in dies (i) diligentiusque mei quicquid erat officii eis persolvi (2) ac quandiu Florentiae studiorum causa erunt non desinam ad cum ulum m ei muneris aliquid addere, quod eo mihi magis est cordi, quod quinque ia m menses Ciceronis atque V irg ilii gravissim a quaedam m e opera le ­ ge n te m audiverunt plurimumque profecerunt : Officia atque Paradoxa item que Laelium Ciceronis et V irg ilii Bucolica atque Georgica ia m pridem a b so lv im u s et quinque Plauti Comoedias, quem propter plurim as im m o r ­ talis in gen ii sui virtutes nostri latinae linguae delicias a p p e l l a n t , ad finem perduximus ; quaedam etiam graecarum litterarum principia tra ­ dim u s. In praesentia autem A eneida, V irg ilii opus m a g n u m ac prope di­ v i n u m , et nobilissimas Ciceronis Disputationes e a s , quae (3) Tusculanae a p p e lla n tu r , in manibus habem us, et reliquas Plauti Comoedias festis diebus lectitam us; quibus absolutis, praecepta rhetorices tradere et in causis e o r u m ingenia exercere atque experiri in animo est.

S c io has literas amoris ac pietatis tuae in fratrem (et) plurim ae v e r o in alios· benivolentiae gratia magna te voluptate affecturas (4). Q u am o - b re m audi de fratre tuo quae secuntur. Ingenio m ihi quidem nulli so­ cio ru m c e d e r e , studio autem et modestia facile omnes superare vid etur ; est e n im litteris mirifice deditus, nemo attentius a u d it , n em o diligentius dicta m e a o b s e r v a t , semper aliquid aut scriptitat aut l e c t i t a t , cu m ipse super consuetas lectiones aliquid otii nactus est. Q u id plura? e g o quidem illu m tibi miran dum in modum laudo et fortunae tuae v e h e m en ter con­ g r a t u lo r , quippe qui fratrem h a b e a s , cuius ingenio o m n ia sum m a ex- pectare pote s. Q u alis autem in eum et hactenus fuerim et q u e m ad ­ m o d u m n on solum in disciplina tradenda, verum etiam in ceteris, quae ad m e u m officium spectant, me gesserim etsi (5) sine reprehen sione scribere posse vid ea r, m alo tamen omnia tecum cogites et ad s in g u la re m a m o re m ,

( 1 ) In dies] indiges cod. (2 ) Prosolvi cod, (3 ) Easque cod. (4 ) Effecturas cod ($ ) Etsi] et cod.

(16)

quem e rg a te sem per habui, ea reteras ; ita , quasi oculis , cu n cta ce rnes atque conspicies et tibi facile persuadebis o m n ia me ( i) in L e o n a r d i n u m officia servare.

C a s u t n , quem Gen uae tua prudentia evasisti, cum p rim u m F lo re n t ia m p erveni ex L eonardino a u d i v i , qui m e .ab initio m o v i t , ut c u m in eius m e m o r ia m redeo (2 ), etiam ve hementissim e p ertim escam ; d e um o ro ut p osthac securiora tibi atque feliciora eveniant. Q u o d m e rc a tu ra e o p eram dare c o e p e r i s , et id quidem temporis causa vitupera re n o n a u d e o , sed m alu issem in gen iu m tuum tam facile tam que aptum ad b o n a r u m a rtiu m studia con vertisse s, ad quae si te vel h o c tem pore r e v o c a r e s , prud en- tiorem te esse existim arem . Q u o d si ad eam discedere m a v i s ( 3 ) , q u e ­ m a d m o d u m te ei operam adhibere oporteat ex C i c e r o n e ad d iscas (4). « M e r c a t u r a , in q u it , si tenuis e s t , sordida putanda e s t ; sin m a g n a et » c o p i o s a , m ulta undique adportans m ultisque sine va n ita te im p a r tien s, » n on est ad m o d u m vituperanda ; atque etiam si satiata q u a e stu v e l con- » tenta potius, ut saepe ex alto in portum, sic e x ipso po rtu se in a g r o s » possessionesque contulerit (5 ), videtur iure op tim o posse la u d a ri. »

P o n tan u s , quem istarum m ulierum asp e ctatore m (6) adesse d e s i d e r a s , F lo re ntiae m a g n a mercede c o n d u c t u s , m e dicinam publice d o c e t m e q u e utitur fam iliarissim e; Flore ntinas autem m ulieres ven ustate B o n o n ie n s e s superare facile et ingenue profitetur. Scripsit is a m a to ria s qu asd am e p i s t o l a s , quas et dicendi facilitate et copia et O v id ia n a la sc iv ia prae- stantissimas arbitror. Mihi quidem m ulto iocundius esset si tute ad nos v e n ire s, q uam si istarum m ulie ru m m a g n a ca terva stipatus v i v e r e s ; quod ut facias v e h e m e n te r te etiam atque etiam ro g o . V a le , m e i g e n t i u m et me ut facis ama.

( 1 ) Mea cod. (2) Redes cod.

(3) Ad ea discedere non vis cod. (4) C icer. D e offic. , I, 151. (5) Contulernnt cod. (6) Expectatorem cod.

(17)

G IO R N A L E L IG U S T IC O

IS?

IV .

C l a r o e t e l o q u e n t i v . d o m i n o P [O G G IO ] I [

0

AN N E S] T [U S C A N E L L A ] S . D . ( i ) .

N o n sura nescius plerosque, qui novam aliquam cum m a g n is praesertim viris am icitiam inituri (2) s u n t , eum (3) frequenter m o re m in scribendis epistolis servare , ut et suam consuetudinem cum eorum, ad quos scribunt, amicis in principio referant et eorum causa postulent se quoque in illorum, ut ita dixerim, gregem adscribi. Q u i mihi longe m a io re m ineundae am i­ citiae causam (4) omittere quam suscipere omnino (5) videntur. N a m si amicitiam ab amore dictam esse omnes profitentur, quis dubitet omnibus, quae dici aut excogitari possunt, causis [amorem] anteponere ( 6 ) ? C u m praesertim in amore iudicium quoddam s i t , ut nem inem nisi dignum multisque virtutibus pra editum , quae nos ad amore m trahant atque illi- ciant v e h e m e n t e r , amare possimus. E g o v e r o , mi P o g g i , etsi m ih i v u l ­ gares illae causae non d e sin t, cum multis enim a m ic is ac familiaribus tuis am icitiam c o n tr a x i , tamen contentus ero , omissa eoru m c o m m e m o ­ ratione, de amore atque observantia in te mea (7) aliquid retulisse; cum enim humanissimus s i s , fiet ut mihi te ad amicitiam provocanti (8) in am o re (9) non respondere turpissimum et abste alie n issim u m ducas. A m o r autem m eus in te simul cum aetate multis iam annis crescens ad eum cu m u lu m progressus e s t , ut ad eum nullam iam accessionem fieri posse e x is t im e m ; cuius c a u s a, humanissime P o g g i , abs te etiam atque etiam peto ut c u m te a me diligi coli atque observari s e n t i a s , m e item am es inque tuoru m amicorum munerum recipias ac, si q u icquam (10) F lo re ntiae tua causa curandum erit, id mihi committas m eque in tuis rebus dili­ ge nte r et cum industria curandis omnibus facile anteponas ; quod si fe­ ceris m e abs te amari plurimum arbitrabor. Q u o d superest, v e li m fratrem

( 1 ) F. 6 1 .' (2 ) Initium cod. (3 ) Eum] nunc cod. (4 ) Causa cod. (5 ) O m nia cod.

(6) Anteponere] an tempore cod. (7 ) Me cod.

(8) P rovocari cod. (9 ) Amorem cod. (10 ) Quisquam cod.

(18)

co n sanguineosque meos R o m a e a g e n t e s , qui sese tibi n o s c e n d o s p ra e b e ­ bunt , commendatissim os habeas ; m e ve ro etiam am icis a c fam ilia rib u s tuis ve h e m e n te r commendes. V a le et si potes (i) a l iq u i d , P o g g i , d ig n u m m ih i rescribe.

V .

Cl a r o e t e l o q u e n t i v. d. Ci n c i o I [o a n n e s] T [u s c a n e l l a] s . d. ( 2 ) .

C u m statuissem aliquid amicitiae inter nos constituendae cau sa ad te p e rsc rib e re, unde potissim um initium su m e re m ( 3 ) , diu m e c u m , C i n c i suavissim e, cogitavi. V id e b am enim m ultos m erita (4) qu aed am m a i o r u m suoru m tanquam aptiores gratiore sque causas repetisse ; alios a u t e m studia et a m o re m in suos multis verbis retulisse non ig n o ra b am ; qui etsi m i ­ n im e vituperandi, parum tamen amicitiae v im perspexisse m ih i v i s i sunt. E o s autem qui ad com parandas amicitias om n ibu s causis a m o r e m p r a e ­ tulerunt, optime ct sapientissime egisse arbitro r ; a m o r en im , e x quo a m i ­ citia et orta et app ellata e s t , ceteris o m n i b u s , quae ad b e n i v o l e n t i a m con iu ng en d am transferri possunt, causi:; l o n g e m ih i m a io r v id etu r et c e r­ tior. Q u o d cu m ita s it , [ceteris] omissis ab eo in itium (5) s u m e r e c o n ­ silii mei est, simul ut in illius ve rae utilisque sententiae m e m o r i a m r e ­ deas , quae est [a] Cice ron e in quadam epistola scripta d iv in itu s (6) : « nih il e nim minus ho m in is sibi vid eri ( a u t ) q uam n o n r e s p o n d e re in am ore iis ac quibus p ro vo c e re ». Sed redeo ad a m o r e m . C u m m u lta de sapientia a eloquentia tua ac saepe alias a u d iverim , p r o x i m e a u tem e x G e o r g io C a e sa rin o vir o o p tim o et utriusque nostrum s t u d io s is s im o c o g n o v e rim , nec non quaedam tua et g r a v ite r et orn ate scripta p e r l e g e r i m , incredibili auditu est quantopere ad te a m an d u m o b s e r v a n d u m q u e s im il­ lectu s. Q u a n q u a m nih il virtute amabilius esse n on m o d o eru d iti et o p ­ timis artibus excu lti, ve ru m etiam litteraru m ignari m a g n ific e f a t e a n t u r , e go tam e n non ut ceteri vu lgo , sed m irum quendam in m o d u m te d ilig o , c o lo atque observo, neque satis scio an (7) ad c u m u lu m a m o r i s in te m e i

( 1 ) Potest cod. (2 ) F . 6 i.v (3 ) Sumere cod. (4) Merita] initia c o i. (5) V itium cod. (6) C icer, ad fa m il. X V , 21 ( 7 ) A ut cod.

(19)

G IO R N A LE L IG U ST IC O

I37

aliquid accedere possit; tantus enim est meus erga te amor, tam ingens observantia, ut neminem a suis ardentius amari aut observari posse in­ genue dicere ac confirmare audeam. Quamobrem, suavissime atque eru­ ditissime C i n c i , te vehementer etiam atque etiam oro , ut si me amore tuo dignum indicabis, quod pro humanitate tua fore multo opere confido, me am es inque tuis praecipuis, non autem vulgaribus, amicis ha beas; hoc te nihil m ih i neque gratius (1) neque iocundius facere posse certo scias. Reliqu u m est ut te illud pro nostra futura amicitia diligenter admoneam, esse scilicet inter nos hoc Graecorum iam tritum consuetudine prover­ bium saepenumero usurpandum (2) : « amicorum om nia com m unia » ; quod si feceris, ego quidem magnum benivolentiae in m e tuae argu m entum esse facile mihi persuadebo. Vale. Me et meos, qui ad te v e n i e n t , c o m ­ m endatissimos habe al'isque commenda.

VARIETÀ

An d r e a Fi e s c h i. — u n d o c u m e n t o d e l 1 2 2 2 .

L a pubblicazione fatta dal d.r Carlo Frati del testamento di

Andrea Fieschi, dettato in Bologna il 14 luglio 1 2 6 2 , e

le erudite osservazioni dell’ egregio editore, mi richiamano

un tratto agli studi genealogici cui diedi già opera in ser­

vigio della Illustrazione del primo Registro Arcivescovile di

Genova, della quale mi corre sempre il debito di stampare

1

’ ultima parte destinata a ragionare Delle persone.

« Andrea di Opizzo di Ugo, scrive il Frati, manca alle

Tavole genealogiche che, a corredo della ottima Illustratone

ecc. soggiunse il prof. L. T . Belgrano . . . , ma abbiamo di

lui sicura menzione in altre opere » ecc. O r io mentre rin­

grazio il chiaro annotatore del benevolo suo giudizio, tengo

a dichiarare che la persona del Fieschi non mi era nè poteva

( 1 ) G ratus cod. (2) Ad surpandum cjd.

Riferimenti

Documenti correlati

En el presente artículo se plantea la ne- cesidad de una protección jurídica de las familias formadas por parejas del mismo sexo desde una perspectiva constitucional y de

Desejemo-nos uns aos outros jamais perder essa curiosidade infinita – que é própria principalmente da juventude, mas da qual eu também, que sou “quase” velho, preciso para

Isto é o sinal de que ela está a crescer: surpreende em si mesma uma nostalgia intransponível]: as amizades da escola ou da companhia de sábado à noite não me

The participation in the GC, which everyone ,must feel as an obligation of love, with its consequent responsibilities, will prevent a weakening in the structure of

Tempo fa passava all'eternità un Con- fratello. Mentre era in clinica, prevedendo prossima la fine, scrisse una lettera ad un Confratello, suo compagno di lavoro: «Or- mai

Vocantur ergo in consilium proceres, quos oderat ille, in quorum facie miserae magnaeque sedebat..

Ispirata a Paulo Freire, l’educazione degli adulti negli anni precedenti aveva favorito quei proces- si di coscientizzazione che sono alla base di una partecipazione consapevole

I beneficiari del Programma di Sviluppo Rurale comprendono tutte le categorie (economiche e/o sociali) attive nelle aree rurali marchigiane o coinvolte in iniziative di