DELLA R. UN.VERSITA 01 TORINO 'l6Sn IN6DITI 0 RARI
!t\N~~~,·'.,.ïIt.I~).".o PATETfA, ACCADEMICO D'ITALIA PROP. SILVIO PIVANO
IV
INTERPRETIBUS
AD a&DII'LAII PIII0815 IDITIONUI _liT . . .
uou ... ..ansov. 1.811RJX1T
ISTITUTO GIURIDICO DELLA R. UNIVERSITÀ DI TORII'<O TESTl [SEDITl 0 RAR[
PUBBLICATI SOTTO L,\ DIRUIONE DEL
PROF. FEDERICO PATETTo\, ACCADE'IICO D'ITALIA E DEL PROF. SILVIO PIVANO
IV
ALBERICI GENTILIS
DE IURIS INTERPRETI BUS
D1ALOGI SEXAD EXEMPLAR f'1lI0RIS "DITIONIS 1 CIOIT PROLEGO;lIENIS NOTISgl,;R INSTRüXIT
GUIDO ASTl:TI PRARFATU EST SALVATOR RICCOBONO
TOR1:';O
PRESSO L 'IS flTIJTO GIURlDlro [)~.LLA R UNIVERSITÀ 1937' XV
TORINO I937 - XV
PRAEFATIO
Q
Uo." Albencu Gentili::, con crip it, de iuri" interpre-llbu~ dialogi, vituperati primum, dcindeaeLulorum oblt\lone arefacti, nunc in humaniore saeculi XX temperie rp,"in ..,cunt.~(ilicel in lurem d~nuo eduntur studio u acollerti in-ve:-.tigawre Guidone Astuti curan te, qui nobis ill(l~ habiliore.:; ad legendum ofiert, textuum "erhis ab auctore laudatis di-serte restitulI.." nec minu auclorum locis potioribu~ in adnO-tationibus tran. criptis.
Argumenlum ad Iu~ Romanum pertinet j interpretum . cholae, hinc Humani:-.tae, inde Itali, certant inter "c. Quo de certamine, interdum acerrimo, nullum ad hi toricam fidem iudicium adhu~ e t factum. Dialogi ohlivione dam-nati.." non ideo iIJa de Romano Iure scaenica concertatio :-.upita p" t.
Ifumani!ltae ad hune diem Romani Iuris interpr-tps fidele.., habiti sunt, qui Iumine histortae illud conlu'-tras-,pnt; Glo~. at(m':- contra et Commentatores Itali i non modo le-goum fallac{-s Interpretl-., :-.ed etiam barba ri \'isi :-.unt, quippe qui minime ad n~ram Iegum, quae Iuris Corpore conti-nentur, cs..,entiam p ·rvenis..,ent.
intel-- IVintel--
IV-ligenda fxpon ndaCJue illa quae legislatore. anx! spnt, ~imul et furti crimine arguens principe, illiu~ sectae virosr minime idom'os omnes iudieans, ne Cuiacio quidem excepta, ad iuris . ub.,tantiam as equendam, potiu verba explicante , vt>1 antiquarias grammaticasque nuga sectantes.
1 -imius ... ane cen or G ntilis omnes detraxit laude ec-tatoribus muri illius qui Gallicu' appeliatu e t, ltalico mori oppositus.
Verum in rei :-umma recte iudicavit Gentiti . IIoc enim nunc demum aestimare atque in medium proferre ticet, post-quam Corpus luri:, eiusque parte singillatim diligentius excu:ae et historiae quoque lurninibu copiosius adhibitis longe melius quam antea nobi innotuerunt.
Controversiae autem causa in ipsiu Corporis con tru-ctione verritur, cui multa insu nt di paria, antiquiora. recen-tiora, n que ea convcnienter di -creta, ed commixta et con-fu a, perpetuae contentionis in se tamquam semina ferre videbantur. Logica enim, immo cre mctrica, connectio et harmonica Juris civili~ structura Humanitas allexit adeo ut illud semper trietum quoddam et everum c rpus iudi-earent, eius autem incrementa proee sus innO\'atione' non ccroerent, quae quidem in vetere Romanorum iure, perenni motu, praetoris imperio a iuri dictione, iurisprudentum coniliis, imperatorum denique auctoritate facta unt. Xam Jmperii prae:--ertim t mporibu novum quoddam iu~, uni-\'ersali praeditum vigore. ortum e. t: cui promovendo lu gentiull1 valuit, imulque mores et instituta provinciarum et tanti novae nece . itates Imperii ; itaque novum istud ius magis ma 'isCJue di "Ce"lt a principii;,; ct doctrinis qui bus antiquum ius civile nit batur.
im-- vim--
v-mutabilibus rretum principii'; inde creverunt paulatim lus gentium, lu honorarium, [u· extraordinarium, cuiu offi-cium in iU::ititia admini tranda, novorum temporum nece-sitatibus occurrebat.Has omne~ iuri mutatione et con ver ione ignorave-runt Humani~tae, ne minus illo" fugit vetu tOrum textuum per Iutinianum patrata interpolatio, quam i quando tamen iUi. inllotuit, omnino 'preverunt et in « Triboniani faei-nora» retulerunt. :\linim ergo ab Ulis ae timari potuit quid "aleret quidque ibi "oluis "et legum colleetio saeeulo VI peracta, cui necee fuit in:tituti atque praecepti' inniti recentioribus et mugi excultis, priu Stoicorum morali doctrina gliscente, multoque magis p stea christiana
disci-plina.
Antiquissimi iuri civili iam nihil nisi nomen super-erat; licet enim neque lex XII Tab. neque (( iuris civilis» principia ulla diserte abrogata essent. principia tamen et regulae primariae vel penitu" mutata erant "el in desuetu-dinem abierant; itemque, adagia antiqua et lapidaria prae-(epla, quamd in libri iuris civilis theorice emper trade-rentur, fe tamen et u u in iurisdictione praetori , magisque In wO"nitione imperatorum, negligebantur: quo effectum e t ut paulatim fatiscerentur.
-
VI-subtiliores callidioresque rationes quibus textuum di scre-pantias qualicumque conciliatione sanarent; fueruntque praeterea ipsi gravibus dissensionibus alteri ab alteris divisi vel in singularum legum interpretatione vel in doctrinarum aestimatione et formatione. Sed hoc vitari non pote rat ; erat enim fatale quoddam tributum Corpori legurrn debitum, dis-paribus, ut dixi, elernentis composito. Hanc rem iamdudum virorum doctorum de interpolatis antiquis textibus investi-gationes illustravere; i1lae quoque Glossatorum acres dis-sensiones et perpetuae fluxerunt ex varia et implicata ma-teria quam legum collectio continebat. Licet hodie iam di-cere Glossatores tanturrn germanos et sinceros Corporis iuris interpretes fuisse. In rebu5 historicis laudem insignem con-secuti sunt Humanistae, etsi deficientibus indaginis instru-mentis et historiae plena cognitione, haud magnum inde fructum perceperunt.
19itur Alberici Gentilis dialogis inexpectatam praestan-tiam hodie sentimus inesse. Nam nostri quoque temporis docti viri de interpolatis textibus disceptantes eadem argu -mentandi ratione et via uti soIent, qua olim omnes Huma-nistae, maxime Antonius Faber, usi sunt. Nunc ut olim, ius civile iis investigatoribus immutatum visum est et imm u-tabile per omne antiquum aevum usque ad Byzantinam a etatem , immo, ut H urrnanistae putabant, usque ad Iusti-manum.
lam cernere licet lucem ex illis dialogis, saeculo
XVI
exeunte scriptis, splendidam manare in contentionem illam scaenicam quae persaepe in saeculorum cursu renovatur ab insito vitio ducens originem, quod in legislationis, ut ita dicam, visceribus latet.- VII-Claro viro Guidoni Astuti diligenti ac benemerito operis editori pro diuturno duroque labore grates ingentes a nobis et historicis et iurisperitis debentur. Eius virtute opus gen-tilianum iam curret levius per terramm orbem magno no~ strorum studiorum adiumento. Unde auctor noster, iuris internationalis conditor, cui nuper Italia omnis, favente « Italico Instituto internationalis iuris», insignes ac debitos honores tribuit, aJPparebit praeterea veritatis praeco nobilis-simus inter eos qui Corporis iUiris criticen et interpretationem excolere studebunt; icLemque Italis interpretibus vdut glo-riae vindex existet: quorum merito Romana lex itemm ad exterarum gentium venerationem pervenit, iterumque, uni-versalis iuris vim adepta, per orbem terrarum pervagata est.
Romae, Ka!. Iuliis a. XV.
PROLEGOMENA
A
Iberici Gentilis dialogorum qui « De iuris interpre-tibus)) su nt editionis adornandae rationem paucis breviterque absolvam j auctoritate praesert'im Salvatoris Riccobono, clarissimi magistri, innixus, qui optime de dia-logorum praestantia dixit, meque ut hunc haud sane levem, iucundissimulffi tamen, laborem perficerem cohortatus est. Ceterum Alberici Gentilis nomen, quod diu iam in obli-vione 'iacuit, adversariorumque obtrectatione domi doctrinae laude, qua apud exteras gentes iam exornaretur, usque ad extremum praeteriti saeculi caruit, tanta tandem apud huius nostrae aetatis doctos homines recordatione et mernoria in-crebrescere coepit, ut nihil omnino meis quoque laudibus indigere videatuf. Nam, ut mU/lta praetermittam, hoc inter omnes eruditos convenit, ea Alberici volumina fuisse prae-stantia, quibus iuris gentium fundamenta iacta sint, ut merito-x-iam nos paene deficiat, Hoffmanniana autem passim peccet erroribus, in hac nova compar3Jnda, quae studiis nostris perutilis esse videtur, ope mm , quantum vires hLLmerique nostri ferre siv,erumt, navavimus; pmesertim eum apud exteros reliqua maioris ponderis et molis eiusdem auetor'is seripta, multo maiore sumptu edita sint « Carnegie Endow-ment for International Peace» curante 1. Eoque magis mihi diutinam adversamque fortunam consideranti, quae prose-cuta est dialogos, peropportuna haec nova editio visa est. Multarum enim in Albericum post editos dialogorum libros simultatum causae eae fuisse videntur, quod summa esset dissensio inter eius de iure 'instituendo rationem et viam, et illius aetatis doctorulffi hominum praecepta. Nam Italica vetus de iure discipl'ina, quam Albericus in dialogis confir-mare ac divulgare conatus est, communi iUlns prudentium gregi iam explosa et ab omnibus fere eiecta censebatur, a doctrinae praesertim elegantia et a temporum humanitate
(in PeT la sturia della giurisprudenza, etc., l, Aug. Taurin., 1915, VII, p. 78 seq.). - Orationes et scripta SOLM!, DE! FRANCISC!, DEL VECCHIO, GIANNINI, nuper collecta sunt cura et sumptu Italici Instituti Interna-tionalis Iuris, quod Alberici Gentilis nomen egregie colit, in eiusque scriptis vulgandis, et in his quoque Dialogis, operam dat : cf. Alberico Gentili " Pubblicazioni dell 'lstituto Italiano di diritto internazionale '" Romae, 1936. Exstat ibidem (p. 59,88) index omnium loeupletissimus, a DEL VECCHIO eompositus, operum Alberiei, scriptorumque qui de eo deque eius operibus usque ad hane diem egerunt.
- XI-abhorrens 1. Quae tanta in Albericum iudicia, quin vel de-leret vel saltem imminueret, eo aoerbitatis subsequens aetas adduxit, ut nulli conviciorum generi, quibus esset iam antea adfectus Noster, pepercerit. Neque vero, labentibus iam XVII et XVIII p. Chr. n. saeculis, inter doctissimos iuris consultos defuere qui, vetera renovantes probra, dialogomm auctorem, quo nescio odio et livore perciti, consectarentur obiicerentque quod de doctis hominibus, quorum ex invidia laborare solitus esset, humiliter sensisset, quodque sibi quasi ipsi repugnans, - neque enim ab humaniore cultu ali'enus erat - , optima liberalissimaque stuclia adversatus esset. A nonnullis demum re~ omnes argumentaque dialogorum non serio, immo dissimulanter tractasse existimatus est 2. IIlud praesertim mirandum (neque en'im utrum magis doJendum sit scio), quod Italici Jegendi docendique iuris moris
de-1 Cf. Alb. GBNTILEM, Leetionum et ePistolarum libti III, Londini, 1584, 1. l, ep. dedie., 1. II, ep. dedie., e. IV; Riec. Eede distiehon ad lib. 1 : ct VuInus ab invidia cepit liber alter: ab istoj lnvidia, invidia iudice, vulnus habet". Cf. et vid. etiam BIlNIGNI, in COLUCCI, Antiehità picet/e, VII, Fermi, 1790, p. xxxv seqq.; SPIlRA:-JZA, o. 1., l, cap. IX, p. 125 seqq.
2 Cf. HOFFMANNUM, Praef. ad leetorem, in edit. 1721, p. 12 seq. : "In omni litterarum genere fuit versatissimus, ingenli autem aliquanto invi-diosi et contradieendi studio laborantis... An haec vera Alberici sen-tentia fuerit, ambigo. Maior sane mea de hoc viro est opinio, quam ut .credere possim, eum haec omnia serio scripsisse ... nisi de nimio
-
XII-fensio, quam Alberieus summo opere instituisset, ne apud Italos quidem ullo in honore habita sit. lam enim ab exitu XVI saeeuli et inde nulla fere fit de Alberiei operibus men-tio, eum aliis de causis, tum quod Romana ipsa Curia libros exeussisset 1. At fuit mehereule Aurelius a lanuario qui his verbis Alberieum eompellaret: « ... homo truculentus ae seditiosus et audaeter invereeundus ... egregius rerum absur-darum magister, perit'issimus artifex ineptiarum», et iliius aetatis doetis hominibus Il nimis infensus» 2. Recentiores vero rerum seri ptores parvi dialogos fecerunt, neque pro dignitate habuerunt; nam doeti aetatis novissime praeteritae viri, qui historicae, quam nos usurpamus, de iure seholae floruerunt, quique doC'trinae haustus a litterarum et iuris eultoribus illius aetatis, in qua antiquus Romanorum Grae-eorumque eultus et artes revocatae sunt, derivarent, quo fuisset Alberieus eonsilio in universa sui temporis studi~ rum ratione et regula deneganda, non potuerunt profeeto intelligere. Adhue Landsberg perperam Britannorum
in-1 Cf. SPERANZA o. 1., l, c. V, p. 57 seqq., 70 seyq., 71 n. 18. lIT Indice librorum prohibitorum, Romae, 1704, nonnulla quae commemo-rantur Alberici Gentilis scripta " et alia eius opera omnia omnino pro-hibentur" : vid. ROLLAND, o. l. App. VII, p. 58, et infra p. XVI, n. 1.
XIII -geniis aliquam dialogorum doctrinae partem deberi putat, quüd Albericus omnibus de iure tradendo novis posthabitis rationibus, vetustiori disciplinae, quasi Britannos maiorum institutis et moribus faventes 'imitatus sit, studuerit 1. At-tamen, quum serrnones suos condidit Albericus, nondum duodeviginti menses commoratus in Britannis erat. Probe, immo vero benevolentissima, ex Italicis qui hic illic ser-mones commemoraverunt, iam Forti vox singularem erga Gentilem sonat Iaudem 2. Primus tamen dialogomm virtu-tem et vim Brugi docuit, qui éliperte affirmare non dubitavit, multos, quin Alberici scripta vei Ieviter inspicerent, exsti-tisse et adhuc exstare obtrectatores; sermonumque famam, quae vagabatur, validioribus argumentis immutare expertus est 3. Si tamen verum dicimus, ne nostris qu'idem tempo-ribus dialogorum notam et formulam docti percalient; nam, aut muIta, de quibus ne ullum quidem verbum Albericus facit, ex eius auctorÜate repetunt, aut ex problematis, quae diversa et gravia exagitavit, nulla fere commemorant. Haud igitur immerito Saivator Riccobono nuper iudicio nostro hoc opus cornmendavit \ in quo aliqua:m animadvertit inesse vim definitam et adversam humanioris iUius 'iurisprudentiae, quae saeculo XVI floruit, institutis atque opinionibus, quorum aliqua adh uc in iuris romani disciplina vigere videntur.
i Cf. LANDSBERG, Ueber die Entstehung der Regel: Quicquid non agnoscit glossa nec agnoscit forum, Bonnae, 1879, p. 39 seq., 42; NAN1, Di tm libro di Matteo G,ibaldi Mofa, "Mem. R. Ace. Seienze Tor. " s. Il, t. XXXV, 1884. p. 148.
2 Cf. FORTI, Libri due delle istituzioni civili accomodate all'ttso deZ foro, Florentiae, 1840, l, p. 458, 471.
• BRUGI, O. 1., p. 78 seqq. Cf. etiam ibid. p. 18, I18; II, 1921, p. 123, 126 n. 51, 202.
- XIV
Cuius rei sententiam clarissimus doctissimusque Magister tam eximiis argumentis aperuit, ut nihil quO'd addere pO's-sim habeam; praeterea infitiandum nO'n est Gentilis dia-logO's (eas vero, ne alienO's fines transcurram, mitto quae-stiones quae de iuris Romani fO'ntibus interpretandis sunt), magnO' his, qui medii, quod vO'cant, aevi et subsequentis, iuris h'istO'riae inoumbant, esse emolumentO'. Multum ad utni-versi iuris Italici vices illustrandas conferunt; his enim sunt cO'ndi~i tempO'ribus, quibus pO'tissimum totius Europae gen-tium iurisprudentiae vel immutata vel aucta ratio est, quO' tempore Italicus legendi mos qui unus antea viguisset re-cusatu1s et admO'dum repudiatus est. E1llimvero luculentis-si me ex Alberici dialO'gis patefit quibus detenti sint studiis quibu9ve sententiis qui dimidia et altera saeculi XVI parte iuribus investiga:ndis operam dederint; tum cum quid iam ex diss'ensionibus et controversiis humaniO'ris scholae cum vetustiore disciplina, consecuturum esset, animo praecipi posset, ia:mque propalam morem legendi Gallicum Italico paulatim fieri pO'tiorem pateret 1.
Albericus Gentilis, qui annO' MDLXXX ad Brita:nniae litora appulerat, antequam dialO'gos vu,lgavit, inter Oxonii doctores atque magistros accitus, ili'fis docendi munere in Sancti Iohannis Collegio dornatus est, ut ipse in dedicatoria epistula ad Robertum Dudlaeum, Comitem Leicestrensem, OxO'niensis Academiae cancellarium, cuius opera ad digni-tatem prO'vectus fuerat, commonet; suffragiO' praesertim Iohannis Baptistae CasteIliO'nei clarissimi ab ItaJia exulis, Elisabeth reginae mediô, ,et ThO'biae Matthaei, decani et
1 Cf. SOLMI) o. J., p. 14 seq.; DE FRANCIscr, o. 1., p. 36 seq.
/
/
~~~==-=~---
XV-procancellari Acaderniae 1. Hic vero pauca de Alberico quae dialogos legentibus usui commodoque futura sint tradarn, maiora autem quaerentes de eius vita, de operibus, de ipsis demum dialogis, ad ea dei ego quae vel ipse scripsi vel alii docuerunt. Sermones, quos nondum triginta et un\.lJITl annos natus Albericus edidit, primos doctrinae fmctus continent 2 : opus tamen neque rude, neque iuvenilis cuiusdam impun1 i-tatis habendum est, ut nonnulli voluerunt. Albericus laurea Perusiae donatus anno MDLXXII', statim Asculi Piceno~ rum praetor renuntiatus est; mox Sancti Ginesii, in patria, advocatus civitatis accitus, veteris municipalis statuti e men-dandi perfunctus est munere, nov\.lJITlque ab eo conditurm exemplar' ante diem x Kai. Octobres anno MDLXXVII pro-batum est 4. Postera die munere se abdicavit, quo melius studiis vacaret, quarnquam cives rursus officium ei proro-gare cupiebant 5. Quae quidem rnunera, qui rerum usus, nonnihil ad eius conformandam doctrinam contulerunt; 1 Cf. epist. ded:c., p. 1 seq.; HOLLAND, o. 1., p. 17 seqq ; SPERANZA, <J. 1., l, p. 88 seqq.; DI! GIORGI, O. 1., p. 10 seqq. In Dialogis Gentilis sua saepe academica officia et alumnos Oxonienses commemorat (Dia!. 1, p. 7; Dial. II l, p. 107; Dial. VI, p. 221); Griffinium Loidum iure-consultum et professorem regium (Dia!. l, p. 7), In. Bern. Bonifacium marchionem Auriae (Dia!. III, p. 107), aliosque amicos nominat.
~ Cf. epist. dedie., p. 1.; Dial. II, p. 67. - Albericus natus est a. d. XIX Ka1. Febr., anno 15S2 (non, ut quidam tradunt, a. 1551): cf. SAFFI, App. II in HOLlAND, o. 1., p. 46.
3 Dial. l, p. 1 l, Albericus magistros Perusinos laudat, et Dial. V, p. 186 seq., suam studiorum aetatem in Perusina Academia .commemorat. Cf. etiam eius Laudes Academiae Perusinae et Oxoniensis, Hanoviae, 1605, in 8°; SCALVANTI, L'esame di laurea di Alberico Gen-tili nell'Ateneo di Perugia (a. 1572), ft Annali Univ. Perugia", N. 5. VIII, 1898, p. 37 seqq.
• SPI!RANZA, O. 1., l, p. 19 seqq.; DE GIORGI, O. 1., p. 8 seqq. Cf.
Decr. et refoTm. Sangin., a. 1577 p. 166.
1 1
- XVI
-neque tamen quoad iuri dieundo ineubuit et praxi dedit operam, impeditus est quominus seientiam et rerum cogni-tiones animo -et eogitatione amplecteretur. Postquam Peru-siae studia perfeeit, a litteris numquam afuit: nam et non-nulla scripsit opera, quae, ut tradit, « pessimo pontificiorum faeinore» deleta sunt, sub idem fere tempus, quo tempore exilii viam ingredi eoaetus est \ « si est exilium, eius enim utar verbis, potius quam beatitudo perseeutionem pati pro-pter iustitiam Christ'i ». eum Alberieus ad iuris eognitionem seSe admodum iuvenis eontulisset, ItaJorum interpretum praeclara mon umenta pereallere penitus potuit, magistris praesertim Perus'inis adhibitis, Glossae Bartolique studiosis; quot vero temporis sive domi, sive in GeDmania Britannia-que in evolvendis humantÎorum iur'iseonsultorum vol'\lmini-bus impenderit, ipse Alberieus nos admonet 2. Ceterum eius eximia eruditio eum ex d'ialogis, tum ex operibus, quae se-rius edidit, apparet, qui bus nullam illorum temporum sibi
i Cf. De diversis temporum appellationibus, Hanoviae, 1607, in 8°, ep. dedie.; deperierunt autem De probationibus libri IV (cf. Dia!. IV, p. 122), ColtsultatiotlUm volumen, Quaestionum publiee displlta-taTLtm liber, Commentarius ad edietum de annona. Quomodo exagitatus vexatusque fuerit nonnullis dialogorum locis Alberieus significat, diversa exilii itinera attingens : fuit enim)in Carniola, dein Tubingae, ubi Scipio frater, exilii cornes, eommoratus est, ut studiis operam in Aeademia daret, et ipse a Ludovico, Wurtemburgensi duce, magisterio exornatus est; venit etiam Heidelbergam, ubi Cornes Palatinus et unlversi doe-tores Athenaei eathedram aliaque insignia illi obtulerunt, denique Neustadium (cf. epist. dedie., Dia!. I, p. 7, Lect. et ePist., lib. II, epist. dedie.). - Quaestio in ilium est instituta, damnatus est absens, multa eum Matthaeo patre tulit : cf. BENIGNI, 0.1., p. XXII j SPERANZA, o. 1., l, p. 57 seqq.
- XV!I -defuisse doctrinam ostend'it, et litterarum iurisque praesta
n-tiora monumenta egregie perspecta tenuisse.
Quibus autem vel in aJntiquiorem vel in recentiorem
iurisprudentiae morem fuerit sensibus, cum priori potius faverit, quam alteri adversatus sit, ex ipso primi dialogi exordio manifeste deprehendimus: neque tamen vis et eius
scribendi generis impetus, in quo interdum iniuriae co
ntu-meliaeque occurrunt, ullo pacto cum humaniorUlIIl hominum in Italicos iuris interpretes medii aevi comparari potest,. quorum immodicis obtroctationibus magnopere Albericus indignatus est 1. Etiam quas singulis Albericus praefecit dialogis theses praeclare consiliUlIIl, ut ita dicam, perhibent, sententiis, quas de iure 'interpretando humaniorum littera
-rum scriptores ediderant, resistendi. Ne cuipiaJm igitur
mi-rum videatur. si Albericus iniuriis, quibus Gravina ipse in-dignatione commotus est 2, et ingratis recentiorum in claros illos medii aevi iurisconsultos et interpretes animis, pares
rettulerit sensus. Praeterea Gentilis, patriae desiderio et do-lore exagi tatus, eo magis torquebatur quod peregre inter exteros collegas discipulosque versaretur, quorum in co
n-1 Cf. eius epistolam ad Donellum (o. 1., App., ep. III): "Ego certe sic sum ex eo genere scribendi offensus, ut quos antea ama ve-rim, post potuerim etiam odisse» ; ep. ad Jo. Hotomanum (Franc. et Joh. Ottomannorum et clarorum virorum ad eos epistolae, Amstelodami, 1700, ep. 85, p. 333), qua, ad eos conversus qui illius sententias falsas-iudicarent, « sed - inquit - et falsas magis, absurdas, et fatuas assertio-nes maximorum virorum audivimus ... Rogo igitur, misso substantiae praedicamento, tu meos dialogos quales censes?»
- XVIII
-spectu palam rationem et Italicum legendi morem nec non iurisconsultorum suae gentis magnitudinem, quorum etiam .dictata enuc1earet, defendendos suscep.isset. Negare tamBn non ausim interdum nonnulla adversariorum errata Albe-ricum amplificasse, nonnulla parum accurate enuntiasse, nonnulla haud sane belle reticuisse, saepius quoque argute 'acuteque cavillari solitum fuisse, cum Accursii defenderet sectatores. Et aliquando disserendi terminos modosque tran-sit, ut vel severissime de recentioribus iurisconsultis iudicet. Quae autem si exceperis, moderationem plerumque Albe-ricum adhibuisse, et temperanter egisse facile dixeris. Quae fuerit eius mens, quos tandem sibi constitutos fines propo-suerit, considerandum; adversari'is aequior est, in alii~ ab aliis secemendis humanioribus suae aetatis iuris studiosis; .atque interdum rectum videt, eius enim vox plus semel idem ac nostra sonat in iudiciis. Nam iure meritoque Alciatum recentioris sectae humaniorisque doctrinae 'institutorem con-c1amat, reverentia prosequitur, plurimi facit, cuius plerum-que sententiis adhaeret. Alc'iateis quamquam adversatur, c1arissimos ex ipsis iuris consultos Viglium Zuichemum, Zasium, Augustinum, Donellum, Cont'ium, Bellonum iu-dicat. Ex Italis vero non omnium promiscue nomina tutatur, obscurioris famae homines silet; Accursium fere semper, Azonem, Bartolum, BaMum, Iasonem, Alexandrum, Are-tinum, aliosque quosdam c1arioris nominis, modo prae ocu-lis fert. Si quis igitur putet Alberico in animo fuisse novae de iure rationi dialogis obsistere, utpote qui, veteribus insti-tutis imbutus, res novas, quin percepisset, adversaretur, multo in errore versatur. Albericus enim quo iurispruden-'tiae studia essent, critices et philologiae praeceptis multis
XIX
-argui non licet Albericum humaniore cuItu CAlruisse: eius prorsus scribendi genus, tametsi viribus et quadarn incita -tione non indiget, neque expolitum neque elegans est, et a Ciceronis stilo omnino alienum; muIta in eo insunt quae a verborum latinae linguae structura abhorrent, propiusque ad vulgarem Italorum sermonem accedunt, multae voces ex corrupta iatinitate usurpatae. At philologica et historica er
u-ditio in omnibus eius operibus longe lateque patet, adeo ut ipse etiam inter aequales eruditus, excultus, « criticus» ha-bitus sit.
Sermonibus quidem in doctos iurisconsultos Gallicos potissimum noster invehitur; non omnes tamen uno ordine habet, neque enim unam eandemque sectam sectabantur, sed complures, quas Gentilis definite distinguit. De Donello, cuius dogmatica et systematica, quam vocant, iuris inter-pretandi ratio a Cuiacii atque Hotomami differebat, nullum profert iudicium; Cuiacium vero atque Hotomanum, quam-quam una eum Donello principes inter Galliae iurisconsultos numerat 1, acriter petit. In.fensiorem tamen in Cuiacium se praebet, eumque reum facit, quod primus philologiam et eruditionis copiam in legum investigatione praetermodum adhibuisset. Quibus de causis, sive quod Cuiacius in !talos vehementer insaevisset, Italicumque docendi morem nimia asperitate C'ontempsisset, Albericus libeUum Anticuiacium
« exercitationis gratia)) condidit 2, quem quamquam num-quam edidit, nonnullas tamen eius partes fortasse in libros Lectionum et ePistolarum rettu.lit. Huius tamen in Cuiacium animadversionis satis superque poenas luit. Ceterum in Gallia quoque Donellus, Hotomanus, Bodinus, viri
c1aris-i Cf. epistolam ad Donellum, quam supra memoravi, p. XVII, n. 1. Vid. etiam Dia!. V, p. 165.
xx
.Slml, ut de Duareno aliisque sileam, neque temere neque perperam Cu'iacio adversati su nt. N Qin desunt demum inter homines doctos, cum veteres tum recentiores, qui, quamvis rerum romanarum et totius antiquitatis peritissimum pu-tent, in iuris tamen interprE'tatione tanta eum laude non exornent 1. Severius de Hotomano (cuius sententiam de no-vo codioe componendo altercationesve cum Cuiacio omitto), Albericus sentit, quod, an~iquitatis et iuris incunabulorum nimis studiosus, tam graviter in Tribonianum, qui veterum libros de media sustulisset eorumque doctrinam emblematis suis corrupisset, immo et in ipsos iurisconsultos, qui prin-ôpum Romanorum temporibus iuris antiqui regulas sub-mutassent maiorumque instituta emendassent, inveheretur 2. A nonnullis quoque Biturigensis Academiae doctoribus et iuris peritis dissidet, a Duareno maxime, qui anno MDXLIV, novem annis postquam Alciatus a Biturigensi-bus discesserat, epistula, quam ad Andream Gu'illartum mi--sit, magistri profecto sententiaml praetergressus, cum huma.-nioris doctrinae in i ure Romano studendo documenta adhi-beri, tum novum morem Gallicum in iure instituendo pro Italico usurpari debere, contendisset 3. In Gallis
interpre-tibus enumerandis aliquo Albericus utitur discrimine: non -nullos, ut Brissonium, Balduinum, Baronem, quod iuris antiquitates potissimum perscrutati essent, inter rerum sc
ri-! Cf. VIC{fM, De uno univel'si iUl'is princiPio et fine uno, De -opere proloquium, p. mihi (edit. Mediolan. 1866) 9, 13; WESTRUP,
Notes sur Cujas, « Studi Bonfante n, Ill, 1930, p. 129 seqq., '41. 2 Cf. HOTOMANUM, Antitribonianus, passim; Iurisconsultus, sive de optimo genere ittris interpretandi, ubi se analyticam, quam vocant, 'rationem malle, inter cetera, profitetur.
- XXI -ptores et eruditos, potius quam inter iuriseonsLIJltos, hab en-dos oenset J; ab his seiu'ngit, quod animis differrent et in-genio, quamquam eandem fere rationem faterentur de iure, Connanum et Gregorium, una eum Corasio, cuius seripta aliqua ex parte Batavorum, qui in Mudaei diseipl'ina fu e-runt, redo!ent 2: ex ipsius vero Mudaei diseipulis penitus Hopperul!11 et W esembeei UI!11 perspectoo habuisse N oster videtur. Inter humaniores Germanicos Hegendorphinum praesertim « omniseium Il reprehendit, ad audaeissima quae-que novae rationis intentum'. Igitur Alberieum, - eum neque recentiorum neque veterul!11 iu.risperitorum seripta, neque historicorum neque philologorum opera ignoraret - , quae esset illius aetatis iuris natu,ra et finis, quove diversae pergerent seetae, minime latere potuit.
Consulto discrimen, quod inter Italicum et Gallieum morem in iure docendo est, relinquo, nihilque s'ive de Gen-tilis sententiis intt:>rpretandis, sive de dialogorum indole et vi agam; aiias quid de re sentirem diffusius protuli 4. Illud tamen animadvertas volo, Albericum, quod quidem haud sane semper aliis illius aetatis hom'inibus lieuit, perlueide tenuisse diversitatum et dissimilitudinum in iuris cognitione causas; aliud enim est ad eriticam rationem iuris historicas vices revocare, aliud contra ad doetrinae normas et regulas i Cf. BALDUlNlJM, De optima iuris docendi discendique ratione, De historia universa et eius cum iurisprudentia coniunctione; BARONEM
De ratione docendi discendique iuris civilis; BRISSONIUM, Selectarum ex iure civili antiquitaturn libri IV, epist. nuncup., passim.
2 Cf. GRHGORIUM, De iuris arte, methodo ac praeceptis; CORASII fM,
De iure civili in a1'tem 'Tedigendo; HOPPERUM, De iuris arte libri t'Tes; WHSEMBECIUM, De studio iuris recte instituendo.
~ Cf. HEGHNOORPHlNUM, Epitome tyrocinii iuris civilis, Dialectica
Zegalis.
, Cf. Mos italicus e mos gal/icus nei dialoghi" De iuris
XXII
-lUS enucleare atque interpretari. Noverat prorsus Noster atque animadverterat quid inter romani iuris historicam pervestigationem interesset et Corporis iuris civilis interpre-tationem; agnoscens compilatores, doctrina, industria et fide usos, praeclaram et egregiam in vetere iure enucleando novisque legibus condendis operam navavisse, glossatores praeterea interpretesque medii aevi multa ad iura civilia evolvenda atque perficienda contulisse 1. Quae humaniores viri et iuris doctor,es exculti, qui dicuntur, praecepta et nor-mas ad legum cognitionem constituendam, ad ius scilicet lUi.stinianum, quo uterentur, interpretandum adhiberent, Albericus modo repugnat; nihil historicae iur'is aut philo-logicae gramaticaeque disciplinae, quorum inventa etiam iurisconsultis prodesse fatetur, adversatur 2. Hinc patet quanti Alberici Centilis iurisprudentiae patrocinium fa-ciendum sit, qui artem et iuris scientiam suam quandam gerere formam suisque vigere institutis docet, et ab omni seu philologorum, seu eruditorum morositate abhorrere 3.
His Alberici sententiis prope accedunt quae Iulius Pa-cius in oratione, qua lectiones suas instituit in Heidelber-gensi Academia III Kal. Sept. anno MDLXXXV, exposuit \ qui, temperantia usus, ex quinque illis iurisperitorum scho-lis, quae a glossatoribus Bononiensibus ad humaniores usque eius aetatis ftoruerant, optima quaeque elegit atque condidit; quantum vero ad tres postremas pertinet, quarum
i Cf. ex. gr. Dia!. II, p. 7S seq.; III, p. 86; IV, p. 143 seqq.; V, p. 151 seqq., 16- seqq., 181; VI, p. 193 seqq.
~ Cf. ex. gr. Dial. l, p. 14 seqq.; II, p. 73, 81 seq.; III, p. 92 , 102 seq.; V, p. 150 seqq., 169, 176. - Vid. etiam De nuptiis, Hano. viae, 1601, lib. l, cap. XVI.
3 Cf. etiam BRIJGI, o. 1., p. 83 seqq.; Souu, o. 1., p. 15; DB FRANCISCI, O. 1., p. 37.
- XXIII -tUinc vigebat usus, Alberici vestigia presso gradu tenuit: nam Italicum morem a Bartolo et Baldo institutu:m, quem adhuc eius magistri Patavini Il c1arissimi et doctissimi», Decianus - inquam - Pancirolus, Menochius profiteban-tur, Pacius mori illi philologorum praefert, qui Il in plerisque Academiis Gallicis» ferretu'r, atque gramaticos potius de-ceret quam i urisconsultos; A1ciati vero et Zasii methodum, - qui humaniorum iurisconsultorum Il quasi duces et prin-cipes, nec tamen ausi sunt a recepta docendi ratione omnino recedere» - , apud Germanos servatam, optimam iudicat 1.
Minoris momenti, et, mec iudicio, a Gentilis Dialogis absimiJes, De methodo ac ratio ne studendi libri Matthaei Gribaldi l\lopbae sunt 2, qui immerito princeps Italicis moris defensor nominari solet. Nam neque multa neque exquisita in XXII capitibus libri primi, qui tantum de methodo est 3, reperias; nec magni ponderis est celeberrimum illud de ra-tione legendi et de ordine in explicandis legibus distichon, quo fere omnes ad Italicum definiendum morem abutuntur, quodque ego consulto omittam. Ceterum Gribaldus ipse nil nisi commentarium, communem studendi disœndique iuris exhibens rationem, Tolosanis discipulis praebere in animo habuerat; morem autem Italicum neque tutari, neque cum Gallico, anno :\lDXLI, conferre profecto poterat.
Alberici Gentilis opus in sex diaJogos dividitur, quos intra totidem dies cum Quinto fratre, quasi ad eius cursum dirigenrJum in iurisprudentiae studio, se habuisse fingit. [ O. 1., p. 95 seq. - Cf. etiam quae Alb. BOLOGNETUS tradit in
Disputatione 1 De lege, iure et aequitate, c. 289 r. seq.
2 Cf. GRIllALDljM MOPHAM, De methodo ac ratione studendi libri tres.
~ Alter en:m liber axiomata tantum regul8sque contÎnet; krtius demum interpretationes, carminibus haud sane venustis, aliquut dif-ficilium legum perhibet.
- XXIV
Dialogi nomlna iurisconsultorum Romanorum prae se fe -runt: Scaevolae, Pauli, Catonis, Trebatii, Pomponii, Anti-patri, qui quasi figurae sunt et symbola opinionum et rerum quae in Dialogis exagitamtur. Nominib'us apponuntur mi-nopes tituli, ceu theses, quae singula Alberici paradoxa bre -viter perstringunt, humaniorum virorum scntentiis opposita, Primo dialogo Albericus a recentioribus iurisconsultis dis
-sentit, qui, disciplinae fines praeter modum extendentes, aliena sane et a leguiffi 8cientia remota in iurisprudentiam intulissent, quam Èj1<.6'Û,wv 7CO,lOê[O,Y, vel universae doctrinae orbem, de quo Fabius libro primo agit \ 'esse contenderent;
quibus praeterea differentiis propriis iurisprudentia a reli -quis artibus disciplinisque distinguatur, ostendit. Munu-s
interpretis deinde exquirit, ouius anceps videtur natura, cum
et ad doctrinam idem et ad praxim spectet, ideoque rationem cum rerum USli cCJI1iungerp. debeat; ac singulari argume
n-torutm pondere, non ex aliarum artium praeceptis vel notio -nibus, sed ex iure tantuiffi leges interpretandas, definitiones constituendas, argumenta cum invenienda tum iudicanda, subti liter confirmat. Secundo et tertio, praeter non n ullas de latina 1 ingua et graeca q uaestiones, canones perpenduntur interpretationis etymologicae, histo-ricae, analogicae; disse -ritur de ratione qua iurisprudentia et philologia inter se exci -piantur. Quarto, ad iuris prudentiarn m'inime conferre bene
disserendi et vera ac falsa diiudicandi artem, quam verbo graeco Olct1<.'tl1<.'(,V appellant, disputatulr, multaque profer un-tur, quae a communibus iudiciis et sententiis nostris longe discrepant; dialectica vero legalis refellitur, id est definiencli
et dividendi in iure doctrina, nec non et ars argumenta in-veni'endi et iudicandi (locis adhibitis communibus, topicis
-
xxv-scilicet). Agitur etiam de more Italico et Gallico: docendi
quidem ratio « per quaestio.nes et aucto.ritates Il confirmatur. Quinto dialogo Gentilis historicam iuris romani cognitionem
a iuris Iustiniani interpretatione distinguit, multisque exem-plis ostendit, glossatores et veteres ltaliae iurisronsultos,
li cet historiarum omnium imperitissimos, optimos fuisse
in-terpretes; legitimas tractationes ab historicis commenta
tio-nibus secernendas existimat, cum praesertim interpretis sit ad sua tempo.ra leges accommodare. Sexto, opiniones
hu-maniorum doctorum de Romano. et 1 ustiniano iure, - qui
veteres iurisconsultos Byzantiis longe praeferrent, a quibus
vetera Romanorum iura corrupta arbitrarentur - , impro.bat.
De Triboniano quoque agit, ceterisque Co.rporis iuris co.m-positoribus; de ordine Pandectarum et reliquomm librorum, de antinomiis, nec non de quaestionibus hisce inhaerentibus,
de emendationibus; denique iudicium de Cuiacio et de
prae-cipuis Gallorum iurisconsultis edit.
Editio priar huius operis prima fronte haec gerit: AL -I:IERICT / GENTTLIS / De iwris in1crpretibus / dia/agi / sex.
Se-quitur editoris Insigne, dictum referens cc Ubique floret));
{( Londini / Apud Johannem Wolrium
!
1582)). I\gitur au-tem de parvo quodam volumine in 4', octo et septuaginta chartas complectens : duae priores shartae (quae numer:ltione carent) primam frontem (c. l r.), Nomina dialogùrum (c. l
v.), epistulam dedicatoriam (c. II r. et v.) ferunt; reliquae,
quae sermones continent, tantum recto dinumerantur, a p. 1 ad i6, impressae autem ~unt densis typis cursivisque,
XXVI
quamvis Il1lnlnJOS et fere negligendos, docet: « Forte sunt longe pIura et graviora (nihil enim de minimis dico), sed candidus iector sciat vel inter imprimendum fuisse opus ab-solutum, quod testantur vel diversa exemplaria : nam et haec errata non sunt in omnibus, et lineae, nedum verba, in multis habentur, quae desunt in plurimis: nullibi tamen sensus variatus. Vale» 1. Notae ad latus contextus appo-nuntur in ipso paginae margine.
Prior huius operis editio rarissima facta est; rursum opus curante Chf. Gothofr. Hoffmanno, una curu G. Pan-cirolii De claris leg7l1n interpretib~ls libris, aliisque de vita et operibus iurisconsultorum scriptis, Lipsiae, apud Jo. Frid. Gleditschii B. filium, anno lVIDCCXXI, in 4° (VII, p. 537 -6602
), impressurn est. Haec quae vulgo adhibetur editio a priore in minimis differt 3: leves tantum adsunt immutatio-nes, sive interpunctionis, sive scripturae, ab incuria ple-rumque librarii profectae, quae orationis sensum nihil va -riant 4. Locutiones et vocabula saepe ad libitum variis scri -bendi generibus distinguuntur, aclnotationes \"ero, quas Hoffmannus in extremis paginis congessit, falsa interdum ! c. 76 v. 1 n pulchro exemplari quod adhibui, ex Bibliotheca Tau-rinensis Academiae scientiarum, (quOJ iam ex libris Friderici Sclopis fuerat). nonnullae variae lectiones huius generis insunt, charta, ex. gr.,
59 r. et v., quae probabiliter rursum impressa est (idque fortasse t
c-stantur etiam errares qui occurrunt in enume:andis paginis : binae sunt chartae 59, binae quoque 61)
• Falso sequitur paginam 632 alter quaternio numeratione iterata 62 5- 632 .
3 Cf. ex. gr. p. (; \2 bis (=640), v. 6, et c. 59 r., v. 30, prioris e di-tionis; p. 632, V. 31 seqq .. et c. 59 v., v. 24 seqq. i p. 633, v. 3 seq., et c 59 v., v. 35 seq. (infra, p. 178180).
- X:\.VII
contcxtui adscribuntur, interdum omittuntur. Theses quas Gentilis singulis praefeoemt dialogis, Hoffmannus sustulit et summaria in earum locum intulit, quibus tamen parum
feliciter dialogorum argumenta coegit 1.
Nonnulli, qui de Alberici operibus egerunt, aiunt dia-logos iterum atque iterum Londini, apud Wolfium, anno l\lDLXXXIV (in 4'), et anno i\rDLXXXV (in 8') editos fuisse 2. Attamen nullus ex iis quos legi scriptores has
edi-tiones prae oculis habuisse fatetur, neque ego adhuc repe-rire potui. Ceterum haud fortasse temere aliquis, has de qui bus loquimur editiones numquam exstitisse, et hac in re ambiguitate quadam laboratum esse dicat; praesertim cum edita sint illis annis disiunctim, compluoribus editionibus, de quibus etiam ambigitur', Lectionnm et epistolamm quae ad illS civile pe·rtinent libri, qui quodammodo dialogos de 'iuris ïnterpretibus perficiunt et absolvunt. Nec non fieri potuit. ut prioris editionis aliquot exemplaria, fronte tantum
mu-1 Cf p. 540, 564. 586, 60~, 623, 637.
2 Cf. BENIGNI, apud COLUCCI, 0 1., VII, p. L11 seqq .. n. 1; 1\lclmoN, M ém. d. hommes ill., Alberie Gentilis, XV, p. 20 seq. ; HOLLAND, O. 1.,
App. VII, l, p. 54 (binae editiones in 8°); SPERANZA, O. 1., 1, App. l,
p. 279 ~binae editiones in 4°); DEL VECCHIO, O. 1., p. 61.
-
XXVIIl-tata, vulgata essent. Etiam Hoffil11éllnnus modo priorem e di-tionem indicat, qua tantum usus estl. Nulla Dialogotum manuscripta superesse creduntur, neque, si aliquando inve-niantur, magni ponderis futura 'esse videntur, cum Auctor
ipse opus ediderit, quem scimus sua Minerva editionibus Londini incLLmbere soIitum fuisse, et nonnulla interdum veI emendare veI revisere cum iam excussurus esset 2, Testa-mento Albericus praeceperat ut omnes libri sua ipsius manu
conscripti a Scipione fratre comburerentur, praeter De
Hi-spanica advocatione libros'. In incerto tamen est utrum AI -berici manuscripta deleta sint necne : constat enim
quadra-ginta chartarum volumina, partim Scipionis, partim ipsius
Alberici manu scripta, adhuc exstare; quae, a Jacobo Phi -lippo D'Orville iam Amstelodami collecta, ineunte saecuIo XIX, Oxoniam, in Bodleianam bibIiothecam, partim migra -runt, ubi etiam nunc servantur 4. T, E. Holland, qui in-spexit, nullam de sermonibus mentionem inicit j haec m
a-1 Cf. Praefationem edit. a. 172 [, p. [2.
2 Cf. Sf'ERANZA, o. 1., l, p, 1\3 n. [; d. et vid, etiam \Volfii adnot. in extremo lib, [Il Lect. et epist. et quae supra rettuli, p. XXVI .
. , HOLLAND, 0 1., App. IV, (p. 491; SPERANZA, 0.1., l, p. 25[, App. III, p, 290, Opus autem editum est a Scipione fratre, Hispanicae advoca -tiônis libri duo, Hanoviae, 1613, in 4°'
- XXIX-: nuscripta, uti videntur, libros Hispanicae advocationis, De vcrborum significatione \ Condicionum 2, De 'Îudiciis, In-formes dcnique quasdam in ius civile notas, inter quas no
n-nullas in Commentaria Alexandri, Romani, Alciati, Deci'i, continent J.
Brevissima quae attuli satis eru,nt ad declarandum cur
prioris editionis textum iterum exhibeam. Attamen dilige
n-ter perpaucas variasque lectiones, quae in Hoffmanniana editione occurrunt, adnotavi; textum autem, plurimis locis mendosum, ornrni cura inspexi, haud levis laboris opus. Non-nulla vero errata librario tribuenda, nonnulla etiam auctori
visa sunt, sive negligentia, sive quod parum latini sermorus legibus obsecutus erat; attamen certissima tantum errata librarii emendavl, Optimum singula verba ad scripturam
editionis principis conformare, vocabula autem quae alia
aliis locis diversam exhiberent inscriptionem, uno tenore transeribere visum est; sigla aut eompendiosas scripturas
omnino remota volui. Etiam in interpungendo, ubi saepe prima editio pecearet, caute incessi, nimiam auctoris inter-punetionem vel prudentissime emendans. Minima quaedam quae supersunt nulla egent demonstratione. In imis paginis et compendiaria, et interdum 'aberrantia, quae auctor in
margine notaverat, ace urate complentur ac perficiuntur.
Praeter sexcentas schedulas ad hoc conscripsi, cum ad
mo-dum varia, ampla, rara scripta interdum requirenda mihi
fUfrint; locos ab Alberico adductos omnes ad unum reeO
-1 Post Alberici obitum in lucem protulit ~Iatthaeus filius, In tit, de verborum significatione commentarius, Hanoviae, ap, WecheJ., 161 4, in 4°, Manuscripto Bodleianensi dies inscripta est III Kal.
Octob, 158 I.
• Ipse Gentilis ediderat, Condilionum liber sillgularis, r.ondini, ap. Wolfium, 1587, in So.
-
XXX-gno.'Vi et, quo.d praetermiserat Aucto.r, numeros qui titulo.s, capita, paginas etc. deno.tare.nt, nunc primum subieci; quae vero ad opus perno.scendum usui fo.re visa sunt, in adno.ta-tio.nes rettuli. Itaque spero hunc meum no.n levem labo.rem, mihi perutilem, utpo.te qui in bibliotheca, ut ita dicam, do.cti clliusdam iurisconsulti saecul! XVI, versatus multo.s sim menses, aliis etiam pro.futurum. Praeterea nonnulla in adno-tatio.nes adduxi, quo. facilius quae aucto.r in animo. habuisset perspioerentur. Librorum o.mnium, quibus in apparatu meo. usus su m, editiones adhibui ante annum lVIDLXXXII vul-gatas, quas fo.rtasse Albericus in manibus habuit. Id tamen aliquando. efIicere no.n po.tui, aliquando. Co.nsulto. praeter-misi, praesertim cum quorundam aucto.rum recentio.res o.m -nium o.perum editio.nes, c1ario.resve co.lIectiones inspiciendas putavi. Librorum praeterea, quibus in ho.c o.pere edendo. 1!~US sum, indicem comparavi.
ACONTIUS (Jacobus),
INDEX LIBRORUM
Satanae stratagemata, l'ibri pcto. Accessit eruditissima epistola De ratione edendorum librornm, ad Joh. Wolfium Tigurinum, Ba-sileae, ap. Petr. Pern am , 1565, in 8°. ALBERICUS DE ROSATE, Dictionarium imis tam c'ivilis quam cano
-nici, Venetiis, ap. Guerreos, 1572, in folio. ALCIATUS (Andreas), Paurgon ùtris, seu obiter dictorum, libri XII, (Opera omnia iuridica, in quatuor to-mas digesta, Basileae, ex off. Guariniana, 1582, in folio, to. IV, c. 279 seqq.). De vcrborum significatione libri IV, ibid., ta. IV, c. 909 seqq.
Dispunctionum libri IV, ibid., ta. IV, c. 165 seqq.
Paradoxorum inris civilis libri VI, ibid., ta. IV, c. 1 seqq.
In tres posteriores ·Codicis libros annotatio-nes, ibid. ta. III, c. 563 seqq.
Praetermissorttm libri II, 'ibid., ta. IV, c. 247 seqq.
ln celeberrima Ticini Academia aratio ha-bita, ibid., ta. IV, c. !O33, seqq.
Oratio in laudem i~tris civilis, principio stu-dii habita cum Avenione profiteretur, ibid., ta. IV, c. !02I seqq.
De verbOrtbm significatione commentaria, Lugduni, ap. Gryphium, 1535, in folio. Responsa, libris IX digesta, Venetiis, ap. Vinc. Luchinum, 1566, in folio.
- XXXII
-sec. tert. et quart. de verb. oblig. Glosse-mata de stiPulationum divisionibus,
Lugdu-ni, typo Jac. Sacco, 1519, in folio.
ALEXANDER AB ALEXANDRO, Genialium dierum libri sex, Parisiis, ap. Joh. Roigny, 1539, in 4°.
ALEXANDER TARTAGNUS, ImoJensis, ln Digestum VetLLs, Infortia-tU1rl, Novum, commentaria, Venetiis, ap.
L. A. Juntam, 1576 seq., in folio.
ANGELUS DE GAMBILIONI BUS, Aretinus) ln quat~wr Instit1Ltionum hlstiniani libros commentaria, Lugduni, ap. CI. Servanium, 1564, in folio.
ANGELUS DE UBALDIS, In 1 atque II Dig. Novi partem ... commen-taria, Venetiis, ad sign. Aquilae, 1579, in folio.
ARISTOTELES, De arte poetica liber, rec. G. Christ, Lipsiae, in aedib. Teubneri, 1882.
De coelo, roc. C. Prantl, 'ibid., 1881. AUGUSTINUS (Antonius), Emendationum et oPinionum libri IV, et
Ad j\Iodestinum, sive de excw;ationib~Ls, li-beT singularis, quibus l'ibris maxima iuris civilis pars ex FIor. Pand. emendatur et de-claratur, Venetiis, ap. Iuntas, 1543, in 4°. (Exstant etiam ln Thesaur. iur. rom. (OT -To:-ns), to. IV, C. 1425 seqq., 1559 seqq.).
BALDUINUS 1 Franciscus), Commentar1'i in libros quatuor Institutionum i~Lris civilis, ab ipso authore denuo recogniti et multo locupletiores facti, Parisiis, ap. Jac. Dupuys, 155-+, in folio.
BALDUS DE UBALDIS,
BARO (Aeguinarius),
- XXX III -De historia u'niversa et eius curn iurispru-de1l tia coniunctione, Basileae, ex off. Petri Pernae, 1576, in 80
•
ln p rimarn et secundarn D:igesti Veteris partern,
In p rin'Larn el secundam Infortiati partern, In D igesturn novt~rn,
ln I-IX Codicis libros,
III quatuor Instit1~tiont~m libros, .comrnen-taria, Venetiis, ap. luntas, 1572 seq., in folio.
C01nmentarii ad priora Digestorurn, (Opera ornnia, in tres tomos divisa, Lutetiae Paris., ap. iVIïch, Vascosanum, 1562, in folio, to. l, p. 1 seqq ,).
Commentarû ad varios Digestorum iuris ci
-vilis titulos, s. Variarurn quaestionum, ib'id., to. III, p. l seqq.
Commentarii in quatuor libros Institutionurn Iustiniani, ibid., to. Il, p. 1 seqq.
J)e ratione docendi discendique iuris civiLis, ad slndiosarn legum iuventutern comrnone-factio, (a. 1546), ibid., ante Comrn. ad Instit.,
s, 11, (Exst. etiam in Cynosura iuris, l, p. 37 seqq.).
BARTOLUS A SAXOFERRATO, In primam et secundarn Dig. Vet., InforL, Aovi partem, Comrnentaria, Vene-tiis, ap. L. A. Juntam, 1567, in folio. Consilia, quaestiones et tractatus, CUIill ad-ndtationibus Th. Diplovatatii, etc., Vene-liis, ap. L. A. Juntam, 1567, in folio. BA YFlUS (Lazarus), Opus de re vestirnentaria, cum eiusdem
- XX;;:IV
-BELLONUS (Nicolaus),
BODINUS (lohanne5),
Venetiis, ap. Jo. Ant. de Nicolinis, 1535, in 8° (Exst. etiam in Thesaur. antiq. rom. (GRAE\'lI), to. VI, c. 551 seqq.: De re ve-stiaria, in l. vestis
ff.
de auro et arg. leg. liber).S~tpp~ttatiomtm libri l V, qui bus et novae le-gum dedarationes et articulorum iuris reso-lutiones habentur, Basileae, ap. Mich. Isin-grinium, 1544, in folio.
M ethudt~s ad facilem historiarum cog
nitio-nCm, « Artis historicae penus», Basileae, ex off. Petri Pernae, 1579, in 16°, p. 1 seqq. Les six livres de la republiqtte, Paris., ap. Jac. Du Puys, 1579, in 8°.
BOLOGN ETUS (Albertus), De lege, iure et aeqttitate disputationes, « Tract. univ. iur. », to. l, c. 289 r. seqq. BOTALLUS (Leonardus), De medici et de aegroti munere, comme
nta-rio/i dtto, Lugduni, ap. Anth. Gryphium, 1565, in 16°.
BRISSONIUS (Barnab~s), Se/ectarum ex iure civili antiquitatum, l1bri IF, Antwerpiae, ap. Aeg. Radaeum, 1585, in 8°.
BUDA EUS (Guilielmus),
De rit~t n~l,ptia7ttm liber sing~tlœris, « Tract. ~miv. iur.», to. IX, c. 97 r. seqq.
De inre connubiontm liber singttlaris, ibid., to. IX, c. I03 v. seqq.
De verborum quae ad ius pertinent signifi-caliul1e, et Parergon liber singularis, Fran-cc,furti, ap. Balth. Chf. Wustiuiffi, 1683, in folio.
xxxv
-De asse et partibus eius, Lugduni, ap. Seb. Gryphium, I542, in 16°.Omnia opera, cum praef. C. Sec. Ourionis, Basileae, typo Nic. Episcopi'i, 1557, in folio, to. III.
CACCIALUPUS (10. Baptista), Traetatus de modo studendi in ~~troque iwre, in fi. « Voeab. utriusque iuris)), Lug-duni, 1566, in folio.
CAEPOLLA (Bartholomaeus), De inte1'pretatione extensiva, Venetiis, ed. Sarayna, 1557.
CARDAN US (Hieronymus), Opus novmn eunetü de sanitate tuenda ae vita produeenda, studiosis apprime necessa-rium, in quatuor libros digestum, Romae, ap. Fr. Zanettum, 1580, in folio.
De subtilitate libri XXI, ... Addita insuper rIpologia adversus eal1l1nniatorem, qua vis horum librorum aperitur, Basileae, ex off. Petrina, 1560, in 8°.
CHASSANAEUS (s. A Chassenaeo, Bartholomaeus), Catalog~~s gloriae
mttndi, Lugduni, ap. Dion. De Narsy, 1529, in folio,
Consi.lia iuridiea, praemisso eorum indice, Lugduni, ap. her. Jac. Iuntae, 1551, in folio. CICERO, De omtore libri tres, ree. G. Friedrich,
Li-psiae, ~n aedib. Teubneri, 1906.
De claris oratoribus liber, qui dieitur Brutus, rec. G. Friedrich, ibid., 189I.
Ad M. Brutum orator, rec. G. Friedrich, ibid., 1891.
Academieorum priorum liber seeundus, qui inseribitur Lu.eullus, ree. C. F. W. Mueller, ibid., I889.
quin-- XXXVI
-que, rec. C. F. W. Mueller, ibid., I889. ToPica, ad C. Trebatium, rec. G. Friedrich, ibid., l 89 I.
T1.tsc1~lanarum dispt~tationum ad Brutum li-bti quinqtte, rec.
C
.
F. W. Mueller, ibid., 1889.Pro L. :\t[urena oratio, rec. C. F. W. Mue l-1er, ibid., r885.
CONNANUS (Franciscus), Cnmmentariorum iur'Îs civilis libri X, Lug-duni, ap. her. Jac. Iuntae, r566, in folio. CONTI US (Antonius), Lectionu17l subsecivamm iuris civilis libri
duo, (Opera omnia q1.tae exstant, Parisiis, ap. Nic. Buon, r616, in 4°, p. 1 seqq.). Dispt~lationum it~ris civilis, ibid., p. l I9 seqq.
CORASIUS (Johannes),
lYolae ad libros IV Institutionum Dn. hsti-niani, ibid., p. 6I7 seqq.
Authenticae, s. Novellae Constitutiones D.
l ustin ian i, not'is et ar gumentis illt~stratae, Lugduni, ap. ,GuL Rovillium, I57I, in 8°. Corpus iuris civilis, cucrn Commentari'is Ant. Contii, Paratitlis Cuiacii, et observationibus variorum, Parisiis, ap. Seb, Nivellium, r576, 'in folio,
Miscellaneorum iur'Îs civilifs libri VII, Lug
-duni, ap. GuI. Rovilliurm, I552, in 8° (Cf. etiam Opera qt~ae haberi possunt omnia, collata et in duos tomos distributa, Wittem-bergae, ap. Joh. Schmidt, I603, in 4°, to. II,
p. 58I seqq.).
Epistolae aliquot dedicatoriae, ibid., to. II, p. 897 seqq.
COTTA (Catellianusj,
- XXXVII -Memoralia, ex variis utriusque iuris docto-ribus collecta, Venetiis, ad cand. Salamandr. ins., 1572, in 8°. - Tract. De iurisperüis exst. etiam in « Tract. tmiv. iur. )l, to. l, c. 137 v. seqq.
COVARRUVIAS A LEYVA (Didacus), Opera ornnia iuridica, Lugduni, ap. Ph. Tinghium, 1574, to. II, in folio. De testumentis et ultirnis voluntatibus tra-GLatlts, « Tract. univ. iur.)l, to. VIII, p. l, c. 98 v. seq q .
CUIACIUS (Iacobus), Observationurn et emendationmn libri XX T'III,
Paratitla in libros quinquag'inta D?gestort~rn s. Pandcctarurn Irnp. Iustin'iani,
Comrnentllrii in q1bosdarn Pandectarurn ti-Inlos,
Paratitla in IX librosCodicis Irnp.
Iusti-nJanl,
Commentarii ad tres postremos libros Co-dicis,
J\'olae ad libros IV Instit1~tionurn Irnp.
Iu-stiniani,
A d Africant~rn tractatus IX,
ln I/tlii Pauli Receptart~rn sententia71~rn ad fili'um libros V interpretationes,
Consultationes LX, quibus praeposita est Veter?s cuiusdam iurisconstdti consultatio, (Opera, ad Paris. Fabrotianam editionem diligentissime exacta, in to. XIII distributa, Prati, 1836-44, in folio).
- XXXVIII
-DECIANUS (Tiberius), Apologia pro iuris prudentibus qui responsa
sua edunt irnprirnenda adversus dicta per AI-ciaiu,rn, etc., Venetiis, ap. Hier. et Jo. Ze-narios, 1579, in folio.
DIPLOVATATIUS (Thomas), Vila Bartoli. Exstat ante BARTOLI Corn-mentaria in prirnam Dig. Veto partern, c. 1 r. seq.; longe accuratius excusa est in Bi -b!iotheca graeca loh. Alb. FABRICII, Ham-burgi, 1724, to. XII, p. 555 seqq.
DONELLUS (Hugo), Opera ornnia, cum DOriS et castigationibus, Lucae, ap. Joh. Riccomini, 1762 seq., to. XII, in folio.
ComrnentaTiorurn iuris civilis libri XX VIII, Hanoviae, typo Wechelianis, 1612, in folio. Co 11lmentarii ad VI Digestarum tituZos, nempe de rebu,s creditis, Antwerpiae, ex off. Plantini, 1582, in folio.
DUARENUS (Franciscus), Displltationllrn anniversœrianmt libri II, (OmiLia opera, Francofurti, ap. her. Andr. "\Vecheli, 1598, in folio, p. 1027 seqq.). In prirnarn partern Pandectan~m s. Digesto-rum methodica enarratio (s. Cornrnentarii), ibid., p. 1 seqq.
ln lib. Ir Codicis et tertiarn partem
Dige-storum Cornrnentarii, ibid., p. 859 seqq. He plueme ra IL, s. de iure accrescendi libri duo, ibid., p. 1075 seqq.
Libelhls qui inscribitur Scaevola, interpreta-liunem Cüntinens cuiusdam Cervidii Scaevo-lae respoDsi [sei!. 1. 122 § 4 D. 45,
rJ,
ibid., p. 790 seqq.- XXXIX-De plag'Ïariis et scriptorum alienorum com-pilatorib1~s, aliisque rebus cognitu dignis,
ad Fr. Balduinuiffi epistola (a. 1549), ibid.,
p. 1 lOS seqq.
De ·ratione docendi discendique iuris episto-la, ad Andr. Guillartum (a. 1544), ibid., p.
1100 seqq.
Epistola ad Margaritmn Duc. B~turigum,
ante Comment. in tit. « soluto matrimonio »,
ibid., s. L, p. v r. seq.
Oralio recitata in cooptatione D. Nico/ai Bu-guerii, (a. 1551), ibid., p. lII3 seqq.
EHEMIUS (Christophorus), Dibri septem de iurisprudentia in artem cer-ta rnethodo redigenda, Coloniae, 1568. (Ed.
prior, BasiJeae, 1556, De princiPiis iuris li-bri VII inscribitur).
ERASTUS (Thomas), j\{ edicinae methodus,
Oratio de medicinae laudibus,
Anatome librorwm q1~inque Comitis
Mon-tani, ex st. inter eiusdem Varia opuscula
me-dïca, Francof. ad Moen., ap. Jo. Wechelum,
1590 .
EVERHARDUS (Nicolaus), ToPica, s. de locis legalibus, Lovanii, 1516
(Liber in posterior. edd. inscribitur A rgu-mentandi centum modi (Lugduni, ap. GuI. Rovillium, 1547); Loci arg1~mentorum le-gales (Venetiis, 1567).
FAIUS (Bartholomaeus), Praefatio et Epistola ad Mich. HosPitalium, ante Commentaria Fr. CONNAN!, ab eod. Faio recognita et collata, Lutetiae Parisi~
rum, 1558.
FEDERICIS, [DE] (Stephanus), De interpretatione legum, « Tract. univ. iur. )', to. 1, c. 208 v. seqq.
-
XL-FERRETTUS (Aemilius). Annotatiunculae in Corn. Tacitum, exstant
in TAC., Opera, Parisiis, 1608, in folio, p. 291 seqq.
(Ae. F. et Fr. HOTTOMANNI) Tract. duae schol. De eo qtbod interest, item de mora, Lugduni, 1564.
FICHARDUS, (lohannes). Vitae recentiorum iurisconsultorum, « Tract.
tmi~). Ïtbr. », to. l, C. 156 r. seqq.
FORSTER (Valentinus Wilh,), Inlerpres, s. de interpretatione libri duo, vVittembergae, 16I3 (Exst. etiam in The -Satbr. iur. rom., II, C. 946 seqq.).
GALENUS, Methodi medendi vel de morbis curandis,
libri Xl V, Lugduni, ap. Gu\. Rovillium,
1546, in 16° (Cf. Omnia quae exstant opera,
in lat. serm. conversa, Venetiis, ap. Iuntas,
1576, in folio, to. IV).
De alimentorum facultatibus libri tres, ibid., to. II.
GAMMARUS (Petrus Andreas). . Dialectica legalis, Venetiis, 1535.
GENTlLIS (Albericus),
De extensionibus, « Tract. univ. iur. », to. XVIII, c. 247 r. seqq.
De veritate ac excellentia legalis scientiae, ibid., to. l, C. 132 f. seqq.
Lectiont~m et epistolarum qtbae ad itbS civile pertinent libri tres, Londini, ap. Joh. Wol -fium, 1584, in 8°.
Laudes Academiae Perusinae et Oxoniensü, Hanoviae, ap. Gui!. Antonium, 16°5, in 8°. ln tittdum, de verborum significatione,
Ha-noviae, typo Wechelianis, 1614, in 4° (Cf. et.iam Opera iuridica selectiora, Neapoli,
typo Jo. Gravier, 1770, to. II).
Wit-- xvWit--
xv-tembergae, ex. off. Cratoniana, 1586, in 8°. Disp1ttationes tres, De libris iuris canonici, De libris iuris civilis, De latinitate veter'Ïs biblion~m versionis male accusata, Hano-viae, ap. Guil. Antonium, 1605, in 8°. 'GOTHOFREDUS (Iacobus), Codex Theodosiam~s, cum perpetniscom-mentariis I. G., etc., Mantuae, 1740 seq., to. VI, in folio.
GRAVINA (J. Vincentius), Origim&m i1~ris civilis libri tres, Lipsiae, ap. Jo. Fried. GJeditsch., 1708, in 4°.
GREGORIUS (Petrus), De iu-ris arte, methodo et praeceptis, Lug-duni, ap. Ant. Gryphi\.lJffi, s. a., in 8°. GRIBALDUS MOPHA (Matthaeus), De methodo ac ratione studendi libri
tores, Lugduni, ap. Ant. Vincentium, 1541, in 8° (Lugduni, ap. Theob. PaganUJlTl, 1544, in 8'').
GUDIUS (Marquardus), G. M. et doctorum v-ironm~ ad e1~m ePisto-lae, etc. curan te
P
.
Burmanno, Ultrajecti, ap. Fr. Halmam, 1697, in 4°.HEGENDORPHINUS (Christophorus), Dialectica legalis, libri V, Ant -werpiae, ap. 1. SteelsmanUJlTl, 1534, 'in 8°. Epitome tyrocinii iuris civilis, exst. in No-va lexico ntriusque inris (VERRUTII), Pari-siis, 1573, c. 1160 seqq.
HOPPERUS (Joachimus), De iuris arte libri tres, cc Tract. 1miv. iur. )), to. l, c. 81 v. seqq.
HOTOMANUS (Franciscus), Observationnm et emendationnm libri XIII,
(Opera, Genevae, ap. ber. Vignon et Stoer, 1599, to. III, v. 5, in folio, to. l, 2, C. 1 seqq.).
Consilia CXXXIV, ibid., to. II, 3, c. 1 seqq.
- XLII
I ustiniani, ibid., to. II, l, C. 1 seqq. Epitomatorum in Pandectas, libr'i XXII, ibid., to. l, l, C. 1 seqq.
Scholae in LXX tit. Digestorum et Codicis, ibid., to. II, 2, C. 1 seqq.
Commentarius verborum iuris, ibid., to. l,
2, c. 477 seqq.
Quaestionum illtbstr'ium liber unus, to. l, l, c. 847 seqq.
A ntiqtlitatum romanarum libri V, ibid., to. III, l, c. 193 seqq.
Iurisconsultus, s. de optimo genere ù/,ris in-terpretandi libellus, ibid., to. l, 2, c. w87 seqq. (Exstat etiam in ,Cynosura iuris, II,
p. 106 seqq.).
In lege « frater a fratre » de cond. ind. vetus rcnovata disputatio, ibid., to. l, l, c. 1OI3 seqq.
Disputatio de usuris, et Disputatio de fo
e-nore, editae primum a. 1551 (De tlsnris libri dtbO, Lugduni, ap. Jo. FrelloniullTl, 155I, in
16°), ibid., to. l, l, C. 741 seqq., 789 seqq. Praefationes libris ab se editis praemiss.1e, ibid., to. III, 3, c. I seqq.
Fr. et Joh. Ottomanno-rum, patris et filii, e! claronbm virorum ad eos ePistolae, ex bibl. Jani GlIiliel. Meelii, Amstelodami, ap_
Georg. Gallet., 1700, in 4°.
JANUARIO [A] (J. Aurelius), Resptbbf.ica 'iurisconsultorum, Neapol'i, 1731, in 4°.
JASON MA YNUS, Opera ù/,Tidica, videlicet Commentaria in Codicem, in Digestum Vet~bs, Infortiatum et NOVtlm, etc., cum repertorio, Venetiis, ap.
JOVIUS (Paulus),
LUCRETIUS CARUS,
- XLIII -Elogia virorum literis illttstrittm, Basi,leae,
ap. Petr. Pernam, 1577, in 4°.
De rcntm natura, rec.
J.
Martin, Lipsiae,in aedib. Teubneri, 1934.
MANTUA BENAVIDES (Marcus), Epitome v-irontm illustrù~m, « Tract. uni,v. iu.r.», to. l, c. 160 seqq.
MANUTIUS (Paulus),
Dialogi et loci communes iuris, Venetiis,
1553·
Isagogictts perquam b.,.evis 1?7,odus ad to l-lendos fere quoscttmque licet inexpficabiles argttmentorum nodos, Venetiis, 1544.
A ntiqwitatt~m romanarum, li,ber de legibt~s, Venetiis, Aldus, 1557, in 4°·
MASSA GALLAESIUS (Antonius), De exercitatione iurisperiton.m,
MASSONUS (Papirius),
MEDICES (Sebastian us),
MOLlNAEUS (Carolus),
« Tract. univ. iur. ", ta. l, c. 168 v. seqq.
] aco bi Cuiacii ittreconsulti vita, Parisïis,
1590. (Exst. etiam in pr. to. l Operum Cu
-iacii, Neapoli, typo Morian., 1758, in folio).
De definitionibus, « Tract. univ. ittr.», to. XVIII, C. 282 r. seqq.
Omnia qttae exstant opera, Parisiis, ap. Nic. Pepingue, 1681, V. 5, in folio.
MONTANUS (Cornes Vicentinus), De morbis ex GG11eni sententia, libri V, Venetiis, ap. Nicalinum, 1580, in 4°.
Defcnsio libroru1?7, Stwntm de morbis, ad -verSus Thomam Erastttm, Venetiis, 1584.
MONTANUS (Ioannes Ferrarius), Adnotationes in IV Institutionum h-stiniani libros, Lugdun:i, ap. Seb.
Gry-phiulll, 1532, in 8°.
'ODOFREDUS, Commentaria in Digestum et Codicem,
- XLIV
PACIUS (Iulius), De iuris civilis difficultate ac docendi me-·
thodo, (Oratio Heidelbergae hab., a. 1585),
« Cynosura iuris», II, p. 81 seqq.
, Evcy.vtto;oavw'J, seu legum conciliat. centur.,
Col. Allobr. 1661.
PANCIROLUS (Guido), De claris legum interpretibus libri IV, cura Chf. Goth. Hoffmanni, Lipsiae, ap. Jo. Frid. Gleditschii B. filium, 1721, 'in 4°. PATRITIUS (Francise us), De historia dialogi X, Basileae, ap. Petr.
Pernam, 1576, in 8°. (Exst. etiam in Artis
historicae penu, Basil., 1579, p. 397 seqq.).
Discussionum peripateticarwm, tomi IV,
Ba-sileae, ap. Petr. Pernam, 1581, in folio. PAULUS CASTRENSIS, Academicae praelectiones, in t'itulos q
uam-plllres pro part. Dig. Veto nec non secundae Dig. Novi, etc., Venetiis, ap. L. A. Iuntam, J 582, in folio.
C01?'l,1?'l,entaria in l et II Digesti Veteris,
In-fortiat'i, Nov'i partem, Venetiis, ap. L. A. Iuntam, 1575, in folio.
PELLEUS (Ludovieus), Confutatio eon/,.m qui ius civile artis aut
scientiae titulo 1'/.-On esse donandum asse
-niere, « Tract. univ. iur. )), I, C. 103 V. seqq. PLACCIUS (Vineentius),
PLATO,
Ars interpretandi iura, typo exiguo; quod ad definitiones, divisiones et regulas suas, ita quasi tabellis delineatur, ut unius horu-lae, imo breviori spatio, repeti commode queat, Hamburgi, 1693.
Syntagma regularum interpretandi falsarum aliqLiOt, Hamburgi, 1693.
PLUTARCHUS,
QUI:1TILIANUS,
- XLV
De republica, ree. C. F. Hermann, ib'id., 1887.
Sophistes, ree. l'vI. Wohlrab, ibid., 1887. Gorgias, ree. C. F. Hermann, ibid., 1885. Vitae, ree. C. Sintenis, Li'psiae, in aedib. T'cubneri, 1888.
Instit1~tionis oratoriae libri XII, pee. E. Bon-nell, Lips'iae, in aedib. Teubneri, 1861.
RAMUS (Petrus), Instittitionum dialecticarum libri tres,
Pa-risiis, ap. Lud. Grandini, IS54, in 4°·
RAUDENSIS (Alexander), Tractatus de analogis, univocis et aequivo-cis, Venetiis, 1587, in 8°.
REGI US (Ludovicus), Vita G1ûtelmi Budaei, Pari s.ii s, IS40, in 40 (Exst. in Vitis selectOrtbm aliq1LOt virorum, Londini, r681, p. 2rs seqq.).
REUBERUS (Iustus). De testibus method'ica tractatio, Col.
Agrip-pina~, IS96, in 4°.
ROGERIUS (Constantinus), Tractatus de iur'Ïs interpretatione, « Tract. univ. iur. », I, e. 386 r. seqq.
SCALIGER (lulius Caesar), Exotericae exercitationes de subtilitate ad Hier. Cardanum, libri XV, Hanoviae, ap. Dan. et Dav. Aubrios, 1620, in 80
•
Poetices libri VII, ad Sylvium filium, Lug-duni, ap. Ant. VincentiuJffi, Is6r, in folio. SCHEGHIUS (s. Schegkius, Scheggius, Jacobus), De demonstmtione libri
XV, Basileae, IS64.
