13 November 2021
POLITECNICO DI TORINO Repository ISTITUZIONALE
Il Mediterraneo tra identità e alterità / Aru, S. - In: RIME – RIVISTA DELL’ISTITUTO DI STORIA DELL’EUROPA MEDITERRANEA. - ISSN 2035-794X. - ELETTRONICO. - 4(2010), pp. 517-531.
Original
Il Mediterraneo tra identità e alterità
Publisher:
Published DOI:
Terms of use:
openAccess
Publisher copyright
(Article begins on next page)
This article is made available under terms and conditions as specified in the corresponding bibliographic description in the repository
Availability:
This version is available at: 11583/2805602 since: 2020-03-23T19:07:11Z
ISEM
Il Mediterraneo tra identità e alterità
Silvia Aru
RiMe
Rivista dell’Istituto
di Storia dell’Europa Mediterranea
ISSN 2035-794X
Consiglio Nazionale delle Ricerche http://rime.to.cnr.it
! " #
$
% " &
'( ) !! !! &* " ( #
" !
+ &
( , +
- & ) % *
) % . % "
% & , !!
* , & " /" ) !0 " "
+ !! + ) # % $
& , , & , 1 &
1 1 , , (
& !!
& & 2 & 3 & 2
4 ( & 2 & & 2 & * 355 , 6 6 6
5 7 7 + 6 ( 89 7 :9:8; !
! 1 9:: <=9 >=?9 5 >=:> 7 ) @ 9:: A:8 ;> B?
% 3 % 6 , C ,6 6
& 3 & 6 , C ,6 6 (
!! !
" # ! !!
$ # % & ' (# ) '" * ' + ##
(# ) '"
* ' + ## , % !! -
. / ,
* ! % 0 '" # '" # )
# / # #
% )
!! ## ! % % ! ' ##
# 1 ! ' # 2 # !! 0 #
+ ! '"
*3 ' 0 4 ! 5 6
7 ' % 2 # # !
) ! # # ! !
# !! , ! # 8 9 ' 2
# !
, #
.# !! ' ' # 0 ## % ' ## ' #
% ## # ' ## ' % 0
! ## !' # # 4 ' .
) ' % ! ## ! 0 ##3(
, ! # '
' # !
"
* ' : ! ' # ! ##
) ! ' ' % '
! ' !'
. '
. 7 9 ; $
% # & # ! ## % 0
' # ! $ &
'
+ ) #
* 7 % # # ' #
3 / < 2 3 ! ' 7 % #
% 0 # ! % ) # !
# !!
* 0 7 ! ##
' # 2 # ' ! %
=
>! " ?
= !
@ 3 # ! ! 7 '
## # '" ' ##
3 # / !! % )
># ! / 00 # ' ' ## # !# 0 !
!
* 0 9 0
# 7 ' # 9 ' ># % # '
' % ' ' # # ## # 0 . 0
% ( % # % * 0 3
'
-
% ! .
'A
* 7 !' # B ! # ! ! ' # ##
1 # ' % ) # % -
8 # = 0
)
# ' ! ' % ' # ! #
1 # ' C # # # D ! #
! # 1 # 1
*# ?! E + ? + 7 ! C ) # =
! '
/ , B # ' # + ' % -
% 0 F* ! # ) !' ) 32 '# ! ' B
! ## ) ! ! # #)
# ! ) !' ) !!
-
+ ! ! 7 G " !2 >; 1 1 ) (77 !
!! " '" ! % #
+ # 00
F H3 ' # 7 " ! 7 C 7 >
" ! %2 " / # 7 1 ##
+ 0 4 '
9 '" # ' # !7 2 " % ' 7
# " 7 ' % ' ! . !
" ! " # ; ' 7 , ' . / ' #
' # '" 3 9 ' #
// , ! ) -
## 7 ' # / 2 % ' % '
# 1 # ! ' #
0 *
*3 ) 0 ' # ' 3 7 ' 2
% ! # ' ' ! # 00
$ - - &
-
, # ) ## ) 0 ! ) 0 ' 0 #
00 -
8 # ## ! ! #
# ,# 2 # 7 % ##3 % 0 !
@ C ( ' ) '
#) # B # B
8 !' ! ' # !! ##
! !! '
$ # % &
8 ) / # 7 ' 9 "
# ! ' ' 9 "
(# ) '" 4 ) 7 # % !' 7 ' '
9 " % ! % '
' # ## 4 /# 7 ' 9 " -
'
+ # #
+# @ # !' ' ! !# % '
# 7 ' #
##I # ' $ - - &
-
* ' + ## 9 !' % 0 '' # 0 +# #
* 4 0 59 / # 6
E !J A
4 K
+ ! 9 ) # >;' ! !2
! '" L > #C " % ' G ! C " 8 #
!
– " #$ % % & ' ( )
– * ( + # % ! (( ,
– ) - . %
– #&+ / & % % ) 0 ,1 % 2
–3,4 0 . #$ % 2 #$ # %
5 . ,
6 1 % #$ 77 # (
# %% #$ $
( % # ( ' 7
8 #$ % # % 7 % # ( %% '
# 1 % ( ( ( ( % '
& ## !! % #$ % %% %
1 % # . . " ( %% + &
% %% % ( ( # # % %
# . .. % % ( # #
9 0 ( 0 $ ( ::0;< => % ? % #
%% %
" " 0 < 0 = ' %% 7 0 " ' 0 !
@ % ( . % % ? 1 ( %
# % #$ ## . % % ! ..
# %% A #$ A # -$ % % % " # % . " B0 #
% ## % % # . %
%# 1 #$ 1 % = % !! # % #$
% ( . # %# B 0 + 1 # %*? # %
% #$ % % # % #$ % ( %
( % ( % #$ % 5 % # . (
. # % ( %# % % 0 # '
( # % # %%
# ( # .. # % ! + % . C,D
% # . % . E % ! E ( F? - GH0I0H "
J A !
K
# ( #
= # %% ' % ' % (7 # %*
# % #$ &$ !! ##
% # % ( + ( . # & %% # !
( % ( C # #
( %# # & # D / &
( % '
$ %% # # ( #
& ! 7 # 1 %
%# # 9 : L M (
%
? % #
= #$ . (% & ' ( % N (( O
% ' #$E % 7 ' 7 #
( . # !! & ! % # %% !
% # # #$ 8 % . #$ %
( %# %
- ( 8 .. ! 1
.. ( # # % ( # 5 / .
( & # ( # ( %%
1 % /% ! ( & . % $
. % # #$ ( #$ %% $ % . (
( #$ % ! (( #$ (
% # % % % # % 1 % ( %
1 % #$ ##$
. % # # % # #$ 8 %% 7 '
& ' ( # ( %% % # (
C % # 7 D % #$ # ( . (
( ## # % .. ( . ( ' ## 7 C%
%% . % # # D ' #$ ' (
# ( ( . # ! ! %
. ( # # . ! % .. .
% # % % ( ' '
% # # & ' ( %
% % % /% % ! % & #$ ( ( #
7 #
0% % & ' ( .
% )
#$ & # # #% % ! % ( + % # ! .. #
9> "P N A . # ( %% 'O 0 Q C # D
A . # ( %% ' K
9 0 ( 0 $ ( ::0;< => % ? % #
#
#$ # #$ 8 ! % #$ ( % % % %%
% 1 % ( % 1 % #
% ..
? 1 % 2 6 . 2
= % #$ $ ## ( % 1 % & %
( # # # # ( # ' . ! #$
% % (
A ( % # ( & ' &
# % # ( (7 ( % % 7 . % %
$ % .. %
%# % # N# . #$ O
' ( C % ( . # #
## #$ . # # ( . % # % 7 %
. D . ! % % % ( #$ 5
% ' ( #$ (
N% ! O ( ( #$ $ #
( N O ( #
% / & #$ %% % # # . ! #$ %% $
# # # ( # # %# % % ( # ' & %
& (( ( . #$ $ ## ( 1 %
# # G ! 8 %% # & ( !
%% % % # !
# %# #
R 7 ! & ##
% ( # ( & % % ( 1 #$
!! % % '
- ## % & % 1 % & .
#$ %% $ N . # O %%
%# 7 C# % . # ( # D % % ( # %%
. ! ( #$ ( . . #$ % . #
& ( ! #$ %% ( & % ## ( #
# % ! & %
# %% ( #$ % # ( $ # !!
# %% 1 % & . # &
% ! #$ % % % %
% % ! R %# % #$ % + #
( % 1 % & % % & %
R" " < !! - " (
%# 7
## . ?
C,D # ( # % % ! % # % !
% ! #$ %# # % % ( !
% ! . ( #$ ## # % !
( % %% . %# ( # % #$
%. ( # %* # % ##$ % ! . % % !
# # % ## #$ 1 % ! % ' S 1 %
%% 7 ! %# % %% . #
! ( ' % ! # # #$ % % C,D
% # ' % # . # %
%# ! % # 0 1 % #
3" % ( 4K
- !! #$ % % 1 % #$
77 ## T # ( # % %% %
% ! T N % ! O N% . #$
# O % ' # ( 7 %% (
U# % %
% ## ## #$ 5 % # ( %# C
# ( (7 . # D $ % 1 %
% % ! (
' ( . %# '
NA . O ( ? ( '
@ #$ % % 5 . F (
7 ( % 7 # % % %#
( # ( %# ! %# $
7 % # ( ( . # . % # C1 ( (
. ( D 1 % # % + * ' 7 #$
% !
( . % # % # % !
> % ( . # ! + # 7 & ## #$ +
% 1 # . N # % O 1 & ( % !
% ( # #$ % & ' (
# %# ( # % #$ # ( .
. % # ( ( # ( & # !
# % 1 ' ! =& % % !
- GH0I0H " J #
K" " < !! # K
" " 0 < 0 = ' %% 7 #
( + # 1 ! ( .
& & % % ! ( ( #$ % # (
.. % # % # % # #$
%
G ( % 8 # %% ( % %%
.. % ( 1 (
& % % 7 - #$
. % # !! ( # ( N ## O & '
& ( # ( % 7 # .. # '
( # . # % % 7 (
% # G ## . %
7 ( % ! ( (
% % @ & # ' ( # '
# . F .. # ' ## # . & %
% 1 % # % ! ( . % #
%# % % # ( # 1 # # % %
' % # % ! # ( # ( #$
% # V #
## & ## # % $ %
. % ' ( %
N ! % O =& ' + 1 % %
# 7 % ( ( %% %
& # % # ( . # ! #
# ( # ! G 1 & %
( . % ( #$ % #$ #$ %% % %
%
=& J
" ' ( & '
9
## %# & (7 . % # T % % # ( ( #$
. %# # CH J #$ D % # ( # 8
#$ ( 7 ' ( ( % C9 7 D T
& ( #$ % #$ #$ ( $ % #
1 % @# %* # %* F #$ % %
# ( # ( % ! ( ( #
=& ' + % %% # # ( N ## O & % % !
G % ( . ( # % # + # # ( % !
% % ! % # %# 9 # %# 0 <GG " B '
J = ! R
"< G - A "" N # #$ # ' ( O
A ( C D K R
%# . ( # ( #$ % ! .. P
-
- . ! 5 !! 9 J
%#
. $ # # (
# # ! & % ( (
K R % ( & J # % +
( (7 . # #$ ! 7 %
A . > %
# % # # ( . # (Q # # ! . % # % C#$ ( ## 7 '
# . ( ( D % . %
& . C # % #
. D % # %# ! % ! % # # ( #
# % ( # %% & %
# % #$ . % #$ & ( . . # %
. ! # ( # # (
/# # (( # & # (( # #$ ( # %# (7
! ( #$ %# (7
# ( # ! # % #
# #$ 7 & 1
1 # ' ( ( # %
# # %# % # ( % ! # % & # (
% # #$ # % %# %
% ( # %%
# # % & 1 % %# (7 (
( #$ % (7 # . # ! %
. %% ( % # . % % !
( # ( R
NA . O ( ? (
Q ## + % (
% # # # ( ! # % #
# % ! # ( / . # & %
!! & % % %# ( % ! %
# ( #$ . ( # ? 'V # 'W < V
9 J >Q0= " ' ( B ' 9 G
0 3 4
" " 0 < 0 = ' %% 7 # W 0 %E 0"=> =
AE $ > % ? % $ (( % - % P #$ K R
R" " 0 < 0 = ' %% 7 #
" ! " # # = Q H # %%
( 7 # %# 8 ( %% # % ( !
- X #
C9 # "< =Q N # %% O = 77 # ( !
Y$ ?VVZZZ ( V V V [ [ # [ %% $ (\D
<## W V W " % % ( V % ( G # % !
% %# % #$ & . % % # (
( N 'O G % %# % &
( . # + . 7 # (
# . # 7 #$ # % %% %# %
C ( . # D % 1 % &
# %% & (( # # # #
% % ( ( # % % 7 % # '
+ ( # % %% ! %
%% K
0 # ( " %% ?
# . % ( ( (
#1 % % . ( ## % %% ( 1 # %
& #$ ( + #$& %% ( (
( # . . %# 6 % # # ' . 1 %
( % %% + 7 # 7
#$ (7 . # ( ( . # %
A (
# % 1 % '% % % & % 6 % .. #
# (
% ! ( ( ( &
# ' A . # ( %
=&
G % . # & (7 ! +
# & I #1 % J $ (
A . Q ( % !
. ((
#$ # ( % 8 # & . %# %# % % ( . (( ! % #
# & .. # ( # ( 7 % .. ( % %
.. # ' % 7 # . # &
Q ## % ( + & ; ]% ?
A . .
K 7 (
9 # " < - % J = !
A ( C D K
"< G - A "" # #$ # ' ( #
" " < !! #
# =& ( A
I #1 % J0GP0 < G AE $ E E Q (] $ '
& % # . ( E - " 3 4
J ; ^ 0 A . . I # J M
- % # ! #$ ( %# #$
% # ( ( % %
% %% # T %# & % %# % %
% # 8 #$ ( ## 1 % & T
. . #$ # % 1 % (
? - % = 7 " $ 7
J # R A % #$ % (7 . !
' % % # (
7 ( #$ #$ # %% % # #$ $
# % .. ( ! ' # !
& ' .. ! . # %
% ' # % % # ( .
% ! % ( %
% &> 0 %% # ! 7
- % ( # & % . #
% . . (
( % # . K %
& ( # %% ( % #
" . ! J # =
% ! # ( # % # # !
R
R A % " - < 0 N= . ( % 7 O A (
#
" " 0 < 0 = ' %% 7 #
K "< G - A "" # #$ # ' ( #
- # %% J # &> 0 77 (
% & ( % ! #$ %% % #
%% % ! = # & % 7 % % # ( %%
% % ( ! #$ # #$ # % # %
% # 7 % % (7
# # ( # (
% % ? # % # !! C. % % "
! > Q #$ ! % ( DW
# ( # . ! C#$ % # % %
# ( # % # DW % # # ( C# . (
7 % %# (7 # ( # ! .. # % # ' & D
"< < N=&> 0 ? & %% % ! %(
# ! O 9> "P C # D A .
# ( %% ' # R
# %% J # % (7 % % #$ . ( %
% ? # ( %% % $ % % ! %%
( % % & % .. # ' # # '
.. . ( # %
( %. ( ! % # ( #$ %% #
% # # % %% 7 # %% % # ( #
( . #$ . %% ( ! % #
( . . & % ! . # %
( #$
5 # T #$ # ( .. ( # !
7 & % 1 T % + % # (
& ! % % %% #$ N O "&+ % #&+ #$
+ N 5 ( O #&+ C1
D #$ $ # 7 & % # ( %
% C % % D 6 % ! % .
% %% # . #$ ( # %%
. ! % % % +
# % #$ 1 % # # % ( 5 % & %
. ## % ( % #$ # # . N &
( O % % % # #
" ( % ## (
%
1 + # N ..
% O? ( ##$ # % 7 % . # %
# # % ( ( # ( % 7 ( #$ %# =
% #$ % %% # # %* N O +
' % ! # % . !
# % # ! # . # . #$
#$ % % 7 %# .. ! (7 $
% # # N % ( O !!
. % ( " %% % # # . #$
( % %. & # % # % ( 7 ( # %%
. ( & %( % ( # # 7 %# ( #
. (( ! 7 5 ( # %% !
( ' % ! # . ##
9> "P A . # ( %% ' # D
"< < N=B> 0 ? B %% % ! %(
# ! O 9> "P A . # ( %% ' #
R
" " < !! # W - P< Q0 #$ %
-> "0== G$ " ? % ] . P % ] <U.
C %% D J #MZ
- " ( % #$ #8 ( %% % %
N( 'O ( % % ( # !! ( ( !
# #$ $ 1 % & ( % % (
1 % % # ' ( # ## ' #$ # %
. ( % ' & (( # ( %
. + % # # N #
% O
## % % ##
% % # %
R
% % #$ $ % (
!! ( # ! ( '
- % ( . ( ( 1 % ? %
% & # ' % % (
% 1 ! # + % %
#$ # % # # % 8 # .
! #$ %# %# % %% & !
Q # . . ? ' # ( %% '
Q # ( # %# % #$ #
( ' . #$ .
@ & %% ! ( . ( # %# 7
1 % 1 % % . ( #$ %
. # F + ! R #$ # # # ( (
% # . # ' .. ! #$ (
% % # ..
1 % ' - ( & % & ((
( . # # . #$ !! & % %
( % %% ?
" . . #$ # # ( C,D
# . #$ . # # # . # (
C# D # % % # C. D C,D
=
%%
%# % # %( %% (7 1 %
(7 ! 1 % %( ( # #
%% K . # (
N % (7 1 & % 7 ' % . #
# ( %% ' % %
. ( .. ! C# ( #$
9 # " < - % #
RJ H0""P < N % % O
% . % # ' (( ! A .
> % ' % J %# ( # ( #
&
" " < !! #
K 7 ( 7 (
# ( %% # . % %% #$ D + % & ! 7 (
1 % & # % % % # '
" 8 #$ %% ( 8 # !
# ( %( ( % % ( ! 7
% # % 1 % .. ! # ( %
% % ( # . # & #$ # % % % %% % ! #$
# # !! %. ( # # % % ! +
# % 1 % ( # # '
< % . %# 1 T 5 #$ T # % ##$ #
% # C,D 1 % % ! # #$ E
# E #$ . %# 7
% # . # ' % ! (
% (7 . % ( # %# % 1
.. ( # ( %% ' !! #
# 7 ( # (
% " ( % #$ # % %
=
' %% 7
=& % ( N 'O ( # %
& & C . # % # # #
# ( # D . . ( % 77
' % % ! 1 ' . =
' (
(( 7 #$ # % % %% # 5 % % # %% #
H % # (7 ( # ' # (
. %# % %% % # (
( ( ( & '
(
%# & & '
(E %%
R & '%
9 # " < - % #
# A> " < (( % <(
J J
" " 0 < 0 = ' %% 7 #
7 (
9 L % = ' ( %% 0 $
# = J " N- # (( % ! # O 0 !
"<==<GG 9 %# %( # ! 9 ! =
KR R
R (E %% + % ( # & % ! % !
& %% ! & # !! #$ 8 %# # = # !
( ## + ( % %% % W # % # 8 #$ % % 77 # 8
#$ % % ( # # . %( & #$ %
% ( ( % # % ( %
6 % & ! ' & ! & ! #$ %
## ( % ( !! C % % #$ ( #
K
# %% ( ' ( #$ % ( %#
( .. G # #
(E %%
. (# & #$ % 7 @% #
7 Z F # .. ! % 7 % % % %%
. ! # #
7 Z %%
(7 .# ( # ( # # # %%
C# ( % ( 1 #$ # ( DK 8
%% !! #$ %# # %% #$ $
(E %% 7 Z %%
% # %%( # % #$ %
7 ( # % # # &> ( ( #$
& % % ! .. !
" # % ? % %
G + % % 1 % ( ( % $
% . ( ' %% %
%% # ( % ..
$ % & ## %
'
#$ %% % %#. # % # %% #$ # # ( #
% % ' 7 #
& % # !! % (
# % % + # ( # % (
# % # % (
" % %# % % #
'
'
% . # !! # # #$ # #!! ' & &> ' #$
D % ( %% & ' 1 #$ ( % ! %
# % %% & % 7 ' % 1 7 ( ## # !
# . " " 0 < 0 = ' %% 7 # K
" " < !! #
K 9< G 0 J %? ( ] # ] <U.
J
" " 0 < 0 = ' %% 7 #
- GH0I0H " J #
Q . # % . # # ## (
( % %% % % (
% ! M + # % (
! % & ( % ( #$ %# ..
- GH0I0H " J #
J H0""P < % % #
9> "P A . # ( %% ' #
# ( . % # % ( # !
( & # # # % ..
( 1 /# % & . #
# 7 ( # & # ' % ((
% # (
+ ! @ . 7 F % %
#$ ( % %% . . ! # (
# # . 7 % % !! C (7
# # ( # # D ( . # ( % (
# ! % ( !! X #
# #$ %% #$ # ( % # #
%% ( .. ( !! R 6 % + % ! (
#$ %% 5 . W ( # %
& %% % %#
& 1 % @ . 7 F # # #$ %%
#$ % % % # %
# ( % %# % +
% ( @% ( # ' . # F ( # (
% (7 # % 1
% ! . ! # % # ! T
# . # . #$ T #$ % % 7 %#
..
+ # % #$ & # + # ! !
% # 7 % # %* # ( (
##
%
# %' ( .
# #$% %# % ' %
% ! # # .. ( . # # 1 %
( ( # # ( % + #$ 1
. %% #$ %
( %% # # !! K
@ + # % ' %E % % ( + .
% # ( % ( % % % ( # ( % . #
( % ( # ! " %
# ( % ! # 1 % . # .. ( # (
% # % ( %% 7 1 % % ! ( # # ( %%
C,D % # . # ( % ! #$ %. # . #
. # # 1 # % % % %% F "
" 0 < 0 = ' %% 7 # RR
7 (
R- GH0I0H " J #
% %% %
K H_`6>0` < G =J_ 0 A< `a=0` " ==0I = % %
1 ## % ' .. ! '
# ! % # ( # ! %
# ( % ( # ( %% ' # #
C,D & % ( $ % % % # ( ( . # (
# % ! ' #$ % % % 1 ##
1 % %% .. ! # % # %
# ( % % & # # ( @( .
. # F % %# % % R
(7 ( # ( % ( C #$E &
A .. D @" ( % 3#$ 4 # # 0 FR " ( % & #$
&< % A # % # #
0 ` % ( ( ( . # ( %
# ( % . # 0
> ' 5 #$ 1 % & #$ 8 %%
# % # ( % %# 5 # + 1 %%
% ! # %% ( ##
S 1 % ( #$ % 8 # & & '
( # ( %% #$ ## % R %%
% . % # % & 1 7
1 % .. . # % ( # %%
! # ! %% % ( . # !
(( % ! & -
# (7 % ! # #$ # %
( # ( 'W %
% ( # 1 % ' % ! % #
%#$ %% . % ( % . # 9 #$
# ' % ( # %* .
#$ ( % ' # %* . %
# ( # # # %#$ #
( % 7 R %. ( 1 % ( T
#$ 1 % Hb!1 ! 7b R T # %
% %% %
" " < !! # K
R # G< "P =B ' ( % ! #$
. %# % #
R A % A<99 0Q< " ( % # # 0 G J J $
R G ## % % %% % (7 5
. #$ # % % % #$ ## #$ # % @1 %
( # . %% F C" " < !! # D
R " " 0 < 0 = ' %% 7 #
R Ha`6>0` < G =Ja 0 A< `a=0`" ==0I = % % #
& #1 #$ # # ' 7 7 %
# % 0 R
R ( ! + % . # ( G & ##
= 7 G # - % % ( # 7
B (( ! # % ( !! ! % % (
# . % 7 #$ 1 % ( % 77 ( # %
( # % + 1 % N# O + % ## %%
#$ ( % & . ! %
. & (( ! # % % ! = 7 # . % !
% % . # ( # (
( ! ( % % % ( #$
# . ( 7 % % % % !! ! ! #$
. ( ( # % %% % ! % # ( B U
Q0 - .