Fr a n c e s c o Lu i g i Ma n n u c c i.
A P P E N D I C E
I.
B I B L I O G R A F I A .
I. M iscella A n lon iim aria e visdom ini.
Un opuscolo in 40, di bel carattere gotico. Dopo il frontispizio, che reca solo il titolo e il nome d ell’autore, sta la lettera dedicatoria ad Anton Galeazzo Bentivoglio: A d reverendissim um A n lonium \ G
a-(1) Vincentii S aivioli de hoc bonum carmen, nella stessa M iscella.
(2) K aro li Cim erii bonum carmen in miscellam, ibidem.
leaciu m B e n tiv o lu m vetustissim i Bononiensis studij A rch i | diaconum d ig n issim u m A n to n i j M a riae V isdom ini E pisto la. Le prime quattro pagin e h an n o la numerazione al basso, in numeri arabi crucesignati ; le a ltre ne m ancano affatto. In fondo trovansi le correzioni, il registro e le seg u en ti indicazioni tipografiche: « Bononiae impressum accura
tissim e p e r P laton em de B e?iedictis. Anno D om ini. M .c c c c .Ix x x x ij.
R e g n a n te in c lito p rin c ip e Johanne Bentivolo secundo pacis et concot diae au ctore ». D à ragguagliata notizia di quest’edizione, magnificandola, il C o dicum saeculo X V im pressorum qui in regia Bibliotheca Borbonia a d serv a ?ilu r C atalo gu s, N eapolis, E x regiaTypographia, M D C C C X X V III.
L e d id a sca lie delle poesie, spesso non sono distanziate sufficientemente dai vari com ponim enti. Oltre alla lettera dedicatoria ad Anton Ga leazzo, a ltre se ne trovano qua e là intercalate: A d eundem (A . Gal.
B en t.); A n to n iu s M a ria Vicedom inus domino P yrrh a m o Pepulo Bono
n ie n s i S a lu tem p lu rim am d icit — E domo M agnificae Diamantis . . . Id ib u s octo bris. M .c c c c .I x x x x .; A d nobilem ac eruditum iuvenem do
m in um A n d r e a m B erliz o n u m veronensem Antoni] M ariae visdom ini E p is to la . — E domo M a g n if. D ia m a n tis. . . quarto nonas novembris.
M c c c c lx x x x i j.; A d convivas p r o troilo filicin o discipulo suo. I com
ponim enti si chiudono con questa preghiera d ell’autore: « Explicit mi
scella A n to n ijm ariae Visdom ini: qui orat te o candide lector ut veniam sibi p restes si in ea quid minus politum vel erratum inveneris, recor
dare enim om nes nos non omnia posse: et bonum quandoque home- rum d o rm itare ».
II. Statuta e t decreta communis Genuae | quaequam ordinatissime d ili- g e n t is s i I m e et castigatissim e a d communem \ cunctorum Genuensium u tilità I tem nec non voluptatem im | pressa sint liquido pate \ bit le
g en tib u s.
In fo g lio . Precedono il testo degli Statuti sei fogli η. n., conte
nenti il titolo e due epigram m i latini: A n ton ii M ariae Visdomini car | v ie n a d lib r u m ; E iu sd em A n to n ii ad lectorem carmen (f. i recto);
in oltre la lette ra dedicatoria Illu stribu s et excelsis principibus domi | no A u g u s tin o d u c a li Genuensium g u | bernatori et domino Ioanni armo | ru m capitaneo A d u rn is f r a t r i | bus Antonius M aria Visdomi | nus sa
lutem et f e lic it a | tem con l ’indicazione: Bononiae e x nostro G urgu
stio lo Q u arto N o n a s I V L I I . M . C C C C .L X X X X V I I I ; e Verrata-cor
r i g e : « C o g n o sce L e cto r in hac epistola duo menda Librarii Incuria co m m issa: prim um C irca eius principium pro Potentatum principatum- q u e im p ressit Potentatui principatuique. secundum est defectu unius L itte ra e in G ra ec o prouerbio. V b i. t . Littera greca in' primo eius u erb o d e est » (foglio i verso — 4 recto); infine l ’epigramma Eiusdem A n t o n ii M a r ia e V isdom ini ad Genuam Saphycus Endecasyllabus (foglio 4 recto) e le Tabulae dei quattro libri degli Statuti (foglio 4 verso — 6 v erso ). II testo degli Statuti va dal foglio i r . n. al t. S7 v. n; in q u e s t’ u ltim o legg o n si le parole: « Finis — Capitulorum
Ordinameli-— 19 9 —
torum & Statutorum Ciuilium Coni u n is Ian u a e L ib e r q u a rtu s Sz u lti
mus Foeliciter explicit. V a le qui le g e ris ». — D o p o d u e p a g in e b ia n che seguono i capitoli crim inali: « D e accu satio n ib u s & d e n u n tia tio n i
bus & qui accusare & denuntiare ten ean tu r. C ap itu la se u o rd in a m e n ta crimina | lia Com unis Ianuae foeliciter | in cipiu n t » (f. i re c to — 29 recto). In fondo: « E xp lic it Optimi & M axim i D ei G ra tia S ta tu to r u m Capitulorum ordinam entorum & D ecreto ru m C o m u n is G e n u a e ta m Ciuilium quam Crim inalium S acro San ctu m V o lu m en o m n ib u s salte m Genuensibus & sub Genuensium d itio n e et Iu risd ictio n e V ic ta n tib u s &
Victurientibus Vtilissim um & oppido qu am n ecessariu m . Im p re ssu m Bononiae ad publicam omnium V tilitatem o p era studio d ilig e n tia & im pensa non m odica A ntonii M ariae V isd o m in i d e A rc u la G e n u e n si M u nicipio dum ibidem m ansuetioribus S tu d iis operam im p e n d e r e t ab Caligula Bazalerio C ive Bononiensi d ilig en tissim o & a c c u ra tis sim o I m pressore. In ibi rem publicam adm in istran te Illu stri P rin c ip e d o m in o Ioanne Bentivolo Secondo G enuae autem Illu strib u s D o m in is A u g u stino & Ioanne A du rn is F ratribu s Concorditer & U n an im iter b e n e m e rito regnantibus Currente A n n o natiuitatis D o m in i. M .C C C C . L X X X X V I I I . Pridie Kalendas Q uintiles ». Il volum e si ch iu d e con la T a b u la (f. 29 v. e 30 r.), preceduta da un e r r a ta -c o rr ig e .
III. Statuta & D ecreta | Com m unis | G en u a e, | quae q uam o r d in a t is - simà, I diligentissim e, | et castigatissim è | a d com m unem cu n c to ru m | Genuensium utilitatem , | nec non voluptatem im p ressa s in t, | liq u id ò patebit legentibus. | V en etiis, A pud D om inicum N ico lin u m , M D L X V I I .
In 40, di pp. 1-16 0 , più una bianca in fondo e v e n tid u e n . n . in principio, contenenti la lettera d ed icatoria e i tre e p ig ra m m i latin i di Anton Maria. In fondo son ripetute l ’ im p resa e le in d icazio n i tip o grafiche.
IV . R egu la composta p e r i l Beato H ie ro n y m o ! E data a d E u s ta c h io | D ove se In siegn a e l modo e la v ia | che ten ere debian o le S o r e n e l suo vivere.
È ricordata nel catalogo citato d e lle o p ere d el se c . X V , con le p a role: « Editio rarissim a et paucissim is B ib lio g rap h is co g n ita ». Il tito lo è stampato sul prim o foglio, in m ezzo. S e g u e una le tte ra : A n to n io M aria Visdomino a la chiarissim a e d ille c lis sim a M a g d a le?ia su a s o r e del tertio ordine de Sancto D om enico S a lu te n e l S ig n o r e . I n B o lo g n a adì X X I I I de D ecem bre M C C C C L X X X X I I I I ; la qual le tte ra te rm in a al foglio quarto, recto; poi ib: P ro lo g o in la R e g u la com e v i v e r e d e biano le Sanctim oniale 1 L a quale in s c rip s e e l B e a to H ie r o n y m o z a vechio I ad E ustachio et ale a ltre v e r g in e | e d is iin x e la in C a p it u li e infine, al foglio quinto, verso , il prin cipio d e ll’ opera: I?icom encia7io l i capituli sopra la R e g u la ecc. — In ca lce : « F in is s e la u t ile e sa n ta Regula del beato H yeronym o cum la E p is to la continente la v ita d i A sella uergine u u lg a re g g ia la p e r A n to n io V isd o m in o ; E d ilig e n t e m e n t e
--- 2 0 1
---Im pressa in Bologna p e r lo accuratis sii no im pressore C aligula de B a ca le rà Citadino Bolognese regnante lo illustrio S ig n o re M eser Ioanne Secondo de B en tivo glio auctore e Conservatore de la pace e Concordia:
a di X X y iii de Martio. M C C C C L X X X X y lII. In 40, s. n. di p. — Que
s t’opera è citata anche dal Paltoni (Biblioteca d e g li autori g r e c i e la
tin i volgarizzati, Venezia, 1766, to. II, p. 128), che ne vorrebbe fer
rarese l ’autore.
V . D ialo gu s A ntonii M ariae Visdom ini de otio et S ib illis — Bono
niae, per Caligulam Bazillerium, M D X II, in 40.
Citato app. Pa n z e r, A nnales T ypographici, V I, 1 7 9 8 , p . 3 2 7·
V I. [Carme ad A spasia]; ms.
T ro vasi nel codice intitolato: Poemata D . A u gu stin i B ren n u tij Iu - risconsulti C la rissim i C ivis Lunensis Sarzanetisis, di proprietà d ell’a v v . Carlo Bernucci (già descritto da A . Ne r i in G io rn . stor. e lett. della L ig u r ia , V . 1904, p. 336) da a. 5 1 a 57 verso; e nella copia presso P a v v . Pietro Bologna ( Ne r i, G io rn . cit. p. 367). Ringrazio qui P avv.
Carlo Bernucci che mi ha gentilm ente favorito il suo codice per la trascrizione.
II.
A n to n ii M a ria e de Visdom inis poetae A rc u la n i B ononiae la u rea ti.
i Forsitan ignoras, A spasia, dicere nomen et libet et nostra haec mittere scripta manu, quando loqui tecum mihi non licet aut tibi mecum
et desideria cuncta referre mei.
5 Forsitan ignoras qui sit qui quaerit amari et fore te solam tempus in omne suam, quod te dificilem potuit fecisse puellam
hactenus et miserum me sub amore tuo.
10 E rg o ne pecces tu nescia vel male grata fias, haec, posita nunc gravitate, leges.
F in ib us in Ligurum locus est ubi nomine Varum Tyrrenum spolians in mare Macra fluit,
pene rigans urbis quondam pulcherrim a Lunae 15 moenia nunc humili pulverulenta solo.
H as cum Sergesto venit Luneius in oras a cuius Luna est nomine dicta viro ; et quam Sergianam vitiato nomine dicunt, 20 Sergestus propria condidit ille manu.
Nim irum Idaeis placuit locus esse duobus, Aeneam coelo suscipiente Deum !
H aec m agis am bigitur Pallas colat arva Ceresne : 25 appellat terram hanc utraque D iva suam.
Giorn. St. e Lett. della Liguria. 14
Surgit in acclivo procul A rc u la con d ita co lle, A m phitryoniadae nobile fortis opu s.
Multa procelloso qui passus in a eq u o re, p lacat Iratam nati Cyprida ced e su i.
30 Oppida hic statuens spatio distan tia p arvo , persolvit Paphiae debita vo ta D e a e .
Huic E ry cis nomen V en e risq u e im ponitur illi portus et egregio g u rg ite nom en id em . A rcula sed m agno m em oratur ab H e rc u le d ic ta , 36 debeo cui vitae prim a alim en ta m eae.
H aec mihi non humili tribu it d e stirp e p a r e n te s , sed quibus in patria sunt lo ca prim a sua;
qui dom ini quondam T re b ian o iura d ed ere illustres atavis quique fuere su is.
40 H aec me prim a suis m anibus ge n itric is ab a lv o excepit natoque ubera prim a d ed it.
Hic mihi sunt gem ini fratres to tid em qu e so ro re s utraque laudato consociata viro.
Hic mihi cognati innum eri et n u m erosa n ep otu m 45 agm ina et im m ensae co n spiciu n tu r o p es ;
conspiciuntur agri passim co lle sq u e feraces, quos nostro noster vo m ere cu lto r a rat.
V ivit adhuc vivatque diu ditissim u s auri patruus accepta religio n e dati.
50 Sunt aedes possuntque iure P ala tia d ici, et stant conspicuo rura b eata so lo .
Inde tenillus adhuc su pero p u er A pen n in u m et peto F elsin eae protinus u rb is a g ro s.
H aec mihi docta dedit po st p rim a elem en ta b o n o ru m , 55 si qua anim us m agno p arta lab o re tenet ;
nam m ea socratico m adefecit p ecto ra cornu et crysip pea fruge referta d ed it,
quae nunc tu crudelis h ab es, q u a e d u ra p e ru ris quae fera dilanias, q u ae sin e fine prem is.
60 Qua sit iter docuit celo, q u a e sid e ra coeli ; sed mihi tu coelum sid e ra facta tu mihi e s.
Heu male tum coelum sum co ntem platu s et a str a cum cecidi in laqueos d u ra su p e rb a tuos ! H aec mihi cum m agno tribu it co m ertia P h e b o 65 atque hedera cin xit mi virid a n te cap u t.
S ola m ihi nunc Phebus a d e s tu so la co ry m b i : te sine, nil versus P ierid esq u e valen t.
Quippe secunda mihi p atria est m ea F e lsin a n ec iam deterior prim a nec mihi g ra ta m inus,
7 0 possum ubi m agnifico, cu ris s in e , v iv e re cen su et genio laetus sacrificare m eo.
--- 2 0 2 —