• Non ci sono risultati.

Collectio salernitana. Tomo 3

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Condividi "Collectio salernitana. Tomo 3"

Copied!
360
0
0

Testo completo

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

COLLECTIO

SALERNITANA

OSSIA

DOCUMENTI IN E D IT I, E TRATTATI D I SEDICINA A PPARTENENTI ALLA SCUÒLA MEDICA SALERNITANA, RACCOLTI ED ILLUSTRATI DA G . E . T . HENSCHEL, C. BAREMBERG, E S . DE R EN ZI| PREMESSA LA STORLA D ELLA SCUOLA, E

PUBBLICATI A CURA DI S A L V A T O R E D E R E N Z I MEDICO NAPOLITANO T O M O T E R Z O .

N A P O L I

T I P O G R A F I A D E L F I L I A T R E- S E B E 1 1 0 S trada Infrascata IN." 3 i3

(6)
(7)

AL LETTORE

lo dissi nella Prefazione al primo volu m e ch e andava a pubblicare la Storia della Scuola m edica di Salerno così co­ m e trova vasi riformata, e preparata per una nuova edizione della mia Storia della medicina in Italia. La qual cosa ha da­ to luogo a due inconvenienti. L u r o che si trovano nella S to­ ria della Scuola replicate con le stesse parole le cose dette c e lla Storia generale della medicina in Italia; nè poteva e s ­ sere diversam ente tosto ch e quella era estratta da questa, « ne formava parte essenziale. L’altro ch e sono stato costretto nel corso stesso della stampa ripetere addizioni e rettifiche, le quali gli fan perdere q u ell’aspetto di unità che rendono belli siffatti lavori. Ma io spero ch e il pubblico voglia ancia*, in questo essermi largo di scuse, tosto c h e vedrà che il pri­ m o disegno si è cambiato per via. Im perocché la mia c o lle ­ zione essendosi aumentata di nuovi docum enti sc ien tifici, questi mi han dato notizia di ciò che prima non poteva c o ­ n oscere, e d'altronde a forza d ’ in sistere, di rich ied ere, di vedere e di esaminare personalm ente tutto, io ho potuto sc o ­ prire quel che prima non sa p e v a si, ed anche ciò che mi si era celalo. Per siffatti motivi il Lettore ch e voglia avere una compiuta ed esatta notizia della Storia della Scuola di Saler­

n o, è obbligato a tener conto d elle addizioni e rettifiche spar­ se nell’ opera.

Ma ciò che deve ascriversi a buona fortuna per m e forma un’altro difetto nella econom ia d ell’opera: avendo quasi ri­ pugnanza a dire ch e un disegno ch e doveva restringersi iti due volumi, fu obbligato ad allargarsi in t r e , ed ora ancora a passare innanzi e ad estendersi al quarto volum e, lo non poteva tralasciare i nuovi documenti tosto che altri Torse m e. no importanti ne avea pubblicati, e sono costretto ad a lla r ­ gare l’opera N è vi sarà al certo chi vorrà dare a questa ima men vera ed ignobile interpetrazione, essendo a tutti noto che un'opera che per sua natura d eve e può avere pochi let­ tori, più aumenta di volum e, e più cresce la im possibilità di trovare risarcimento a gravi e svariati sacrilizii che o

(8)

ccor-c o n o . M a io o f e v a v a u n m o n u m e n t o n u o v o a d u n a d e l l e m a g ­ g io r i g lo r i e d e lla m e d ic in a , d e ll'I t a lia e d e lla c iv ilt à c r is t ia ­ n a , n è a v r e i p o tu t o fa r lo s e n z a g r a n d i fa t ic h e , g r a n d i s p e g r a n d i o s t a c o li e d a n c h e g r a n d i d o l o r i , e p r e p a r a to a p e r c o r r o s e n o n c o n fo r tu n a a lm e n c o n c o r a g g io u ^ - . . a s e ­ m in a ta di s p in e . L o d is s i fin a lm e n te : io d e b b o d a r e u n q u a r /f :m e . I m ­ p e r o c c h é l’ illu s t r e m io a m ic o d o t . D a r e m b e n , b e n ig n a m e n t e a c c o g lie n d o le m ie p r e g h ie r e , n e l l ’u lt im o s r J v ia g g i o e s e g u i ­ to d a l g e n n a io a l l ’a p r ile d i q u e s t ’ a n n o * 8 5 4 p e r la G e r m a ­ n ia e p e r la I t a lia , ha e s a m in a t o n e ’ p iù fa m o s i A r c h i v ii tu t - t’ i M S. c h e p o te v a n o r ig u a r d a r e la S c u o la S a le r n it a n a , e d h a a v u ta la fo r t u n a , o m e g lio h a a v u t o l ’in g e g n o d i tr o v a r e n o u m e n o d i u n d ic i d o c u m e n t i s c ie n t if ic i o n u o v i o p o c o c o n o ­ s c iu t i. E g li n e h a c o m m e s s o l e c o p ie p e r c o n t o m i o , n è c e r ­ to m i fa rò in d ie t r o a ’n u o v i s a c r ifiz ii c h e n e d e r iv a n o p e r m e . O ltr e d e l m e d ic o p o e m a d e ll a B ib lio t e c a P a r ig in a c h e c o n ­ t ie n e la t r a d u z io n e m e t r ic a s p e s s o f e d e l e di tr e o p e r e S a le r ­ n it a n e , c io è d e l L ib r o d i T r o tu la s u l le m a la ttie d e l l e d o n n e , d e lla C h ir u r g ia d i R u g g ie r o e d i R o la n d o , e d e l l ’ in t e r p r e t e c lin ico S a l e r n i t a n o , io a v r ò a n c o r a u n ’ o p e r a d i R o m u a ld o G u a r n a , u n ’ a lt r a a n c h e s c o n o s c iu t a d i P la t e a r io , a ltr i v e r s i S a le r n i t a n i, u n c o m e n t o d i M a u ro , u n t r a t ta to d i m e d ic in a p r a tic a d i C o fo n e , d i B a r t o lo m e o , d i P e t r i c e l l o , d i P e t r o n c e l-lo e di R ic c a r d o c h e tu t ti p o r ta n o il tit o l-lo d i S a le r n ita n i. T r a ­ d ir e i il m io d is e g n o o v e n o n c o m p r e n d e s s i o tu tti o i p iù im ­ p o r ta n ti d i q u e s t i tr a tta ti n e lla m ia C o lle z io n e .

A ’ s e n t im e n t i d i g r a t it u d in e p e l d o t . D a r e m b e r g , io c r e d o D iio d o v e r e d i a g g iu g n e r e u n ’ a ltr a p u b b lic a te s tim o n ia n z a d i lo d e a l C a n o n ic o t e o l o g o G . P a e s a n o d i S a le r n o , e d a l d o t t o r C a m illo M i n ie r i- R ic c i o , q u e ll o p e r a v e r m i d a t o n o tiz ia d i t u t ­ to c iò c h e t r o v a v a in S a le r n o , e q u e s t i p e r a v e r m i p a r te c i­ p a to il fr u tto d e ’ lu n g h i s u o i s t u d ii s u ’R e g is t r i A n g io in i d e l R . A r c h iv io . S e m i a v e s s i a ltr i d e b it i n o n m a n c h e r e i d i p a ­ g a r li in e g u a l m o d o * p e r c h è n o n s o p r o fitta r e d i c i ò c h e a d a ltr i a p p a r tie n e , e p o s s o fr a n c a m e n t e d ir e c h e tr a d is c e la s u a c o s c i e n z a c h iu n q u e m i s u p p o n e s s e c a p a c e d i u n a v il t à .

(9)

INTORNO AL TRATTATO

D I M AESTP.O Al A ( H O K E G U L A E U H IN A K U M .

Questa tato sulle urine scritto dal Maestro M a u ro era tenuto in gran conto nel XII e XI11 secolo , p e r la g rande rip utazio ne di perizia clinica attr ib u ita all'Autore. Basterebbero le lodi che E g i­ dio di Corbeil tesse su’ Dogmata Mauri p e r convincersi della stim a in che era tenuta quest’opera. Malgrado ciò non era stata mai pub­ blicala, ed i Codici manoscritti sono alquanto r a r i, e quasi tu t t i pie­ ni di errori e guasti per antichità.

Questo trattato ha molta analogia col Lìber de Urinis del Codice Salernitano illustrato da Henschel, ( pag. 13 del T om . I l ), e deve credersi che o sia lo stesso, o che Mauro abbia conservato la stessa forma e lo stesso metodo delle istituzioni della sua Scuola.

P e r pubblicare questo trattato ho fatto eseguire la copia} di t r e MSS. diversi. Uno è quello conservato nella Biblioteca Lorenziana di F ire n z e , citato da Bandini Calai. Cocld. MSS. latin. B ibl. Lau­ rent. Tom. III. pag. 6 L Cud. LX X Ill', e gli altri due sono quelli della Biblioteca di Parigi , antichi fondi n 69(;3 e n. 69(54. La copia del prim o è stata eseguita dal culto dot. Bellentani; e gli a l tri si sono ricopiati sotto gli occhi del dotto dot. D arem berg.

Confrontati i t r e Codici quello di Firenze sembra più antico, più ordinato, più pieno, ed ha l’aria di e s s e r e o il Codice originale del- l ’Autore, o almeno una delle prim e copie; anche perchè citando a l­ cune pillole, queste son sempre dallo Scrittore chiamate pillole mie. ]| MS.Parigino n .6 9 6 3 è quello che più se gli avvicina; ma p rese n­ ta tuttavia molte varianti, moltissime trasposizioni, alcune aggiun­ zioni, ed alcune mancanze, e le pillole sopracitate vengono s e m p re chiamate Pillulae m agitlriM auri. Il MS. n. 69 6 4 evidentem ente è stato eseguito con molta libertà, p e r modo che m e n tre è più c o m ­ pendioso, contiene citazioni introdottevi probabilmente dal copista. In tanta diversità io ho creduto di conservare nel fondo il MS. di Firenze con tu tte le varianti del MS. 6 9 6 3 Parigino. E poiché il MS. di Firenze disgraziatamente è il più scorretto e spesso in intel­ ligibile, io mi sono occupato ad in te rp etrarlo non solo col soccorso del Parigino, ma ancora co’criterii che m i sono stati somm inistra­ ti dalla familiarità acquistata con la patologia, !a terapeutica ed an­ che l’ortografia Salernitana. Facendo ciò non ho creduto trasc u rare interamente il MS. Parig. 6 9 o 4 ; anzi ho r ite n u te molle im p o rta n ­ ti variazioni ed aggiunzioni: ma poiché ho avuto sospetto che mol­ te di esse sieno state a rb itra ria m e n te introdotte dal copista, così ho credulo distinguerle segnandole in c a r a tte re italico. — Per tu tto poi ho conservata l’ortografia de'Codici, spesso barbara e scorretta.

(10)

KEGULAE URINARUM

M A G IS T R I M A U R I.

ln cip ivn f requie U rinarum M a g istri M auri ( I ).

Q uoniam de urinarum seien tia tractatu ri su m iis, id eo vid en d u m est prim o quid sit urina e t q u aliter e t ubi g e n e r e t u r , e t q u o t sin t urinarum colores, q u n tea ru m d em su b stan tie. et q u aliter secu n d u m conjunctionern colori? ad substanliam urina sign ificata h ab ean t di* versificari; dem um quedam u tilia su p er addenda su n t.

De (in ilio U rine (2 ).

« U rina e r g o , u t ait T h c o p h ilu s , e s t colam en tu m sa n g u in is ». Isaac v e r o , in libro u rin a ru m , urinam sic d escrib it d icen s: « U rina e^t colam entum sanguinis e t alioru m h u m oru m ». T r o p te r verba Isaac sic d icen tis quidam erroneam su rop sere d icen tes: « P e r p r o ­ p rie form e d iscrelio n em i iijo r h u m oru m g en e r a tio n e m fie r i in e- p a lis sim a cum ipsa u rin a , e t eoru m o m n iu m ib id em sic g en era to -

rum urinam ipsom esse gen eralem su p erd u ita tem » (3 ).

(4 ) Ad quod notnndum e s t quod p ro p ter triple*, in com m od u m , cui corpus lium nnum s u b ja c e t, assidua in d ig et resta u ra tio n e e t nu ­ trim en to p eren n i. T ribus nam que in com m od is su b ia cet corpus h u - m an u m , scilicet fiu x u i, alteration i e t c o r r u p lio n i (5 ). F lu x u i quod q u otid ie corpus hum anum flu it tam p er m an ifestos quam p er o c- cu llo s poros. P er m an ifestos u tp ote oculorum p ic tu ita te , au riu m su p erflu ila le , narium m u ccilagin e, oris sp u lo , m in d u u rin e , e t ven tris ob seq u io; per occultos ut per sudorera , p er p iloru m e m is- sio n es, et per varias corp oris resp ira tio n es.

(1) MS. 6i)G3 d ella B iblioteca di P a r ig i: Incipiunt urine m a g istri M auri ;

MS- 6964- Crine M auri.

( 2) I! titolo è del C odice F io re n tin o .

(3) Q u e ste do ttrin e sono g a le n ic h e , ed i S a le rn ita n i del secolo X lla o n co ­ noscevano G aleno se non col mezzo d e’C om pendiatori d e’ bassi tem pi. Paolo G ris a n a n o , che pubblicò la sua o p era: De pulsibus, de u rin is et de egestio- n iiu s , in S alern o nel 1 543, g ià ric o rre a tonti o rig in a li, e definisce l urm a:

Urina est eolamenlum sanguinis e x epate icnicns a d vesicam, a it C a lc im i

4 . p articu la aphorism orum comcnto 6g (p ag . 6 ^.b).

{5, Tutta qu esta d o ttrin a p ato lo g ica , fino al tito lo , m an ca nel MS. 6yf>4-(4) Questa d o ttrin a pa tologica ili M. M auro mi sem b ra a lq u a n to div ersa d a ll’ordinari.i patologia S a le r n ita n a S em b ra a ttin ta da a ltri fonti a ra b i.

(11)

AUeralioni, quia quotidie corpus liumanum a l te r a t u r de calidi- ta te in frigidita tem , e t e converso, de exsiccatione in h u m ectatio- n e et e converso.

Tandem se q u itu r corruptio, que subiccti mors est et perem tio. De gencratiune urine ( 1 ).

C e ntra predictum incommodum cibus necessarium e x t ilit r e ­ m e dium . Gibus itaque in ore receptu s , dentib us commasticatus , lingua subministrante per quem dam meatnm , q u i d i c i t u r es-opha- (jus ad stomachimi tr a n s m ittitu r; in cujus fondo r e c e p t u s , actione virtotis digestive operantis per caliditatem e t h u m id it a te m , coope­ rante tamen calore epatis actuali d ig e ritu r , digestus in quarti darri succositatem similem ptisane tra n sm u ta tu r.

Stomachi vero fundo quedam vena mesaraica est infixa , per quain venam tota pura pars ipsius succositatis ad epa r n atu ra lite r tr a n sm ittitu r , ubi a quadam vena , que dic itu r ramola vel lactea porta, in epatis sima o rta , re c ip itu r , u t in epate secunde digestio- nis officium non deficiat, qnod aliquando, t e s t e Isaac, ex a t t r a e t e ­ ne flegmatis suppletur.

Celebrata tandem in stomacho prim a digestióne , e t tepescente calore, in ferio r porta ejus a p e r i t a r , et residua pars predic te suc- cositatis pure cum eo quod ests uperfluitas p rim e digestionis n a tu ­ ra lite r tr a n s m ittitu r prim o ad quoddam in te stinum , quod dic itur P orta narium (2): cui sim iliter alia vena mesaraica est infixa, p e r quam similiter quedam pura pars predicte succositatis ad e p a r na­ tu raliter tr a n sm ittitu r, e t ipsi portanario te rtia vena m e seraica in - figitur, per quam ite rum quedam pura pars ipsius succositatis ad epar naturaliter m andatur. Deinde residuum totum naturaliter man- da tu r ad aliud intestinum quod Duodenum vel Je junum dicitur, e t dicitur cluodenum quod est xij dig itorum in longitudine, conside­

rata etate uniuscuiusque , jejunum d ic itur quia in animali m o rtu o se m p er vacuuin rep e ritu r. Cui quin que vene meseraice sunt infixe, in quo dum omnimoda puri ab im puro fit sequestrano , im p u r u tn a duodeno mitti tur ad saccum, a sacco m i t t i t u r ad o r b u m , ab orbo ad longaonem, a longaone ad colon, a colon extra m i t t i t u r p e r seces- sum(3). Pars vero pura ipsius succositatis n a t u ra lite ra d epa r tran - sm ittitu r-H o c autem te sta turC onsta ntinus in Pragmatcchni (4) di- cens: «Vene exeuntes ab epale due fuerunt necessarie, una ab

epa-f i ) Questo titolo manca nc’ epa-fine MSS. della Biblioteca Parigina. (2) Leggasi riguardo all intestino/w>r/an«r;o la lezione anatomica di Co- fono a pag. 3Sg ; e leggasi inoltre n ell’altra lezione «natomica l’opinione di Costantino e d’ Isaac, pag. 3g6, V oi. 11,

(3^ Tutto ciò che segue, fino al termine del paragrafo manca ne'due MSS. francesi

(4) Qui la leiione è dubbia, e m eglio deve legger;! Vantrgni., ebe in real­ tà è l’opera ebe a'tempi di Mauro si attribuiva a Costantino, e che poi si « riconosciuta per semplice traduzione dell’opera d’Isaac, che Daremberg hs

(12)

tis . . ( I),q u e nom en so rtita estPor/i?, altera ab ep atis g ib b o , que e t Concava n u n cu p a tu r.P o rte ex tr e m ita s.a n te q u a m a b ep ate e x e a t, e s t quinaria: e x ie m v ero ab op ale usq u e ad duodenum in te stin u m v i- d e tu r p e r tin e r c . Ibi v ero in -octo d iv id itu r ven as, q u e e t m esera i- c e d ic u n t u r , quorum una sto m a ch i fundo in fin g itu r , povtaus ab ipso succum ad epar r.u trien d n m , secunda o r ific io , te r tia portana- r io , quinta vero duodeno.

Succositas p red icta ptisanaria ig ito r per venas m esaraicas ad fi- par transm issa, recip itu r in lactea p orta, vena s c ilic e t quadam ra­ mosa o r ta in epatis cavo in q u a a c tio n e v irtu tis ep a tis d ig e s tiv e o p e ­ rantis p e r caliditutem e t h u m id ita tem , coop eran te ca lo r e , su sci- pien s d ig e r itu r . D igesta in quam dam massam , quam au otores ap - pellant M assam S u n y u rn e a m ,tr a n sm u ta ta r ( 2 ) , e t q uia in q u a lib et fere d ig estio n e fit p u ri a non p u ro sep aratio , s im ilit e r in hac d i­ g estio n e quedam g en eran tn r p u r a e t quedam im p u ra .

Im p u ru m aliud e st sp ecia le, e t aliud g en era le . S p eciale aliud e st calidum e t siccum e t le v e , quod a ttra h it ad se c istis felis ad cole» re rubee form alem g en era tio n em . Utide Isaac in q u it * « E st c o le- » ra, que vocatur ru fa , cujus color in te r ru beum e st e t c it r in u m » . H oc naturalis est sp ecies , e t ejus in h a b ita tio est felis saccu lu s. lia n e natura o d io babuit, prop ter a m a ritu d in em , e t sui acum en , unde in unum deduci tur lo cu m , n ec aliquid m andai e x ea ad m e m ­ bra c u m -sa n g u in e n is i quantum suflBciat ad a p p e titu m co n fo r ta n - dum in qualibet parte co rp o ris. A liud vero sp ecia le im p u r u m e st fr ig id u m , e t iiu m id u m e t spum osnm q uod a ttr a h it ad se p u lm o , s to m a c h u s, cerebrum e t a rticu li ad form alem s im ilit e r fleg m a - tis g en era tio n em , u n d e ip se Isaac in q u it : « Quod vere frig id u m » e s t e t hum idum atq u e spum osum in secu n d a d ig e stio n e hoc tra- » h it ad se pulm o , u t sui calorem m itig e t , e t u t n ig ru m p h legm a » g en eretu r ». S im ilite r fa ciu n t sto m a c h u s, cereb ru m , e t a r tic u ­ li. T erciu m vero sp eciale im p u ru m frigid u m e s t , siccu m , e t te r - r e u m , velut san gu in is fe x , qtiod a ttra h it ad se splen ad form alem g en era tio n em m elan colie, unde ip se lsa c , in D ietis u n iv ersa lib u s(3 ) in q u it: « S icu t natura m elancolicos e x o r n it h u m o r e s e t e o s in s p ie - » ne con clu sit, n eq u e aliq u id m it t it e u m sa n g u in e ad m em bra n u » trienda n isi quantum sufficit ad c o n fo r ta n d a ...(4) in q u o -» lib et m em bro corporis -» (5) e t T h eop h ilu s : « T erren u m v e r o , » et velut sanguinis fecem per suum m eatu m tr a h it ad se sp len ad

» e lid e r e gen era tio n es ■».

dim o strato essere la stessa O pera d ell'A Im n lck i a ttrib u ita ad Ali A bbate. Cf. N otic. et e x tr a iti des M anusc. m edie. G rees, Lai. et. fr a n e . Pars / . pag 8 i . P aris i853.

( i ) L a voce che m an ca sem b ra e sse re cavo o concavo. L eg g a ti la Lo­ zione A natom ica pag. 396-897. V oi. II.

(2) MS. 6963 tm n su b sten tia tu r.

(3) La citazione d e ll’o p era nel MS. 6968

(4 ; Contentiva nel MS. di F ire n ze ; appetitum confortandum nel MS. 6yG3 ; relaxatorum covfortandam ( sic ) nel MS. (>y(ii..

(13)

ffcemanet ig itur generale impurtmv in epate , quodspe cia li vo- eabulo dicitur Urina, cum puro scilicet sanguine , cujus sanguini* pars quedam (crassior) cum ipsa urina e tq u ib u s d a m partibus liu- mornm por proprios meatus ad «par redjundantium , p e r ij veuas capillares inferiores transniittitu r ad q u i l i m (1) venam ev ipsis capillaribus confectam in e x t re m ita te m in oris frusti epatis (2) , a quili per duos ipsius ramos m it titu r ad cenes, quorum, unius in- terfìgitur d es tra reni- et alius sinistro (3)*

In renibus autem urina decolatur a sanguine e t a b a l i i s Im m o­ l i bus , que urina per quosdam poros , q u i d ic u n tu r uritides p o r i , tr a nsm ittitur a d vessicam. A vessica per virgam e x t r a e duc itur. Et ergo urina superfluitas solias sanguinis g e n e r a ti per m aleriatn et formam in epate, ut insinuat Theophilus duna, dic it:; « Urina est colamentum sanguini* in. epate ». C.olamenlu,tn vero.sanguinis e t a'iorum h u m orum factu m in. renibus insinuat Isaa£, c k m dicit : « Urina est cojaraentam,sanguinis et,a!iorum. bu.moru.ii in reni- bus » {.4jt. Sanguis vero, cura ajiis himjoribus venaiim, m it t i t u r ad m em bra: cuius sanguinis q uedam pars p iy io r e t subjilior p e r po- ros venaru.m resudal in Contea, i n quib us ac t ione virtutis, digestive eperanti.s p e rc a lo re m et h um iditatera, calore cojioperanle, digeri- t u r e t d e a l b a t u r e t iu te rtiam kum idjtatem traasubstantiatur; que ìjumiditas opere virtu tis iiuiju.ta.tive postea aiembris u n itu r e t in- corporatur. Xune nota quod ti;iplex celebra t u r digest io iu,hu,m;ino corpore : prima instomaclio, seconda in e p a t e t e r t i a . i n omnibus niembris aJiis;. e t in unaquaq^t! il l a m m a ll q u a genpFatur superflui• tas. Super 11 uitas prim e digestion.is est stomacHus ; saperti ai tas se- cunde digestionis est urina ; superiliiitas te r t ie a n i vix a u t iiiiiii- qtiam i n sa rii s appa ret » quia a u t pei; eatprem consumi tu r aut per sudorem e m ittitu r In eg ris autem a p p a re t u t prim os per m eatus le d u n d a t ad epar e t ed u citu r cum ,u rin a, e t a p p a re t m acinali q,uan- doquo in fundo et d jcitu r ypostasjs, ab ipo, quod est sub , e t sto , stas, quia subtus stat;.q.uandoque 'dicLtuj; neorim a. in, m edio, id est dependeas; quan.doque io superfìcie e t dieitUF nephylis sive nebu- la, id est super stans, quia quasi desuper uà ta l i a u r ina» !;tem nota quod fere com niunis est opinio om aiuro , quod, flegm a , colera e t nielancolia g en e ran tu r in, si. ma epatis per ma te r lata, e t in recepta- euJo p er form am . Flegma io sto ra a c h p articu lis e t cereb ro , colera iti. cisti feliis, melancolia in splene. Sanguis neu m a te ria lite r e t fo r­ ala li te r in. ep a te , e t idem qujd.em. de om nibus tu rn o iib u s d ic itu r. E t itera notaudum est quod licei u r in a vitii vel vigoris om uju ai m e m b ro ru m cocporis conietualiter quodammodo. sii d e c o r a tiv a , f rin c ip a lite r tamen. vitii vel vigoris epatis et v ia ra m u rin aliu m e 4

(i) Vena e u ilisembra l’emulgeate. LeggasUa Lezione Anatomico, di Co &>ne a pag. S8g.

(*) E x... epatis nel sola MS. di Firenze. (3) Quorum...'sinistro nel MS. 6;)63.

(14)

G

sig n ifica tiv a . In qua p rin cip a liter iiij« r c o n sid c r a n tu r , s c ilic e l c o ­ lo r, substautia q u a n tita s, e t co u ten tu m .

De colo ribus U rinarum .

C oiores urinarum (1) su n t x j x scilicel: j Albus; ij L acteus ; iij; G laucus; jv. K aropos; — v. Subpnllidus ; — vj. P allid u s ; — vij. Subcitrinus; — viij C itrinus; — j x . S u b r u fu s ; — x . Rufus ; — xj. Subrubeus; — x ij . R ubeus ; — x iij. Subrubicundus ; — x jv . R u bicundus; — x v . Inopos; — x vj. K iauos ; — x v ij. V irid is ; — x v iii Lividus; — x ix - N ig e r .

(2 ) Albus est sicu t aqua clara , lacteu s e s t sic u t seru m lactis , glaucus est sicu t corno lucidum album ; e t isti coiores sign iflcan t fr i- g id ita tein intensam . K aropos est sicu t color p ilorum cam eloru m ; e t is te color sign iflcat frig id ita tem in ten sa m . P allid u s e s t sicu t succus carn is sem is c o d e . Subpalidus idem rem issu s. C itrin u s e s t s ic u t c o - lor c itr i; su b citrin u s, idem rem issu s. R ufus e s t sicu t color o p tim i «turi; subrufus, idem rem issu s. R ubeus e s t s ic u t color sa n g u in is ; subru b eu s, idem r e m is s u s , R ubicundus e s t sic u t color croci ; su b - rubicundus , id em rem issu s. Inopos e st sicu t vin u m p ertu rb a tim i, m arcid u m e t n ig ru m , K iauos e s t sicu t color pu lvere (sic) qui fit ex albo et nfgro colore. V irid is e st sic u t color cauli vel p o r r i. Lividus e s t sicu t p lu nibum , n ig er est sicu t co rn u luciduin n ig r u m .

D e subslantiis urin aru m . — Item n otan d u m e s t quod v su n t su b - sta n tie, scilicet ten u itas; m ed io cris teu u ila s; m ed io crita s ; m ed io - cris spissitudo e t sp issitu d o.

D e q m n lila le u rin aru m . — Q u an titas verum s it m ulta vel paura. Da conientis urine. — C ou ten tu m m ultiple*. e s t , s c ilic e t s e d i- rneutum , reso lu tio , arena et cru d u s h u m o r , e t aliud q u o d lib et ap - parens in uriuis.

De qualitutibus urine. — Q ue om n ia habent p r o v e n ir e in u ri- n is, a q u a tu o r qualitutibus, sc ilic e t a c a lid ita te , fr ig id ita te , sic c ita - te e t h u m id itate ; due quarum in m u tan t urinam secu n d u m colo- r e m , scilicet calid itas e t frig id ita s; alie d u e secu n d u m su b stan tiam , s c ilic e t siccitas e th u m id iia s . C olorum u rin aru m quidam sign iflcan t calid itatem , ut a su b citrin o om nes usque ad virid e ; alii sig n ili- cant frig id ita tem u t a palido in frig id o ; v irid is sig n ilica t fr ig id ita - tem m ortifican tem ; n ig er sig n iflca t aliquando fr ig id ita te m m o rti- ficantem p reced en te liv id o ; aliquando signiflcat calorem ad h u ren - tein preced en te v irid i. C a lid ita tise st urinam co lo ra re, frigidità!ìm d iscolorare, h u m id itatis in sp issare, sic c ita tis a tten u are. C alid itate sic coloratur urina; dum en im p er calorem ìn ten su m , non tam en adurentem h u m orem e t u rin e m ateriam a g e n te m fo r tis fit eb u litio terrestriu m et aquosarum p artiu m in igu eas e t aereas fit resolu lio , e t sic calidi gen eran tu r h u m ores e t sp ir itu s e x m u ltip lica tiu

-( i ) II Cod. P a r. 6;)Gi a " 5;iu ^ n c, secundum Teofi/um .

(15)

ne ignearum e t a e r e a ru m p a r tiu m , q uarum m ina est superfluitaa, ab ipsis predominantibus e gre ditur colorata. Si vero caliditas agat ja m adiiurendo ig ue anim e t aerearum p artiu m fit consumptio; e t tantum in urina rem a n en t p »rtes solidas et te rrestre s. In adustio­ ne ergo principio ignearum partium non ornai moda fit consum p­ tio, sed ipse cum te rrestribus habundant. Unde c u m e x i g u e i s par- tibus rubeus deberet provenire color, e t ex te rr e s trib u s n ig e r, nec potest provenire rubeus color in toto ex igueis, c o n t ra d d e n te ni- g ro colore proveniente ex terrestribus,n ec a te rres trib u s niger, con- tradiceute rubeo colore proveniente ex igneis; s e d e x e a r u m alte- r u t r a contradictione prò veni t compositus ex n igro et rubeo , sci- licet viridis.

Postremo omnimoda ignearum e t a e re a ru m p artiu m consum pi io­ ne facta per calorem ad u re n tem ,so le te rre s tre s rem unent, e x qui- bus niger provenit c o l o r , et est ratio quia nig er color in u r in a ex precedenti viridi significai adustionem. F r ig i d ita te vero sic disco- loratur urina: d u m per frigiditatem intensani non tamen inortilì- cantem, in h u m orum et u rine materiam agente, ignearum et ae­ r ea ru m p artium in terreas et aquosas lìt condensati» e t caloris ef- fectus m in u itu r .te re s tr iu tn et aquosarum p a rtiu m fit rnultiplicatio, h u m orum tepefit ebulitio et sic frigidi g en e r a n tu r hu marea e t s p i- r itus, a qui bus supe rabuudantibus urina eo ru m superiluitas e g r e ­ d i t u r discolorata. Si vero frigiditas a d e a fuerit intensa quod ex parte condeuset aquosa e t te rrestri», unde c u m ex aqueia partibus albus deberet prohvenire color, e t a te rrestribus nig er, nec potest provenire albus color in t o ta ex aquosis partibus c o n t r a d d e n te n i ­ g ro colore proveniente e x te rr e s tri b u s , nec n ig e r color in to to ex terrestribus, contradicentealb a calore provenie nte e x aquosis, sed e x earum aiterutra contradictione provenit colar CQinpasitUS ex al­ bo et nigro, scilicet lividus.

Si vero per frigiditatem mortiffcautem omnim oda condensatio aquosarum partium fit in te rr e s tre s; ta n tu m niger provenit color, e t hec est ratio , q u a r e niger color in urina e x p recedenti livido perfectatn significai mortificationem. N ata u d u m v e ra est, quod a- jiquanda frigiditas potentialis vel quasi poteiìtialis sunt h u ju s rei cause prioripales, quod patet in rec ep tian e m I n f e r e saracenice, q u e etsi e x ib e a tu rc u m aqua caiefacta, et p-ei‘ loca transeat calenta, la­ nieri veniens ad epar sua potenliali frigiditate, caloris epatis discra- siam allerat et immillai Sim iliter hujus rei causa frigiditas est actualis, u t frigidum balueum et f rig id u m epitliim a.

Siccitatis est u r in a m actenuare. Hoc au to m v id e tu r piane c o n tra ­ rimi!, cu m siccitas, habendo m o tu m ad cent rum , p a rtis a h e x tr e ­ mis r ed u c ata d medium, et ideo d eb eret po.tius u rin a m ispissare,ad quod dicimus, quod siccitas secuadum diversa su b je ta , in qua ag it, diversos consequitur effectus; agens enitn in re m grossam , ejuj par- tes subtiles eousumendo, ipsam magis ingrossai, nani agens in lu- tu m , ejus partes subtiles e t liquórosas cousuoiuuda, ip su m soiidius

(16)

rcd d it ( I ) , unde lutum tem p ore e stiv o p ro p ler calorem solis v id e- tu r p elrificari. A gens v ero in rem su b tile m , partes ejus rarefacien - d o, ipsum red d it su b lilio rem . A gens cn im siccitas in m ateriam san­ g u in is ter r e str e m , ejus partes liquorosas c o n su m en d o , san gu in em i'acit spissiorem .

Siccitate sic attenuatur u rin a. D u m en im per siccita tem in h u ­ m orum e t u rin e m ateriam a g en tem , su b tiliu m e t aquosarum par- tiu m ipsius m a te r ie fit ra refa ctio , te r r e s tr iu m condensatio , e t ad cen tru m reductio , e t sic u rin e seq u itu r a tten u a tio ('2). U nde Gale- nus : in sicoiori epate spissior sanr/uis <jen ern lu r. A gens en im s ic c i­ tas, op eratu r ad centrum e t e x a cu m in e ad su b tilita tem , unde Isaac in D ie lis: « S iccitas, si in quarto gradu fu e r it, action em suam actio - » ni caloris adsim ilat ». — Est talia ra tio , quia siccitas , agens in m eatu s urinales, ex. m otu quem h ab et ad cen tru m , ip sos coartat et c o n str in g it, unde parum a u t n ih il valet e x ir e cum ipsa u rin a , q u a- r e te n u is e t su b iilis e g r e d itu r a vescica.

llu m id ita te sic in sp issatu r u rin a: dum en im per h u m id ita te m in hu m oru m e t urine m ateriam a g e n te m , h u m o ro sita tis fit g en e r a tio e t m u ltip licatio lium orum ad u rin a m , libera f ita d m ix tio , e t s ic u- rin e seq u itu r in sp issatio. V el sic: h u m id ita s agen s in u rin ales m ea­ tu s e x motu quem habet de c e n tr o , ipsos am p liat e t relaxat: quare h u m o res eg red iu n tu r cum urina lib e r e , unde in sp issatu r.

E t nota quod sicu t q u a tu o r s u n t q u a lita tes, ita q u atu or s u n t h u - m o res in g e n e r e , sc ilic e t E le g m a — Sanguis — C olera — e t Me­ lancolia, quorum u n icu iq u e due su n t a ttrib u te q u alitates F leg m a - ti frigid itas e t h u m id ita s , S anguini caliditas e t h u m id itas; C olere calidilas e t siccitas ; M eiancolie frig id ita s e t s ic c it a s , secundum quod dipartita p o tu it fieri q u a lita tu m co n ju n clio in d u o. D e o m n i­ bus videndum e st sin g u la riter; sed cu m tleg m a tis, tam quam s e m i­ crudi I m m o r is , g e n e r a tio aliorum precedat g e n e r a tio n e m , d e e o p rim o est agcndum ,

D e F legm ate.

r ie g m a aliud e st naturale e t aliud in n a tu ra le.

N aturale flegm a e st quod n a tu ra liter frigid u m e s t e t h u m id u m , in sapore in sip id u m , in co lo re album , in su b stan tia fluidum e t in ep atis sim a iu ter alios h u m ores naturales per m ateriam g e n e r a tu m . H oc flegm a aliquando habundat cum fe b r e , in terd u m vero sin e fe - b r e . Ilabundans sin e feb re s ic h ab et u rin am d isp on ere (3 ). Et q u ia , sicu t p r e d ix im u s, ir ig id ita tis e s t u rin am discolorare , e t hu - in id itatis in sp issare; id eo habundans sin e feb re u rin am habet red - d ere discoloratam e t spissam . U rina e r g o iu colore pallida vel su b

-( i ) T ulio ciò che segue fino a l §. é del Codice di F ire n z e .

(«) Le citazioni sono nel Codice di F ire n z e , e del P a r, Cy64 q u e lla sola di G aleno. .

(17)

pallida, karopos, laelea, glauca vel alba, in substantia e q u a litc r , et per totum spissa, flegraa naturale sine febre habunda re siguiflcat. llle ergo vel illa, cui est talis urina, qu an tu m e s t in col ore et s u b ­ stantia urine ex hujus liumoris habundantia, his debet infestari sin- thomalibus: replectione stomachi ex indigestione p ro v en ie n ti, fasti­ dio, oris insipiditale, spuli et salivarum habundaniia.[gravedine ca- pitis, e t precip ue sinistre partis an terio ris, gravedine somni, g r a - vedine r e n u m , e t in terio rum p artiu m , tortione, e t dolore sto m a­ chi cum gravedine et gurgulatione, pigritia totius corporis ta m ad sensum quam ad motum, et in muliere juvencula talis apparens u r i­

na vitium mnlricis, ut veniens ad tempus m e n str u o ru m , m enstruis careat, aut ea sicut decet non habeat.

C u ra.—Patienti ig iiu r ab ipso principio sic est subveniendum .

Estivo et calido tempore, mane, jeju no stomacho, d e t u r mel rosa- ceum cum aqua decoctionis a n i s i , masticis e t seminis feniculi e t Jjasiliconis in qua tria vel iiijor grana salis resolvar.tur ad majorem mundiflcationem faciendam. H yem e, vero, et te m pore frigido m a ­ ne jejuno stomacho d e lu r oximel simplex, vel com positum de ra- dicibus sparagi, brusci, apii, feniculi, petroselini e t rafani cum a- qua predic te decoctionis (I) vel cum aqua calida. Abstineat se pa- tiens (2) ab omnibus salsis, frixis, acetosis, legum inibus, acrum i- nibus, aliala, piperala, l'ructibus, pane azimo, carne vaccina, h ir- cina, cervina, bubolina, caulibus, le n tib u se t his similibus, e x qui- buslibet crossis cibariis , a vino forti e t tu rb ato , nimis lim phato , ab aqua simplici, et ab omnibus crossis cibis e t potibus. De carni- bus comedat carnes annualis agni, annualis porci, castrati, arietis, liedi, capreoli, pedes e t r o s t r a porcellorum. De volatilibus comedat fasianos, perdices, starnas, pullos gallinaceos, gallinas teneras, ca- pones teneros, interdum vero pullos columbinos , e t miufjres aves p r e te r degentes in aquis e t paludibus. De piscibus com edat pisces aspratiles, maxime degentes in aquis salsis, circa scopulos, squamo- so s , mediocres , minus p in g u e s e t magis mobiles. De oleribus co­

medat olerà mixta habentia sparagos, bruscos, boragines , a p ia m , feniculum , petroselinuin, spinacea e t e l i a m cicorea. De legum ini­ bus comedat far ordei, far spelte, cicera nigra, e t precipue jus eo-

rum , grana Rizon ( 3 ) , e t etiam similia. De pane com edat panem feim entatum , bene coctum, bene m u n d a tu m ,a b omni mala q u ali­ late carente. Hec ta m en, si ventre fuerit tluxili. Patie ns bibat vi- num album, c i tr in u m , vel subeitrinum , clarum, o dorife rum , me- diocriter limphatum et precipue cum aqua predicte decoctionis. Sero vadens dorm itum , accipiat pig ram vel benedictam ,sim plicem , vel blancam, vel triferam magnam cum aqua decoctionis ejusdem cum aqua ca lid a, vel cum vino decoctionis salvie e t rute ; et hoc

( i) Nel MS. 6 9 6 3 , nel quale segue Patienti eundo dormitum c tc . che vie­ ne nella fine del §.

(2j 11 seguente § che riguarda i cibi è conservato dal Cod. Fiorentino,cou (’aggium ione di ciò che trovasi di più nel MS. 6cj63.

(18)

p recip u e contra vitiu m m atrici* ( I ) H y em e et tem p ore frig id o p u rg etu r patieus circa m ed iato noctern cum b enedieta et bianca sca- m on eatis erm od actilatis, vel etia m cu m p illulis m eis (2 ). E stivo v e ­ ro e t calido tem p ore cum k atartico im p eria li ven Iris lu xatio.

D e flegm ate n a tu ra li.

A liquando flegm a naturale habundat cu m feb re (3) e t inducit quotidianam veram , e t tu n c e x e o urina sic d isp o n itu r. Urina ig i- tur in colore su b citrin a, in substantia p er to tu m et eq u aliter spis- sa sin e liv id ita te, quotidianam s ig n iflc a t de fle g m a te n aturali. 1 Ile e r g o , vel illa , cujus e s t talis urina , q u an tu m e st in co lo re et sub- stantia ipsius u r in e , n octe q u a lib et a te r tia ora n o c tis in antea (4) p red ictis sin th om atib u s d eb et in fe sta r i, p rim o fr ig o r e , d ein d e ca­ lo r e (5 ).

Cura. — P a tie n ti ig itu r ab ip so p r in c ip io eod em m odo su b ve- n iendum estq u em a d m o d u m lab oran ti de eju s habundantia sin e fé- b re: sed cum ten u io ri dieta e s t in sisteu d u m , p rop ter febrilem d i- scrasiam (G ): e ta b s tin e a t p a tien s a p r e d ic tis o le r ib u s ca lid is, d eci­ m o vel d u od ecim o d ie. H y e m e e t tem p o re frig id o p u rgab itu r p a­ tien s cum benedicta lassativa , ve! cum k a ta r tic o resolu to in aqua decoctionis p o lip o d ii, a g a rici e t se m in is fe n ic u li.

De flegm atibus in n a lu ra lib u s.

Innaturalis fleg m a tis q u atu or su n t sp ecies, s c ilic e t , flegm a a ce- tosum , flegm a dulce , — flegm a salsum , — flegm a v itreu m .

Tlegm a àcetosum e x a ccid en ti v erso in n a tu ra m frig id u m est et siccu m , èjus nam que g en era tio habet fieri e x fle g m a te naturali , corru p to per frigid itatem e t siccita tem ipsum in fic ie n te s atq u e co r- rum pentes (7); quod quia secu n d u m su b sta n tia m fle g m a ti naturali p e r tin e t.e t quantulam cum que p r o p r ie ta te m ip siu s flegm atis r e tin e t. unde siccita te urina sic non p o test a tten u a re. H oc ig itu r flegm a aliquando habundat sin e fe b r e , in te r d u m vero cu m féb re (8 ), et li- c e t siccita tis s it u rin am a tte n u a r e , tam en servata p r o p r ie ta te s u b ­ stan tie , m a terie in g e n e r a tio , non potest urinam sic red d ere te n u em . Habutidans s in e feb re sic h a b e t u rin am d isp on ere : U rina

( l ) Dal MS. 6 ;|63.

(a ) P e l etiam cum p illu lis meis m an ca n e’ d u e M S S . P a r . E quando op­ presso le cita il MS. 6yG3 le ch iam a p ìllu le M a g is tr i ila u ri. In questo MS. se uè tro v a an ch e la com posizione.

(3) Queste tre parole del Cod. di F ire n z e . (4) P a ro le in in te llig ib ili nel Codice f i o r .

(5) Il Cod. P a r. a g g iu g a e : et v i ] habet hot as in quiete , et v j m labore, in quiete in senibus f i t in hyem e.

( 6; Ciò che seguo nel Cod. di F ire n z e .

(19)

ig it u ri n colore pallida vel subpa llida , karopos, laelea, g la u c a , vel alba, in substantia m ediocriter tenu is, de tlegmate acetoso iudige- sto vel mediocris de eo accedente a d digestionem , vel m e diocrite r spissa, d e e o .j a m digesto , flegma acetosum sine febre habundare significat. ille vel illa ergo cujus fu e rit talis u r in a , q u a n t u m e s t in colore et substantia ipsius urine e t h ujus h u m o ris habundantia , liis debe t infestari sinthomatibus; indigestione ventris, e t l a t e r u r n inflatione, replectione stomachi , fastidio , acetosa e r u p t u a t i o n e , sputi e t salivarum habundantia, gravedin e capitis . g ra v e d in e r e - num e t maxime inferiorum partium , pigritia totius corporis tain ad sensum quam ad motum. In rnuliere ju vencula signiflcat vitiuin m a tricis, e t veniensad tempus m e n stru o ru m , a u t menstruis ca- reat, aut ea sicut decet non habeat ( I). Hec sunt sin thom ata : g r a - vedo spathularum et precipue sinistre s p a tliu le, gravedo coxaruin e t tibiarum.

Cura. — Patienti ig itur ab ipso principio eodem modo subve- niendum est quem admodum laboranti de habundantia flegm atisna- turalis sine febre. f i a t patienti sero eunli d o r m itu m exibitio p i­ gre e t benedicte vel blance vel solius t r i f e r e m agne cum vino de- coctionis salvie e t rute. Gontra matricis vitium fiat hujusm odi fomentum: folia lauris , pulegii, savine , calamenti , origani e t ju- niperi bulliant in vino forti rubeo et odorifero vel aceto. Deinde tnulier sedens super sellam ligneam, hinc inde pannis bene cooper- ta , fumum per inferiorem r e c i p i a t , deinde ex eodem vino more solito pudenda abluat (2) ; et fiat exhibitio pigre , e t benedicte e t b rau c e, vel solius trifere magne. Ad provocationem m e n str u o ru m accipitur radix thassi barbassi noviter a te r r a e x t i r p a t a e t p u b e r e gith pu lv e riz a ta , vel scammonee vel etiam calcis vive , e t prece­ dente predicta suffumicatione e t ablutione subponatur sero. Sit ta- men ipsa radix bene prius abrasa. Item saponaria tr i t a cu m pulve- r e gith e t scamonea pulverizata e t subposita , p o te n te r m enstrua provocat. F iat etiam sepius subpositio blance vel trif e r e m agne. F in u t etiam napbtales (3) de mastice, olibano, la u d a n o , galbano , oppoponaco, trifera magna, aloe epatico, gith, bistorta , storace , calaminte , m u sc o , am bra , xiloaloe , terenda t e r e n t u r , e t omnia cum oleo muscellino commisceantur et bulliant cum ipso usque ad spissationem unguenti, et sic cum eodem oleo inform entu r p red i- cti nephtales, quorum unus p e r novem dies ante consuetum t e m ­ pus m enstruorum , quolibet sero, cum vadit d o rm itu m , m ulieri s u b ­ ponatur, precedente tamen predicto suffumigio et ablutione.

(;} Hec . . . . libiarutn del Cod. Par. 6963.

(2) E t . . . . magne nel Cod. 6y(i5 di Parigi. Quel che segue con qualche trasposizione é presso a poco uniforme nel Cod. di Firenze e nel predetto Cod. Parigino.

(3)Ne! Cod. Par. 6 3 6 4; yaleni ad mundìficutianm im iricis et polen­ te!' a d concedimi hec.

(20)

De flegm ate acetoso cum febre.

A liquando flegm a acetosum habundat cum febre ( I ) e t in d u cit quotianam veram e t tunc e x eo urina sio d isp on itu r. U rina e r g o in colore subcitrina , pallori vicina , in substantia m ed io criter ten u is ad m ed io crita tem m agis accedens , d e flegm ate acetoso in d ig e sto e t m ediocris de e o acced en te ad d ig e stio n e m , vel m ed io criter sp is- sa de eo jam d ig esto , quotidianam habundare sign ificat de fle g m a ­ te a cetoso. 1 Ile e r g o vel illa, cujus fu e r it talis urina quantum est in colore e t substantia u r in e , q u o tid ie circa sero p red ictis sir.thom a- tibus d ebet in festar], sed g ra v iu s, prim o (Vigore, d ein d e calore.

C u ra. — P a tie n ti ig itu r ab ipso p rin cip io eod em m odo su b v e- niendum e s t, quem ad m od u m laboranti de fju s habundantia sin e fe­ bre (2) Sed u tru m q u e te n u io r i dieta est in sisten d u m p ro p ter fe- brilem d iscrasiam . A bstineat patiens a p r e d ic tiso le r ib u s calid is. D e­ cim o vel d u od ecim o d ie e stiv o e t calido tem p ore p u rg etu r p atiens cum catartico im p eriali (3) resoluto cum aqua d ecoction is anìsi e t se m in is fen icu li: h y e m e v ero e t te m p o r e frig id o cum benedicta scam m oneata resoluta in aqua calida, vel e tia m cu m k atartico im ­ p eriali ( i ) .

De flegm ate (lu tei.

F legm a dulce e x accid en ti verso in naturam calidum ju d ic a tu r e t h u m id u m , ejus nam que g en era tio habet fieri e x fleg m a te natu rali, corru p to per caliditatem e t h u m id ita tem ip su m in ficien tes a tq u e co rru m p en tes. Quod aliquando habundat cum feb re aliquando sin e febre. Habundans sin e febre sic habet u rin am d isp o n ere, unde t a ­ lis datur regu la. U rina ig itu r in co lo re c itr in a , vel su b citrin a , in substantia eq u a liter per totum spissa sin e m anifesta liv id ita te , f le g ­ ma dulce sin e febre habundare sig n ifica t. Mie erg o vel illa cu ju s est urina quantum e st in colore e t su b stan tia u rin e , e x hujus habun­ dantia his d eb et in fe sta r i sin th o m a tib u s : rep lec tio n e stom ach i , fastidio o r is, d u lcedine sp u ti e ts a liv a r u m habundantia, g raved in e cap ilis, g raved in e so m n i, g r a v ed in e renum e t interiorura partiurn, p ig r itie totiu s corporis tam ad sensum quam ad m o tu m .

Cura. — P a tie n ti ig itu r ab ipso p rin cip io hoc m odo su b v en ien - dum e st. H y e m e v ero e t tem p o re frigid o (5 ) q u o lib et m ane je.iu- no detur o x im e l sim p lex cum aqua d eco ctio n is a n isi e t sem in is fe­ n ic u li. E stivo >ero e t calido tem p o re d etu r o xizacar vel sciroppu-i acetosus cu m nqua ejusdem d eco ctio n is. U tatur patiens p red icta

(1) E t . . . veratri n e l Cod- F io r e n t.

( 2 ) Nel Cod. P a rig . 6gG3 d ice taboranli de Jlegm ate n a tu ra li eum f e ­ bre, e m anca di ciò ch e se g u e d a S e d . . . c a lid is.

(3) [iesnlvlo . . .fe n ic u li nel Cod. F io r.

(4) Nel Cod. P a rig . 6y63: yem e et tempore fr ig id o cum benedicta scarno- neata, vel cum p illu lis m agistri M auri.

(21)

dieta et nbstineat a predictis oleribus calidis e t ab omnibus calidis cibis et potibus. Decimo vel duodecimo d i e p u r g e t u r patiens cum katart'co imperiali, vel etiam cum benedicta, reso lu tisiu aqua pri- marum violarum, agarici et semiuis feniculi.

De habundanlia flegmalis dulcis cum febre

Aliquando flegma dulce habundat cum febre , e t t u n c e x eo urina sic disponitur. Urina ig itu r in colore ru fa vel subrufa , in substautia equaliter per toturn spissa sine m anifesta lividitate , quotidianam significat de flegmate dulce. Ille ergo vel illa , cu- jus est talis urina, quantum est in colore et substantia ipsius u r i ­ ne, cum predictis sintliomatibus debet infestari ; sed a c u t i u s , e t omni uocte inter horas flegmatis et sanguinis quia hoc tale fleg­

ma secundum substantiam r etinet naturam flegmatis , et secun- dum qualitatem retinet naturam sanguinis; ideo ex conditionequa- litatum ad substantias , nec in horis flegmatis , ncc in horis san­ guinis, debet p ro p rie alBigere, nec habet siccitatem, a u t acum en, u t p u n g a t e t m ordicat, e t inducat rig orem , nec f rigidita tem , u t i n - frigidet ( I). Quidam enim dicunt quod non fit tipus in hac febre.

C u ra . — Patienti igitur ab ipso principio eodem modo subve­

niendum est, quem admodum laboranti de ejus habundantia sine fe­ bre. Sed u tr u m q u e tenuiori dieta est insistendum p r o p t e r febri- lem discrasiam (’2j. Decimo vel duodecimo die h y e m e e t te m pora frigido purgabitur patiens cum katartico im periali resoluto in aqua predicte decoctionis. Estivo vero e t calido te m p o r e p u r g e t u r p a ­ tiens cum hac decoctione, p runa, viole, semina c i tr io li, melonis , c u c u m e ris e t cucurbite, th im u m , polipodium , agaricum e t s e m e n feniculi, bulliant in aqua, et in ipsa resolvantur cassia fistula , vi- delicet ij manne uncie , j. addita uncia in j. pulveris mirabulano-

rum c itrin o ru m , et I. kebuloruni, colatum in mane p r o p in e tu r. Ve flegmate salso.

Flegma salsum ex accidenti verso in naturam calidum est e t sic- cum ; ejus namque generatio h abe t fieri ex flegmate naturali co r- ru p to per caliditatem e t siccitatem ipsum inficientesatque c o r r u m - pentes ; et licet caliditatis sit urinam colorare , siccitatis a tte n u a ­ r e (3), tamen, quia generatio fit ex flegm ate naturali co rru p to et quanlulamcumque proprietatem ipsius substantie ingenerato ; ideir- co urinam sic non potest a ttenua re ex tolo. Hoc ig it u r flegma ali- quando habundat cum febre, in te r d u m vero sine febre. Habundans

(1) Q m dam . . . . fe b re nel Cod. Parig. 6g<)3.

(2) Decimo . . . propinetur nel Cod. F ior. N el Cod. P arig. 6963 pre-

scrivesi soltanto 1’ ossizaccara col salasso alla vena basilica del braccio destro.

(22)

sin e feb re sic h a b et urinam d isp on d re. U rina ig itu r in colore c i­ tr in a , vel su b citrin a , in substantia m ed io criter ten n is ad m ed iocri- ta tem m agis accedens , d e fleg m a te salso in d ig esto , vel m ed io cris d e eo acced en te ad d ig estio n em . vel m e d io c r ite r spissa de eo jani d ig e sto , flegm a salsum sin e feb re habundare sig n ifica t. IHe e r g o vel illa, cujus est talis urina quantum e s t in colore e t substantia u r i­ n e , ex hujus h u m oris habundantia , h is d eb et in festari sin th o m a ti­ bus: in d ig estio n e , r ep lec tio n e sto m a ch i , fastid io oris , salsedine , g ra v ed in e ca p itis, dolore fro n tis p artim e x te n s iv o p artim p u n g iti- vo , s iti , dolore ca p itis , g ra v ed in e ren im i e t m a x im e in ferio ru m partiurn, p ig r itie to liu s co rp o ris lam ad sensum quam ad m o tu m , p ru ritu etiam to liu s corp oris, e t p recip u e tib iaru m , cossarum e t cu b ito ru m , quod p roven it e x v ig o r e v irtu tis a ttr a c tiv e v ig e n lis in his m em bris p rop ter eoru m con tin u o m otu .

Cura. — P a tie n s ig itu r ab ipso p rin cip io hoc m odo su b v en ien - dum e st. H y e m e vero e t tem p ore frigid o dnbitur q u o lib et m a n e je - juno (1) o x im e l s'qnilliticum e t factum de radicibus sp aragi, b ru sci, a p ii, p e tr o s e lin i, b oragin is, e t fe n ic u li. E stiv o e t tem p ore calido d a- b itu r o x im e l sim p lex cum aqua calida U ta tu r patiens pred icta d ie ­ ta e t a b stin ea ta p red ictis o le r ib u s, e t ab om n ib u s calid is cib is sal­ sis, fr ix is e t a cru m in ib u s. D ecim o vel d u od ecim o d ie p u rg etu r pa­ tie n s , h y e m e e t tem p ore fr ig id o , cum ieralogod ion , vel cum je r a - ru fin i, vel cum h iera fo rtissim a , so lis vel etia m cum p illu lis m eis (2 ). E stivo vero e t calid o tem p o re p u rg etu r cum o x ila x a lo n , vel cum ca ta rtico im p e r ia li, vel cu m electu ario fr ig id o , vel cum e le c tu a r io de succo rosaru m , e t b enedicta v e te r i. l’ro p ru ritu to tiu s co rp o ris lavetur in aquis salsis e t su lfu reis (3) vel etia m a lu m in o sis. P ia t e - tiam hoc u n guentum ( 4 ) , quod p o tissim e valet ad lep ram , sca- b ie m , e t etiam m o r life r a m . K ecipe su lfu r v iv u m , a u r ip ig m e n tu m , ta rta ru m , n itru m su lian u m , aloen epaticn m siv e su c c itr in u m , c i- m in u m a ssu m , fu lig in em , elleb oru m album e t n ig ru m , cin erem c o r tic is fraxin i , calcem non cx tin c ta m , su ccu m fu m ite r r e , duo vel tria vitella ovorum , sanguinem testu d in is m a rin é. P u lv eriza n - da p u lv erizes, liq u efacien d a liq u efies, e t m isces om nia cum a m u r- ca olei vel cum o leo , e t facies b u llire ad le n tu m ig n em usque ad sp issitu d in em u n g u e n ti. E x hoc ig itu r u n g u en to p atien s in tran s balneum in u n g a t se fo r tite r , u t videatur unguentum quasi in co rp o - ra ri, e t tam diu ten ea t ipsum su p er se intus in balneo, donec p lu r i- m um sudet. D ein d e cu m e x ie r it d e balneo cum cantabro in forti v in o , vel in fo rtissim o a ceto b u llito corpus fo r tite r fr ic e t u sq u e ad p erfectissim am r em o tio n em u n g u e n ti, e t sic cum sapone saracen i- co p erfecte corpus abluat u n ctio n e p reced en te. E stivo e t calido

( i ) L a tera p eu tica v a ria s e m p re n e ’c o d ic i . — Si co n serv a q u e lla del M S. F io re n t. ch e é più d istin ta .

(e) Qui al colilo il Cod. P a rig . Cg63 d ic e vel cum p iltu lis M a jis tr i M auri.

(3) V e l . . . alum inosis nel Cod. F io r, nel Cod P a r. 6g f 3 et am aris. (4.) Quod . ,m orliferam nel Cod. F io r.

(23)

tempore fiat m inntio de vena epatica sinistro bracino, vel de vena stomachi , vel qnolibet tempore de basilica d e s tr e manus. E t p rò passione de flegmate acetoso fìunt karaxationes (I) tibiarum cum multa altraclio ne sanguinis de p arte e s t e r i o r i u triusque tibie * e t capite lacerti vicinantis genu.

De flegmale salso cum febre.

Aliquando flegma salsum liabundat cum febre, e t tunc ex eo u- r in a sic dis ponitur:— Trina igitur in colore rufa v elsu b ru fa , in substantia inrdiocriter te nuis, ad mediocritatem magis accedens, de flegmate salso indigoslo , vel mediocris eo accedente ad dig e­ stionem vel mediocriter spissa de e o j a m digesto sine lividitale quotidianam tìngit de flegmate salso. IIle ergo vel illa, cujus fue- r it tulis urina qnantum est in colore e t substantia ipsius u rin e, pre- dictis sinlliomatibus quolidie ab hora nona diei in antea debet in­ festari , prim o rig ore deinde calore , q u e accessio d u r a t ad plus usque ad mediam noctem.

Cura.— Patienti igitur ab ipso principio sic est subveniendum. Si vires et etas p erm iserin t ( 2 ), estivo et te m pore calido fiat mi- nutio sanguinis ad quinlum diem de vena basilica (3) dexleri bra- c h i i , que est inter medium et auricularem . Hyeme vero e t te m ­ pore frigido usque ad vi dies, de vena stomachi, sinistri b r a c h i i , et de predicta facta minulione, h yem e et te m pore frigido dabitur Zuccarum rosatum cum aqua calida. Estivo vero et calido tem po­ r e dabitur sciropus rosaceus vel violaceus cura aqua frigida. Aliis autem diebus, mane jejuno d e tu r sciropus rosaceus vel oxizacarus, melorum granato rum a c e to so ru m , cum zuccaro e t aqua calida : p rete rq u e in secundo et tertio die post minutiones dabitur sciro­ pus rosatus vel violaceus cum aqua frigida, se m in um 14). Utatur paliens tenui dieta, scilicet pane et aqua bullita e t in frig i- data, farre ordei, lacte amigdalarum, scariolis, portulacis, grana - t i s , uvis ju d a icis, prunis dam ascenis, cucurbita assa in agresta , prenidiis (5), e t bis similibus.

(1) La voce c a ra x a e tio n e sè adoperala da’ Salernitani , per indicare le scariGcazioni superficiali della cute. Essi si servivano de'le voci c h a r a x a r e

o c a r a x a r c ,come rilevasi da questo verso (vers. 1799, pag. bo4, voi. 1.).

S u m m a c a r a x a m v s . s e d infim a sc a rific a m u s.

In Ducange non si trovano quelle voci nellindicato senso , ma bensì nel senso di scribere , ed é a credere che i Salernitani l’ abbiano adoperate in senso translato, por l'analogia dell’alto dello scrivere con lo scarificare le g ­ germente. Nel Cod. Parig (Ì96ÌÌ dice

scarificationcs-(2) Solita formola adoperala dagli Scrittori del medio evo nel prescrivere il salasso.

(3) Nel Codice Parig. 6963 dice epatica, e v ie una notabile differenza in tutta la cura.

(4) Mancala voce: foripfriqidorum,.

(5) Nel Cod. Fior, leggcsi penidiis, voce della f a r m a c o p e a Salernitana,

(24)

H y e m e e t tem p o re fr ig id o e x tr e m ita s p ullorum , vel pulltis e li- x u s cum farre o rd ei vel in alia farina d ccoctu s p a tien ti e s is te n t e d eb ili co n v en ien ter p o te r it e s i b e r i , visis sig n is d ig e stio n is m a te­ r ie , quod cogn oscitu r per m aiorem u rin e sp issitu d in em , per an - ticip a tio n em accessionis, e t per acum en aflliction is, e t per d iu tu rn i- ta tem accessionis. H y e m e e t tem p o re fr ig id o p u rgab itu r p atien s X .° vel X H .° d ie cum o x iia x a to , vel cum k a ta rtico im p eria li, vel cu m pillulis m eis ( I ) . E stivo vero e t calido te m p o r e , p u rg etu r cum p red ictis in reg io n e frig id a , vel cum hac d ecoction e herbarum d iu retica ru m , pruna , v io le, sem in a m elo n is, c i t r e o l i , cu cu m eris e t c u c u r b ite , p olip od iu m , a g a ricu m , sem en fe n ic u li, a n isu m , t h i - m u m , o c im u m , bu llian t in a q u a , in qua resolvan tu r casie fistu - le . — . j j , m anne . j , p ostrem o a p p o s i t a . m iio b a la n o ru m

1 9 1

k e b u lo r u m e t alia c itr in o r u m ,e t circa tertia m horam d ici p rop in e- tu r p atien ti colatura m ane post prim am velsecu n d am assellationem ; p atien s bibat frequente:- d e aqua frig id a in m agna qu an titate ad m elio rem p u rgation em faciendam .

D e (legniate viireo.

F leg m a v itreu m e x a ccid en ti verso in naturam frig id issim u m est e t h u m id issim u m .E ju s nam que g e n e r a tio habet fieri e x D egnia­ te naturali co rru p lo p rop ter m ultam in ten sio n em f r ig id it a t is , e t liu m id ita tis. A liquando en im flegm a natu rale q uod in substantia n im is est fluidum c o n tin etu r sto m a c h o ,in quo m u ltu s e st frig id a tis excessu s ; unde per fr ig id ita te m h a b en tem m otum ad cen tru m , su b tiliu m e s t fluidarum p a rtiu m , ip siu s fleg m a tis con d en satio fìt e t co n g lu tin a tio . C aliditas vero p o ten tia lis e x is te n s in q u o lib et corpo- re d e m e n ta to latitans in in trin seca su b stan tia ip siu s fleg m a tis ib i agit'.quod suum est; d is s o lv i!e n im , reso lv it e t c o n s u m it ,e t sic su b - tiiia t e t e x te n u a t; per fr ig id ita te m e r g o ex ten u a n tem e t co n strin - g en tem fit partiu m fleg m a tis naturalis in s o r t io ,e t in terio ru m c o r- r u p tio , e t e x eis co rru p tis g eu era tio fit fleg m a tis v itr e i ( 2 ) , quod habundat in stom acho e t in te s tin is . E t propter nim iam to rtio n em e t d o lo rem stom ach i e t in testin o ru m d istem p era n tia fit sp irilu u m quod n u m q u a m p o test habundare , quod non in d u cat feb rem . E t lic e t fr ig id ita tis s it urinam d is c o lo r a r e , h u m id itatis inspissare : tam en h oc flegm a d u p liciter urinam d isp on it sc ilic e t secundum p rin cip iu in su e d isso lu tio n is e t secundum fin em .

U rina ig itu r in co lo re alba, in substantia in eq u a liter spissa cu m quadam gleba h u m o ris in fu n d o , p r in c ip iu m d isso lu tio n is fleg m a -p a sla te n a c e , e -poi d m s o a -piccoli -pezzi sim ig liam i ad un -p ennello. Di q u e­ ste p astig lie a n c o ra si fa uso in N apoli ed in tutla la bassa Ita lia , e son c o ­ nosciute con un nome p ro b a b ilm en te di o rig in e S a ra c e n ic a , fr a n fe llic c h i. l e g g a s i la n o ta * a p a g . 08, II. Voi.

( i) P ii. Mag. M auri. Cod. <»9<ì3.

(25)

t is vitrei significat. E t si en im co m p o r tim i sit ex subtilibus p arti- bus in sue tam en d isso h itio n is p rin cip io , e t in frusta quedam d is­

so l v itu r, id quod v id etu r fieri in g la c ie , q u e e t s i e x su b lilib u s par- tib u s co n sta t, in su e dissolutionis p r in c ip io ( / ) in frusta quedam dissolvitur. U rina vero alba e t ten u is e t m u ltu m m ixta in line fe- b r iu m veniens, finem d issolu tion is fleg m a tis v itr e i sig n ific a t.U n d e T eophilus in q u it: « U rina alba e t ten u is e t m ultum m ix ta in fine « febrium veniens am p h im erin am significat deG cientem (2), v e l » cotidianam de flegm ate vitreo .Q u ia in suas p ro p ria s partes su b ti- » les flegma dissolvitur sicu t ipsa g la c ie s , q u e plenarie actione c a ­ li lo r is su scip ien sin su i partes liq u id issim as et subtiles d is so lv itu r » . llle ergo vel illa cujus e st talis u rin a, quantum est in colore e t su b ­ sta n tia ipsius urine his debet in festari sin th o m a tib u s.N o cte q u a li­ b e t primo frig o re m ulto, dein d e calore len to e t p a u co , torsion e e t d o lo re stomachi e t in testin o ru m , cum g raved in e cap itis ( 3 ) , g r a ­ v ed in e renum e t m a x im e in ferio ru m partium ; e t quandoque n i- m ia adest e x tr e m o r u m fr ig id ita s , e t e x eiu s con tin en tia in in te - s t in is sequitur dolor sto m a ch i, e t to rtio in testin o ru m in to llera b i- lis . Unde Galenus d e seip so in q u it. « V idebatur m ih i in testin a » m ea quasi quodam tereb ello p e r f o r a r i, ad ultim u m clisteriza - » tu s o q u a e tsa le , m e lle , e t oleo em isi flegm a quale Auassagoras ( i ) « vitreum appellavit ».

Cum.— P a tien ti ig itu r ab ipso p rin cip io sic est su b ven ien d u m . M ane jejuno d etur o x im e l sq u illiticu m , vel factum de radicibus sparagi, brusci, a p ii, fen icu li, p etro selin i, rafani et sq u ille cum a- c e t o , et m elle ; acetum su b tilita te su e substantie d iv id it n ec in - frigidat propter caliditatem m ellis e t rad icu m . Mei en im cum ra­ dicibus calefacit e t m undificat. V inum en im secu riter p ro p in etu r e t raro; ex ib e a tu r pigra e t benedicta sero eu n ti dorm itu m cum v i­ n o decoctionis salvie e t ru te ; sin t tam en scam m oneate e t ex u la - t e (5). De v in o, bibat vinum b on u m , sanum e t fo rte, e t non n im is lim pliatum ; de pane, com ed at panem bene coctum e t b en e m unda- tu m , ab om n i m alitia carentem ; de c a r n ib u s , com edat carnes a n ­

nualis agni vel p orci, carnes p u llin a se t alias tem p era te calidas. S to ­ machus, renea e t in testin a inungantur dialtea e t cum alio u n g u en ­ t o calido , u t m arciaton arogon e t h is sim ilib u s. F ia t autem c ly - stere prim o m ollitivu m deinde m ord icativu m . M ollitivum sic fit : mercurialis e t cantabrum b u llian tu rin aqua (6) salsa , vel salam a- n a ,e tin m edio decoctionis apponatur m alva, deinde c o la t u r ,e t ad- dantur m el e t oleu m . S it tam en aqua calida, e t sic per cly steren i iniciatur. M ordicativum sic fit. H is om nibus p redictis addaiur pul-( ') Ciò che seg u e, fino a finem è omesso, per e rro re del copista, net Cod. P a r . 6963.

(а) Ciò che segue d e lla citazione di Teolilo m anca nel Cod. P a r. Gg63. (3) Le sci parole seguenti m an c an o nel Cod. F io r.

(4) Cod. P a r. 6y64 Cassegoras; Cod, F io r. Erescecoras. (5) Q uesti § m anca nel Cod. F io ro n i.

(б) Le tre se g . parol n e l Cod. F io re n t,

Riferimenti

Documenti correlati

11 La stessa dottrina affermava inoltre la non ingerenza delle potenze europee negli affari interni dei paesi americani (escludeva l’ingerenza europea nei

[8] Habet insuper in se omnia simpliciter ac prorsus indefinite: simpliciter inquam atque unice quoniam que in rebus forme sunt multe in Deo forma sunt una, sicut lux, calor,

Il rispetto del principio nullum crimen in caso di applicazione di norme di diritto internazionale penale non scritte ……….…147. La questione

S : prendano quel numero di Tordi che si vorrà fare , mettendoli a cuocere arrosto , si ungano con olio vergine e si salino una sol volta : quando sa ranno mezzi cotti si levino ,

USR LOMBARDIA- CUSL (Consulta Universitaria di Studi Latini) Certificazione delle Competenze della Lingua Latina 2018..

Drosophila Cup is involved in translational repression of at least three speci fic mRNAs: oskar (osk) and gurken (grk) during oogenesis ( Wilhelm et al., 2003; Nakamura et al.,

Dai testi delle singole perizie sono state estrapolate le informazioni utili ad identificare ciascun immobile sulla planimetria del Catasto geometrico particellare toscano del

Un primo dato sicuramente interessante (nonché sorprendente) che si è potuto ricavare da questi risultati è l’elevata presenza di significati diversi dal semelfattivo,.. molto