COLLECTIO
SALERNITANA
OSSIADOCUMENTI IN E D IT I, E TRATTATI D I SEDICINA A PPARTENENTI ALLA SCUÒLA MEDICA SALERNITANA, RACCOLTI ED ILLUSTRATI DA G . E . T . HENSCHEL, C. BAREMBERG, E S . DE R EN ZI| PREMESSA LA STORLA D ELLA SCUOLA, E
PUBBLICATI A CURA DI S A L V A T O R E D E R E N Z I MEDICO NAPOLITANO T O M O T E R Z O .
N A P O L I
T I P O G R A F I A D E L F I L I A T R E- S E B E 1 1 0 S trada Infrascata IN." 3 i3AL LETTORE
lo dissi nella Prefazione al primo volu m e ch e andava a pubblicare la Storia della Scuola m edica di Salerno così co m e trova vasi riformata, e preparata per una nuova edizione della mia Storia della medicina in Italia. La qual cosa ha da to luogo a due inconvenienti. L u r o che si trovano nella S to ria della Scuola replicate con le stesse parole le cose dette c e lla Storia generale della medicina in Italia; nè poteva e s sere diversam ente tosto ch e quella era estratta da questa, « ne formava parte essenziale. L’altro ch e sono stato costretto nel corso stesso della stampa ripetere addizioni e rettifiche, le quali gli fan perdere q u ell’aspetto di unità che rendono belli siffatti lavori. Ma io spero ch e il pubblico voglia ancia*, in questo essermi largo di scuse, tosto c h e vedrà che il pri m o disegno si è cambiato per via. Im perocché la mia c o lle zione essendosi aumentata di nuovi docum enti sc ien tifici, questi mi han dato notizia di ciò che prima non poteva c o n oscere, e d'altronde a forza d ’ in sistere, di rich ied ere, di vedere e di esaminare personalm ente tutto, io ho potuto sc o prire quel che prima non sa p e v a si, ed anche ciò che mi si era celalo. Per siffatti motivi il Lettore ch e voglia avere una compiuta ed esatta notizia della Storia della Scuola di Saler
n o, è obbligato a tener conto d elle addizioni e rettifiche spar se nell’ opera.
Ma ciò che deve ascriversi a buona fortuna per m e forma un’altro difetto nella econom ia d ell’opera: avendo quasi ri pugnanza a dire ch e un disegno ch e doveva restringersi iti due volumi, fu obbligato ad allargarsi in t r e , ed ora ancora a passare innanzi e ad estendersi al quarto volum e, lo non poteva tralasciare i nuovi documenti tosto che altri Torse m e. no importanti ne avea pubblicati, e sono costretto ad a lla r gare l’opera N è vi sarà al certo chi vorrà dare a questa ima men vera ed ignobile interpetrazione, essendo a tutti noto che un'opera che per sua natura d eve e può avere pochi let tori, più aumenta di volum e, e più cresce la im possibilità di trovare risarcimento a gravi e svariati sacrilizii che o
ccor-c o n o . M a io o f e v a v a u n m o n u m e n t o n u o v o a d u n a d e l l e m a g g io r i g lo r i e d e lla m e d ic in a , d e ll'I t a lia e d e lla c iv ilt à c r is t ia n a , n è a v r e i p o tu t o fa r lo s e n z a g r a n d i fa t ic h e , g r a n d i s p e g r a n d i o s t a c o li e d a n c h e g r a n d i d o l o r i , e p r e p a r a to a p e r c o r r o s e n o n c o n fo r tu n a a lm e n c o n c o r a g g io u ^ - . . a s e m in a ta di s p in e . L o d is s i fin a lm e n te : io d e b b o d a r e u n q u a r /f :m e . I m p e r o c c h é l’ illu s t r e m io a m ic o d o t . D a r e m b e n , b e n ig n a m e n t e a c c o g lie n d o le m ie p r e g h ie r e , n e l l ’u lt im o s r J v ia g g i o e s e g u i to d a l g e n n a io a l l ’a p r ile d i q u e s t ’ a n n o * 8 5 4 p e r la G e r m a n ia e p e r la I t a lia , ha e s a m in a t o n e ’ p iù fa m o s i A r c h i v ii tu t - t’ i M S. c h e p o te v a n o r ig u a r d a r e la S c u o la S a le r n it a n a , e d h a a v u ta la fo r t u n a , o m e g lio h a a v u t o l ’in g e g n o d i tr o v a r e n o u m e n o d i u n d ic i d o c u m e n t i s c ie n t if ic i o n u o v i o p o c o c o n o s c iu t i. E g li n e h a c o m m e s s o l e c o p ie p e r c o n t o m i o , n è c e r to m i fa rò in d ie t r o a ’n u o v i s a c r ifiz ii c h e n e d e r iv a n o p e r m e . O ltr e d e l m e d ic o p o e m a d e ll a B ib lio t e c a P a r ig in a c h e c o n t ie n e la t r a d u z io n e m e t r ic a s p e s s o f e d e l e di tr e o p e r e S a le r n it a n e , c io è d e l L ib r o d i T r o tu la s u l le m a la ttie d e l l e d o n n e , d e lla C h ir u r g ia d i R u g g ie r o e d i R o la n d o , e d e l l ’ in t e r p r e t e c lin ico S a l e r n i t a n o , io a v r ò a n c o r a u n ’ o p e r a d i R o m u a ld o G u a r n a , u n ’ a lt r a a n c h e s c o n o s c iu t a d i P la t e a r io , a ltr i v e r s i S a le r n i t a n i, u n c o m e n t o d i M a u ro , u n t r a t ta to d i m e d ic in a p r a tic a d i C o fo n e , d i B a r t o lo m e o , d i P e t r i c e l l o , d i P e t r o n c e l-lo e di R ic c a r d o c h e tu t ti p o r ta n o il tit o l-lo d i S a le r n ita n i. T r a d ir e i il m io d is e g n o o v e n o n c o m p r e n d e s s i o tu tti o i p iù im p o r ta n ti d i q u e s t i tr a tta ti n e lla m ia C o lle z io n e .
A ’ s e n t im e n t i d i g r a t it u d in e p e l d o t . D a r e m b e r g , io c r e d o D iio d o v e r e d i a g g iu g n e r e u n ’ a ltr a p u b b lic a te s tim o n ia n z a d i lo d e a l C a n o n ic o t e o l o g o G . P a e s a n o d i S a le r n o , e d a l d o t t o r C a m illo M i n ie r i- R ic c i o , q u e ll o p e r a v e r m i d a t o n o tiz ia d i t u t to c iò c h e t r o v a v a in S a le r n o , e q u e s t i p e r a v e r m i p a r te c i p a to il fr u tto d e ’ lu n g h i s u o i s t u d ii s u ’R e g is t r i A n g io in i d e l R . A r c h iv io . S e m i a v e s s i a ltr i d e b it i n o n m a n c h e r e i d i p a g a r li in e g u a l m o d o * p e r c h è n o n s o p r o fitta r e d i c i ò c h e a d a ltr i a p p a r tie n e , e p o s s o fr a n c a m e n t e d ir e c h e tr a d is c e la s u a c o s c i e n z a c h iu n q u e m i s u p p o n e s s e c a p a c e d i u n a v il t à .
INTORNO AL TRATTATO
D I M AESTP.O Al A ( H O K E G U L A E U H IN A K U M .
Questa tato sulle urine scritto dal Maestro M a u ro era tenuto in gran conto nel XII e XI11 secolo , p e r la g rande rip utazio ne di perizia clinica attr ib u ita all'Autore. Basterebbero le lodi che E g i dio di Corbeil tesse su’ Dogmata Mauri p e r convincersi della stim a in che era tenuta quest’opera. Malgrado ciò non era stata mai pub blicala, ed i Codici manoscritti sono alquanto r a r i, e quasi tu t t i pie ni di errori e guasti per antichità.
Questo trattato ha molta analogia col Lìber de Urinis del Codice Salernitano illustrato da Henschel, ( pag. 13 del T om . I l ), e deve credersi che o sia lo stesso, o che Mauro abbia conservato la stessa forma e lo stesso metodo delle istituzioni della sua Scuola.
P e r pubblicare questo trattato ho fatto eseguire la copia} di t r e MSS. diversi. Uno è quello conservato nella Biblioteca Lorenziana di F ire n z e , citato da Bandini Calai. Cocld. MSS. latin. B ibl. Lau rent. Tom. III. pag. 6 L Cud. LX X Ill', e gli altri due sono quelli della Biblioteca di Parigi , antichi fondi n 69(;3 e n. 69(54. La copia del prim o è stata eseguita dal culto dot. Bellentani; e gli a l tri si sono ricopiati sotto gli occhi del dotto dot. D arem berg.
Confrontati i t r e Codici quello di Firenze sembra più antico, più ordinato, più pieno, ed ha l’aria di e s s e r e o il Codice originale del- l ’Autore, o almeno una delle prim e copie; anche perchè citando a l cune pillole, queste son sempre dallo Scrittore chiamate pillole mie. ]| MS.Parigino n .6 9 6 3 è quello che più se gli avvicina; ma p rese n ta tuttavia molte varianti, moltissime trasposizioni, alcune aggiun zioni, ed alcune mancanze, e le pillole sopracitate vengono s e m p re chiamate Pillulae m agitlriM auri. Il MS. n. 69 6 4 evidentem ente è stato eseguito con molta libertà, p e r modo che m e n tre è più c o m pendioso, contiene citazioni introdottevi probabilmente dal copista. In tanta diversità io ho creduto di conservare nel fondo il MS. di Firenze con tu tte le varianti del MS. 6 9 6 3 Parigino. E poiché il MS. di Firenze disgraziatamente è il più scorretto e spesso in intel ligibile, io mi sono occupato ad in te rp etrarlo non solo col soccorso del Parigino, ma ancora co’criterii che m i sono stati somm inistra ti dalla familiarità acquistata con la patologia, !a terapeutica ed an che l’ortografia Salernitana. Facendo ciò non ho creduto trasc u rare interamente il MS. Parig. 6 9 o 4 ; anzi ho r ite n u te molle im p o rta n ti variazioni ed aggiunzioni: ma poiché ho avuto sospetto che mol te di esse sieno state a rb itra ria m e n te introdotte dal copista, così ho credulo distinguerle segnandole in c a r a tte re italico. — Per tu tto poi ho conservata l’ortografia de'Codici, spesso barbara e scorretta.
KEGULAE URINARUM
M A G IS T R I M A U R I.
ln cip ivn f requie U rinarum M a g istri M auri ( I ).
Q uoniam de urinarum seien tia tractatu ri su m iis, id eo vid en d u m est prim o quid sit urina e t q u aliter e t ubi g e n e r e t u r , e t q u o t sin t urinarum colores, q u n tea ru m d em su b stan tie. et q u aliter secu n d u m conjunctionern colori? ad substanliam urina sign ificata h ab ean t di* versificari; dem um quedam u tilia su p er addenda su n t.
De (in ilio U rine (2 ).
« U rina e r g o , u t ait T h c o p h ilu s , e s t colam en tu m sa n g u in is ». Isaac v e r o , in libro u rin a ru m , urinam sic d escrib it d icen s: « U rina e^t colam entum sanguinis e t alioru m h u m oru m ». T r o p te r verba Isaac sic d icen tis quidam erroneam su rop sere d icen tes: « P e r p r o p rie form e d iscrelio n em i iijo r h u m oru m g en e r a tio n e m fie r i in e- p a lis sim a cum ipsa u rin a , e t eoru m o m n iu m ib id em sic g en era to -
rum urinam ipsom esse gen eralem su p erd u ita tem » (3 ).
(4 ) Ad quod notnndum e s t quod p ro p ter triple*, in com m od u m , cui corpus lium nnum s u b ja c e t, assidua in d ig et resta u ra tio n e e t nu trim en to p eren n i. T ribus nam que in com m od is su b ia cet corpus h u - m an u m , scilicet fiu x u i, alteration i e t c o r r u p lio n i (5 ). F lu x u i quod q u otid ie corpus hum anum flu it tam p er m an ifestos quam p er o c- cu llo s poros. P er m an ifestos u tp ote oculorum p ic tu ita te , au riu m su p erflu ila le , narium m u ccilagin e, oris sp u lo , m in d u u rin e , e t ven tris ob seq u io; per occultos ut per sudorera , p er p iloru m e m is- sio n es, et per varias corp oris resp ira tio n es.
(1) MS. 6i)G3 d ella B iblioteca di P a r ig i: Incipiunt urine m a g istri M auri ;
MS- 6964- Crine M auri.
( 2) I! titolo è del C odice F io re n tin o .
(3) Q u e ste do ttrin e sono g a le n ic h e , ed i S a le rn ita n i del secolo X lla o n co noscevano G aleno se non col mezzo d e’C om pendiatori d e’ bassi tem pi. Paolo G ris a n a n o , che pubblicò la sua o p era: De pulsibus, de u rin is et de egestio- n iiu s , in S alern o nel 1 543, g ià ric o rre a tonti o rig in a li, e definisce l urm a:
Urina est eolamenlum sanguinis e x epate icnicns a d vesicam, a it C a lc im i
4 . p articu la aphorism orum comcnto 6g (p ag . 6 ^.b).
{5, Tutta qu esta d o ttrin a p ato lo g ica , fino al tito lo , m an ca nel MS. 6yf>4-(4) Questa d o ttrin a pa tologica ili M. M auro mi sem b ra a lq u a n to div ersa d a ll’ordinari.i patologia S a le r n ita n a S em b ra a ttin ta da a ltri fonti a ra b i.
AUeralioni, quia quotidie corpus liumanum a l te r a t u r de calidi- ta te in frigidita tem , e t e converso, de exsiccatione in h u m ectatio- n e et e converso.
Tandem se q u itu r corruptio, que subiccti mors est et perem tio. De gencratiune urine ( 1 ).
C e ntra predictum incommodum cibus necessarium e x t ilit r e m e dium . Gibus itaque in ore receptu s , dentib us commasticatus , lingua subministrante per quem dam meatnm , q u i d i c i t u r es-opha- (jus ad stomachimi tr a n s m ittitu r; in cujus fondo r e c e p t u s , actione virtotis digestive operantis per caliditatem e t h u m id it a te m , coope rante tamen calore epatis actuali d ig e ritu r , digestus in quarti darri succositatem similem ptisane tra n sm u ta tu r.
Stomachi vero fundo quedam vena mesaraica est infixa , per quain venam tota pura pars ipsius succositatis ad epa r n atu ra lite r tr a n sm ittitu r , ubi a quadam vena , que dic itu r ramola vel lactea porta, in epatis sima o rta , re c ip itu r , u t in epate secunde digestio- nis officium non deficiat, qnod aliquando, t e s t e Isaac, ex a t t r a e t e ne flegmatis suppletur.
Celebrata tandem in stomacho prim a digestióne , e t tepescente calore, in ferio r porta ejus a p e r i t a r , et residua pars predic te suc- cositatis pure cum eo quod ests uperfluitas p rim e digestionis n a tu ra lite r tr a n s m ittitu r prim o ad quoddam in te stinum , quod dic itur P orta narium (2): cui sim iliter alia vena mesaraica est infixa, p e r quam similiter quedam pura pars predicte succositatis ad e p a r na tu raliter tr a n sm ittitu r, e t ipsi portanario te rtia vena m e seraica in - figitur, per quam ite rum quedam pura pars ipsius succositatis ad epar naturaliter m andatur. Deinde residuum totum naturaliter man- da tu r ad aliud intestinum quod Duodenum vel Je junum dicitur, e t dicitur cluodenum quod est xij dig itorum in longitudine, conside
rata etate uniuscuiusque , jejunum d ic itur quia in animali m o rtu o se m p er vacuuin rep e ritu r. Cui quin que vene meseraice sunt infixe, in quo dum omnimoda puri ab im puro fit sequestrano , im p u r u tn a duodeno mitti tur ad saccum, a sacco m i t t i t u r ad o r b u m , ab orbo ad longaonem, a longaone ad colon, a colon extra m i t t i t u r p e r seces- sum(3). Pars vero pura ipsius succositatis n a t u ra lite ra d epa r tran - sm ittitu r-H o c autem te sta turC onsta ntinus in Pragmatcchni (4) di- cens: «Vene exeuntes ab epale due fuerunt necessarie, una ab
epa-f i ) Questo titolo manca nc’ epa-fine MSS. della Biblioteca Parigina. (2) Leggasi riguardo all intestino/w>r/an«r;o la lezione anatomica di Co- fono a pag. 3Sg ; e leggasi inoltre n ell’altra lezione «natomica l’opinione di Costantino e d’ Isaac, pag. 3g6, V oi. 11,
(3^ Tutto ciò che segue, fino al termine del paragrafo manca ne'due MSS. francesi
(4) Qui la leiione è dubbia, e m eglio deve legger;! Vantrgni., ebe in real tà è l’opera ebe a'tempi di Mauro si attribuiva a Costantino, e che poi si « riconosciuta per semplice traduzione dell’opera d’Isaac, che Daremberg hs
tis . . ( I),q u e nom en so rtita estPor/i?, altera ab ep atis g ib b o , que e t Concava n u n cu p a tu r.P o rte ex tr e m ita s.a n te q u a m a b ep ate e x e a t, e s t quinaria: e x ie m v ero ab op ale usq u e ad duodenum in te stin u m v i- d e tu r p e r tin e r c . Ibi v ero in -octo d iv id itu r ven as, q u e e t m esera i- c e d ic u n t u r , quorum una sto m a ch i fundo in fin g itu r , povtaus ab ipso succum ad epar r.u trien d n m , secunda o r ific io , te r tia portana- r io , quinta vero duodeno.
Succositas p red icta ptisanaria ig ito r per venas m esaraicas ad fi- par transm issa, recip itu r in lactea p orta, vena s c ilic e t quadam ra mosa o r ta in epatis cavo in q u a a c tio n e v irtu tis ep a tis d ig e s tiv e o p e rantis p e r caliditutem e t h u m id ita tem , coop eran te ca lo r e , su sci- pien s d ig e r itu r . D igesta in quam dam massam , quam au otores ap - pellant M assam S u n y u rn e a m ,tr a n sm u ta ta r ( 2 ) , e t q uia in q u a lib et fere d ig estio n e fit p u ri a non p u ro sep aratio , s im ilit e r in hac d i g estio n e quedam g en eran tn r p u r a e t quedam im p u ra .
Im p u ru m aliud e st sp ecia le, e t aliud g en era le . S p eciale aliud e st calidum e t siccum e t le v e , quod a ttra h it ad se c istis felis ad cole» re rubee form alem g en era tio n em . Utide Isaac in q u it * « E st c o le- » ra, que vocatur ru fa , cujus color in te r ru beum e st e t c it r in u m » . H oc naturalis est sp ecies , e t ejus in h a b ita tio est felis saccu lu s. lia n e natura o d io babuit, prop ter a m a ritu d in em , e t sui acum en , unde in unum deduci tur lo cu m , n ec aliquid m andai e x ea ad m e m bra c u m -sa n g u in e n is i quantum suflBciat ad a p p e titu m co n fo r ta n - dum in qualibet parte co rp o ris. A liud vero sp ecia le im p u r u m e st fr ig id u m , e t iiu m id u m e t spum osnm q uod a ttr a h it ad se p u lm o , s to m a c h u s, cerebrum e t a rticu li ad form alem s im ilit e r fleg m a - tis g en era tio n em , u n d e ip se Isaac in q u it : « Quod vere frig id u m » e s t e t hum idum atq u e spum osum in secu n d a d ig e stio n e hoc tra- » h it ad se pulm o , u t sui calorem m itig e t , e t u t n ig ru m p h legm a » g en eretu r ». S im ilite r fa ciu n t sto m a c h u s, cereb ru m , e t a r tic u li. T erciu m vero sp eciale im p u ru m frigid u m e s t , siccu m , e t te r - r e u m , velut san gu in is fe x , qtiod a ttra h it ad se splen ad form alem g en era tio n em m elan colie, unde ip se lsa c , in D ietis u n iv ersa lib u s(3 ) in q u it: « S icu t natura m elancolicos e x o r n it h u m o r e s e t e o s in s p ie - » ne con clu sit, n eq u e aliq u id m it t it e u m sa n g u in e ad m em bra n u » trienda n isi quantum sufficit ad c o n fo r ta n d a ...(4) in q u o -» lib et m em bro corporis -» (5) e t T h eop h ilu s : « T erren u m v e r o , » et velut sanguinis fecem per suum m eatu m tr a h it ad se sp len ad
» e lid e r e gen era tio n es ■».
dim o strato essere la stessa O pera d ell'A Im n lck i a ttrib u ita ad Ali A bbate. Cf. N otic. et e x tr a iti des M anusc. m edie. G rees, Lai. et. fr a n e . Pars / . pag 8 i . P aris i853.
( i ) L a voce che m an ca sem b ra e sse re cavo o concavo. L eg g a ti la Lo zione A natom ica pag. 396-897. V oi. II.
(2) MS. 6963 tm n su b sten tia tu r.
(3) La citazione d e ll’o p era nel MS. 6968
(4 ; Contentiva nel MS. di F ire n ze ; appetitum confortandum nel MS. 6yG3 ; relaxatorum covfortandam ( sic ) nel MS. (>y(ii..
ffcemanet ig itur generale impurtmv in epate , quodspe cia li vo- eabulo dicitur Urina, cum puro scilicet sanguine , cujus sanguini* pars quedam (crassior) cum ipsa urina e tq u ib u s d a m partibus liu- mornm por proprios meatus ad «par redjundantium , p e r ij veuas capillares inferiores transniittitu r ad q u i l i m (1) venam ev ipsis capillaribus confectam in e x t re m ita te m in oris frusti epatis (2) , a quili per duos ipsius ramos m it titu r ad cenes, quorum, unius in- terfìgitur d es tra reni- et alius sinistro (3)*
In renibus autem urina decolatur a sanguine e t a b a l i i s Im m o l i bus , que urina per quosdam poros , q u i d ic u n tu r uritides p o r i , tr a nsm ittitur a d vessicam. A vessica per virgam e x t r a e duc itur. Et ergo urina superfluitas solias sanguinis g e n e r a ti per m aleriatn et formam in epate, ut insinuat Theophilus duna, dic it:; « Urina est colamentum sanguini* in. epate ». C.olamenlu,tn vero.sanguinis e t a'iorum h u m orum factu m in. renibus insinuat Isaa£, c k m dicit : « Urina est cojaraentam,sanguinis et,a!iorum. bu.moru.ii in reni- bus » {.4jt. Sanguis vero, cura ajiis himjoribus venaiim, m it t i t u r ad m em bra: cuius sanguinis q uedam pars p iy io r e t subjilior p e r po- ros venaru.m resudal in Contea, i n quib us ac t ione virtutis, digestive eperanti.s p e rc a lo re m et h um iditatera, calore cojioperanle, digeri- t u r e t d e a l b a t u r e t iu te rtiam kum idjtatem traasubstantiatur; que ìjumiditas opere virtu tis iiuiju.ta.tive postea aiembris u n itu r e t in- corporatur. Xune nota quod ti;iplex celebra t u r digest io iu,hu,m;ino corpore : prima instomaclio, seconda in e p a t e t e r t i a . i n omnibus niembris aJiis;. e t in unaquaq^t! il l a m m a ll q u a genpFatur superflui• tas. Super 11 uitas prim e digestion.is est stomacHus ; saperti ai tas se- cunde digestionis est urina ; superiliiitas te r t ie a n i vix a u t iiiiiii- qtiam i n sa rii s appa ret » quia a u t pei; eatprem consumi tu r aut per sudorem e m ittitu r In eg ris autem a p p a re t u t prim os per m eatus le d u n d a t ad epar e t ed u citu r cum ,u rin a, e t a p p a re t m acinali q,uan- doquo in fundo et d jcitu r ypostasjs, ab ipo, quod est sub , e t sto , stas, quia subtus stat;.q.uandoque 'dicLtuj; neorim a. in, m edio, id est dependeas; quan.doque io superfìcie e t dieitUF nephylis sive nebu- la, id est super stans, quia quasi desuper uà ta l i a u r ina» !;tem nota quod fere com niunis est opinio om aiuro , quod, flegm a , colera e t nielancolia g en e ran tu r in, si. ma epatis per ma te r lata, e t in recepta- euJo p er form am . Flegma io sto ra a c h p articu lis e t cereb ro , colera iti. cisti feliis, melancolia in splene. Sanguis neu m a te ria lite r e t fo r ala li te r in. ep a te , e t idem qujd.em. de om nibus tu rn o iib u s d ic itu r. E t itera notaudum est quod licei u r in a vitii vel vigoris om uju ai m e m b ro ru m cocporis conietualiter quodammodo. sii d e c o r a tiv a , f rin c ip a lite r tamen. vitii vel vigoris epatis et v ia ra m u rin aliu m e 4
(i) Vena e u ilisembra l’emulgeate. LeggasUa Lezione Anatomico, di Co &>ne a pag. S8g.
(*) E x... epatis nel sola MS. di Firenze. (3) Quorum...'sinistro nel MS. 6;)63.
G
sig n ifica tiv a . In qua p rin cip a liter iiij« r c o n sid c r a n tu r , s c ilic e l c o lo r, substautia q u a n tita s, e t co u ten tu m .
De colo ribus U rinarum .
C oiores urinarum (1) su n t x j x scilicel: j Albus; ij L acteus ; iij; G laucus; jv. K aropos; — v. Subpnllidus ; — vj. P allid u s ; — vij. Subcitrinus; — viij C itrinus; — j x . S u b r u fu s ; — x . Rufus ; — xj. Subrubeus; — x ij . R ubeus ; — x iij. Subrubicundus ; — x jv . R u bicundus; — x v . Inopos; — x vj. K iauos ; — x v ij. V irid is ; — x v iii Lividus; — x ix - N ig e r .
(2 ) Albus est sicu t aqua clara , lacteu s e s t sic u t seru m lactis , glaucus est sicu t corno lucidum album ; e t isti coiores sign iflcan t fr i- g id ita tein intensam . K aropos est sicu t color p ilorum cam eloru m ; e t is te color sign iflcat frig id ita tem in ten sa m . P allid u s e s t sicu t succus carn is sem is c o d e . Subpalidus idem rem issu s. C itrin u s e s t s ic u t c o - lor c itr i; su b citrin u s, idem rem issu s. R ufus e s t sicu t color o p tim i «turi; subrufus, idem rem issu s. R ubeus e s t s ic u t color sa n g u in is ; subru b eu s, idem r e m is s u s , R ubicundus e s t sic u t color croci ; su b - rubicundus , id em rem issu s. Inopos e st sicu t vin u m p ertu rb a tim i, m arcid u m e t n ig ru m , K iauos e s t sicu t color pu lvere (sic) qui fit ex albo et nfgro colore. V irid is e st sic u t color cauli vel p o r r i. Lividus e s t sicu t p lu nibum , n ig er est sicu t co rn u luciduin n ig r u m .
D e subslantiis urin aru m . — Item n otan d u m e s t quod v su n t su b - sta n tie, scilicet ten u itas; m ed io cris teu u ila s; m ed io crita s ; m ed io - cris spissitudo e t sp issitu d o.
D e q m n lila le u rin aru m . — Q u an titas verum s it m ulta vel paura. Da conientis urine. — C ou ten tu m m ultiple*. e s t , s c ilic e t s e d i- rneutum , reso lu tio , arena et cru d u s h u m o r , e t aliud q u o d lib et ap - parens in uriuis.
De qualitutibus urine. — Q ue om n ia habent p r o v e n ir e in u ri- n is, a q u a tu o r qualitutibus, sc ilic e t a c a lid ita te , fr ig id ita te , sic c ita - te e t h u m id itate ; due quarum in m u tan t urinam secu n d u m colo- r e m , scilicet calid itas e t frig id ita s; alie d u e secu n d u m su b stan tiam , s c ilic e t siccitas e th u m id iia s . C olorum u rin aru m quidam sign iflcan t calid itatem , ut a su b citrin o om nes usque ad virid e ; alii sig n ili- cant frig id ita tem u t a palido in frig id o ; v irid is sig n ilica t fr ig id ita - tem m ortifican tem ; n ig er sig n iflca t aliquando fr ig id ita te m m o rti- ficantem p reced en te liv id o ; aliquando signiflcat calorem ad h u ren - tein preced en te v irid i. C a lid ita tise st urinam co lo ra re, frigidità!ìm d iscolorare, h u m id itatis in sp issare, sic c ita tis a tten u are. C alid itate sic coloratur urina; dum en im p er calorem ìn ten su m , non tam en adurentem h u m orem e t u rin e m ateriam a g e n te m fo r tis fit eb u litio terrestriu m et aquosarum p artiu m in igu eas e t aereas fit resolu lio , e t sic calidi gen eran tu r h u m ores e t sp ir itu s e x m u ltip lica tiu
-( i ) II Cod. P a r. 6;)Gi a " 5;iu ^ n c, secundum Teofi/um .
ne ignearum e t a e r e a ru m p a r tiu m , q uarum m ina est superfluitaa, ab ipsis predominantibus e gre ditur colorata. Si vero caliditas agat ja m adiiurendo ig ue anim e t aerearum p artiu m fit consumptio; e t tantum in urina rem a n en t p »rtes solidas et te rrestre s. In adustio ne ergo principio ignearum partium non ornai moda fit consum p tio, sed ipse cum te rrestribus habundant. Unde c u m e x i g u e i s par- tibus rubeus deberet provenire color, e t ex te rr e s trib u s n ig e r, nec potest provenire rubeus color in toto ex igueis, c o n t ra d d e n te ni- g ro colore proveniente ex terrestribus,n ec a te rres trib u s niger, con- tradiceute rubeo colore proveniente ex igneis; s e d e x e a r u m alte- r u t r a contradictione prò veni t compositus ex n igro et rubeo , sci- licet viridis.
Postremo omnimoda ignearum e t a e re a ru m p artiu m consum pi io ne facta per calorem ad u re n tem ,so le te rre s tre s rem unent, e x qui- bus niger provenit c o l o r , et est ratio quia nig er color in u r in a ex precedenti viridi significai adustionem. F r ig i d ita te vero sic disco- loratur urina: d u m per frigiditatem intensani non tamen inortilì- cantem, in h u m orum et u rine materiam agente, ignearum et ae r ea ru m p artium in terreas et aquosas lìt condensati» e t caloris ef- fectus m in u itu r .te re s tr iu tn et aquosarum p a rtiu m fit rnultiplicatio, h u m orum tepefit ebulitio et sic frigidi g en e r a n tu r hu marea e t s p i- r itus, a qui bus supe rabuudantibus urina eo ru m superiluitas e g r e d i t u r discolorata. Si vero frigiditas a d e a fuerit intensa quod ex parte condeuset aquosa e t te rrestri», unde c u m ex aqueia partibus albus deberet prohvenire color, e t a te rrestribus nig er, nec potest provenire albus color in t o ta ex aquosis partibus c o n t r a d d e n te n i g ro colore proveniente e x te rr e s tri b u s , nec n ig e r color in to to ex terrestribus, contradicentealb a calore provenie nte e x aquosis, sed e x earum aiterutra contradictione provenit colar CQinpasitUS ex al bo et nigro, scilicet lividus.
Si vero per frigiditatem mortiffcautem omnim oda condensatio aquosarum partium fit in te rr e s tre s; ta n tu m niger provenit color, e t hec est ratio , q u a r e niger color in urina e x p recedenti livido perfectatn significai mortificationem. N ata u d u m v e ra est, quod a- jiquanda frigiditas potentialis vel quasi poteiìtialis sunt h u ju s rei cause prioripales, quod patet in rec ep tian e m I n f e r e saracenice, q u e etsi e x ib e a tu rc u m aqua caiefacta, et p-ei‘ loca transeat calenta, la nieri veniens ad epar sua potenliali frigiditate, caloris epatis discra- siam allerat et immillai Sim iliter hujus rei causa frigiditas est actualis, u t frigidum balueum et f rig id u m epitliim a.
Siccitatis est u r in a m actenuare. Hoc au to m v id e tu r piane c o n tra rimi!, cu m siccitas, habendo m o tu m ad cent rum , p a rtis a h e x tr e mis r ed u c ata d medium, et ideo d eb eret po.tius u rin a m ispissare,ad quod dicimus, quod siccitas secuadum diversa su b je ta , in qua ag it, diversos consequitur effectus; agens enitn in re m grossam , ejuj par- tes subtiles eousumendo, ipsam magis ingrossai, nani agens in lu- tu m , ejus partes subtiles e t liquórosas cousuoiuuda, ip su m soiidius
rcd d it ( I ) , unde lutum tem p ore e stiv o p ro p ler calorem solis v id e- tu r p elrificari. A gens v ero in rem su b tile m , partes ejus rarefacien - d o, ipsum red d it su b lilio rem . A gens cn im siccitas in m ateriam san g u in is ter r e str e m , ejus partes liquorosas c o n su m en d o , san gu in em i'acit spissiorem .
Siccitate sic attenuatur u rin a. D u m en im per siccita tem in h u m orum e t u rin e m ateriam a g en tem , su b tiliu m e t aquosarum par- tiu m ipsius m a te r ie fit ra refa ctio , te r r e s tr iu m condensatio , e t ad cen tru m reductio , e t sic u rin e seq u itu r a tten u a tio ('2). U nde Gale- nus : in sicoiori epate spissior sanr/uis <jen ern lu r. A gens en im s ic c i tas, op eratu r ad centrum e t e x a cu m in e ad su b tilita tem , unde Isaac in D ie lis: « S iccitas, si in quarto gradu fu e r it, action em suam actio - » ni caloris adsim ilat ». — Est talia ra tio , quia siccitas , agens in m eatu s urinales, ex. m otu quem h ab et ad cen tru m , ip sos coartat et c o n str in g it, unde parum a u t n ih il valet e x ir e cum ipsa u rin a , q u a- r e te n u is e t su b iilis e g r e d itu r a vescica.
llu m id ita te sic in sp issatu r u rin a: dum en im per h u m id ita te m in hu m oru m e t urine m ateriam a g e n te m , h u m o ro sita tis fit g en e r a tio e t m u ltip licatio lium orum ad u rin a m , libera f ita d m ix tio , e t s ic u- rin e seq u itu r in sp issatio. V el sic: h u m id ita s agen s in u rin ales m ea tu s e x motu quem habet de c e n tr o , ipsos am p liat e t relaxat: quare h u m o res eg red iu n tu r cum urina lib e r e , unde in sp issatu r.
E t nota quod sicu t q u a tu o r s u n t q u a lita tes, ita q u atu or s u n t h u - m o res in g e n e r e , sc ilic e t E le g m a — Sanguis — C olera — e t Me lancolia, quorum u n icu iq u e due su n t a ttrib u te q u alitates F leg m a - ti frigid itas e t h u m id ita s , S anguini caliditas e t h u m id itas; C olere calidilas e t siccitas ; M eiancolie frig id ita s e t s ic c it a s , secundum quod dipartita p o tu it fieri q u a lita tu m co n ju n clio in d u o. D e o m n i bus videndum e st sin g u la riter; sed cu m tleg m a tis, tam quam s e m i crudi I m m o r is , g e n e r a tio aliorum precedat g e n e r a tio n e m , d e e o p rim o est agcndum ,
D e F legm ate.
r ie g m a aliud e st naturale e t aliud in n a tu ra le.
N aturale flegm a e st quod n a tu ra liter frigid u m e s t e t h u m id u m , in sapore in sip id u m , in co lo re album , in su b stan tia fluidum e t in ep atis sim a iu ter alios h u m ores naturales per m ateriam g e n e r a tu m . H oc flegm a aliquando habundat cum fe b r e , in terd u m vero sin e fe - b r e . Ilabundans sin e feb re s ic h ab et u rin am d isp on ere (3 ). Et q u ia , sicu t p r e d ix im u s, ir ig id ita tis e s t u rin am discolorare , e t hu - in id itatis in sp issare; id eo habundans sin e feb re u rin am habet red - d ere discoloratam e t spissam . U rina e r g o iu colore pallida vel su b
-( i ) T ulio ciò che segue fino a l §. é del Codice di F ire n z e .
(«) Le citazioni sono nel Codice di F ire n z e , e del P a r, Cy64 q u e lla sola di G aleno. .
pallida, karopos, laelea, glauca vel alba, in substantia e q u a litc r , et per totum spissa, flegraa naturale sine febre habunda re siguiflcat. llle ergo vel illa, cui est talis urina, qu an tu m e s t in col ore et s u b stantia urine ex hujus liumoris habundantia, his debet infestari sin- thomalibus: replectione stomachi ex indigestione p ro v en ie n ti, fasti dio, oris insipiditale, spuli et salivarum habundaniia.[gravedine ca- pitis, e t precip ue sinistre partis an terio ris, gravedine somni, g r a - vedine r e n u m , e t in terio rum p artiu m , tortione, e t dolore sto m a chi cum gravedine et gurgulatione, pigritia totius corporis ta m ad sensum quam ad motum, et in muliere juvencula talis apparens u r i
na vitium mnlricis, ut veniens ad tempus m e n str u o ru m , m enstruis careat, aut ea sicut decet non habeat.
C u ra.—Patienti ig iiu r ab ipso principio sic est subveniendum .
Estivo et calido tempore, mane, jeju no stomacho, d e t u r mel rosa- ceum cum aqua decoctionis a n i s i , masticis e t seminis feniculi e t Jjasiliconis in qua tria vel iiijor grana salis resolvar.tur ad majorem mundiflcationem faciendam. H yem e, vero, et te m pore frigido m a ne jejuno stomacho d e lu r oximel simplex, vel com positum de ra- dicibus sparagi, brusci, apii, feniculi, petroselini e t rafani cum a- qua predic te decoctionis (I) vel cum aqua calida. Abstineat se pa- tiens (2) ab omnibus salsis, frixis, acetosis, legum inibus, acrum i- nibus, aliala, piperala, l'ructibus, pane azimo, carne vaccina, h ir- cina, cervina, bubolina, caulibus, le n tib u se t his similibus, e x qui- buslibet crossis cibariis , a vino forti e t tu rb ato , nimis lim phato , ab aqua simplici, et ab omnibus crossis cibis e t potibus. De carni- bus comedat carnes annualis agni, annualis porci, castrati, arietis, liedi, capreoli, pedes e t r o s t r a porcellorum. De volatilibus comedat fasianos, perdices, starnas, pullos gallinaceos, gallinas teneras, ca- pones teneros, interdum vero pullos columbinos , e t miufjres aves p r e te r degentes in aquis e t paludibus. De piscibus com edat pisces aspratiles, maxime degentes in aquis salsis, circa scopulos, squamo- so s , mediocres , minus p in g u e s e t magis mobiles. De oleribus co
medat olerà mixta habentia sparagos, bruscos, boragines , a p ia m , feniculum , petroselinuin, spinacea e t e l i a m cicorea. De legum ini bus comedat far ordei, far spelte, cicera nigra, e t precipue jus eo-
rum , grana Rizon ( 3 ) , e t etiam similia. De pane com edat panem feim entatum , bene coctum, bene m u n d a tu m ,a b omni mala q u ali late carente. Hec ta m en, si ventre fuerit tluxili. Patie ns bibat vi- num album, c i tr in u m , vel subeitrinum , clarum, o dorife rum , me- diocriter limphatum et precipue cum aqua predicte decoctionis. Sero vadens dorm itum , accipiat pig ram vel benedictam ,sim plicem , vel blancam, vel triferam magnam cum aqua decoctionis ejusdem cum aqua ca lid a, vel cum vino decoctionis salvie e t rute ; et hoc
( i) Nel MS. 6 9 6 3 , nel quale segue Patienti eundo dormitum c tc . che vie ne nella fine del §.
(2j 11 seguente § che riguarda i cibi è conservato dal Cod. Fiorentino,cou (’aggium ione di ciò che trovasi di più nel MS. 6cj63.
p recip u e contra vitiu m m atrici* ( I ) H y em e et tem p ore frig id o p u rg etu r patieus circa m ed iato noctern cum b enedieta et bianca sca- m on eatis erm od actilatis, vel etia m cu m p illulis m eis (2 ). E stivo v e ro e t calido tem p ore cum k atartico im p eria li ven Iris lu xatio.
D e flegm ate n a tu ra li.
A liquando flegm a naturale habundat cu m feb re (3) e t inducit quotidianam veram , e t tu n c e x e o urina sic d isp o n itu r. Urina ig i- tur in colore su b citrin a, in substantia p er to tu m et eq u aliter spis- sa sin e liv id ita te, quotidianam s ig n iflc a t de fle g m a te n aturali. 1 Ile e r g o , vel illa , cujus e s t talis urina , q u an tu m e st in co lo re et sub- stantia ipsius u r in e , n octe q u a lib et a te r tia ora n o c tis in antea (4) p red ictis sin th om atib u s d eb et in fe sta r i, p rim o fr ig o r e , d ein d e ca lo r e (5 ).
Cura. — P a tie n ti ig itu r ab ip so p r in c ip io eod em m odo su b ve- n iendum estq u em a d m o d u m lab oran ti de eju s habundantia sin e fé- b re: sed cum ten u io ri dieta e s t in sisteu d u m , p rop ter febrilem d i- scrasiam (G ): e ta b s tin e a t p a tien s a p r e d ic tis o le r ib u s ca lid is, d eci m o vel d u od ecim o d ie. H y e m e e t tem p o re frig id o p u rgab itu r p a tien s cum benedicta lassativa , ve! cum k a ta r tic o resolu to in aqua decoctionis p o lip o d ii, a g a rici e t se m in is fe n ic u li.
De flegm atibus in n a lu ra lib u s.
Innaturalis fleg m a tis q u atu or su n t sp ecies, s c ilic e t , flegm a a ce- tosum , flegm a dulce , — flegm a salsum , — flegm a v itreu m .
Tlegm a àcetosum e x a ccid en ti v erso in n a tu ra m frig id u m est et siccu m , èjus nam que g en era tio habet fieri e x fle g m a te naturali , corru p to per frigid itatem e t siccita tem ipsum in fic ie n te s atq u e co r- rum pentes (7); quod quia secu n d u m su b sta n tia m fle g m a ti naturali p e r tin e t.e t quantulam cum que p r o p r ie ta te m ip siu s flegm atis r e tin e t. unde siccita te urina sic non p o test a tten u a re. H oc ig itu r flegm a aliquando habundat sin e fe b r e , in te r d u m vero cu m féb re (8 ), et li- c e t siccita tis s it u rin am a tte n u a r e , tam en servata p r o p r ie ta te s u b stan tie , m a terie in g e n e r a tio , non potest urinam sic red d ere te n u em . Habutidans s in e feb re sic h a b e t u rin am d isp on ere : U rina
( l ) Dal MS. 6 ;|63.
(a ) P e l etiam cum p illu lis meis m an ca n e’ d u e M S S . P a r . E quando op presso le cita il MS. 6yG3 le ch iam a p ìllu le M a g is tr i ila u ri. In questo MS. se uè tro v a an ch e la com posizione.
(3) Queste tre parole del Cod. di F ire n z e . (4) P a ro le in in te llig ib ili nel Codice f i o r .
(5) Il Cod. P a r. a g g iu g a e : et v i ] habet hot as in quiete , et v j m labore, in quiete in senibus f i t in hyem e.
( 6; Ciò che seguo nel Cod. di F ire n z e .
ig it u ri n colore pallida vel subpa llida , karopos, laelea, g la u c a , vel alba, in substantia m ediocriter tenu is, de tlegmate acetoso iudige- sto vel mediocris de eo accedente a d digestionem , vel m e diocrite r spissa, d e e o .j a m digesto , flegma acetosum sine febre habundare significat. ille vel illa ergo cujus fu e rit talis u r in a , q u a n t u m e s t in colore et substantia ipsius urine e t h ujus h u m o ris habundantia , liis debe t infestari sinthomatibus; indigestione ventris, e t l a t e r u r n inflatione, replectione stomachi , fastidio , acetosa e r u p t u a t i o n e , sputi e t salivarum habundantia, gravedin e capitis . g ra v e d in e r e - num e t maxime inferiorum partium , pigritia totius corporis tain ad sensum quam ad motum. In rnuliere ju vencula signiflcat vitiuin m a tricis, e t veniensad tempus m e n stru o ru m , a u t menstruis ca- reat, aut ea sicut decet non habeat ( I). Hec sunt sin thom ata : g r a - vedo spathularum et precipue sinistre s p a tliu le, gravedo coxaruin e t tibiarum.
Cura. — Patienti ig itur ab ipso principio eodem modo subve- niendum est quem admodum laboranti de habundantia flegm atisna- turalis sine febre. f i a t patienti sero eunli d o r m itu m exibitio p i gre e t benedicte vel blance vel solius t r i f e r e m agne cum vino de- coctionis salvie e t rute. Gontra matricis vitium fiat hujusm odi fomentum: folia lauris , pulegii, savine , calamenti , origani e t ju- niperi bulliant in vino forti rubeo et odorifero vel aceto. Deinde tnulier sedens super sellam ligneam, hinc inde pannis bene cooper- ta , fumum per inferiorem r e c i p i a t , deinde ex eodem vino more solito pudenda abluat (2) ; et fiat exhibitio pigre , e t benedicte e t b rau c e, vel solius trifere magne. Ad provocationem m e n str u o ru m accipitur radix thassi barbassi noviter a te r r a e x t i r p a t a e t p u b e r e gith pu lv e riz a ta , vel scammonee vel etiam calcis vive , e t prece dente predicta suffumicatione e t ablutione subponatur sero. Sit ta- men ipsa radix bene prius abrasa. Item saponaria tr i t a cu m pulve- r e gith e t scamonea pulverizata e t subposita , p o te n te r m enstrua provocat. F iat etiam sepius subpositio blance vel trif e r e m agne. F in u t etiam napbtales (3) de mastice, olibano, la u d a n o , galbano , oppoponaco, trifera magna, aloe epatico, gith, bistorta , storace , calaminte , m u sc o , am bra , xiloaloe , terenda t e r e n t u r , e t omnia cum oleo muscellino commisceantur et bulliant cum ipso usque ad spissationem unguenti, et sic cum eodem oleo inform entu r p red i- cti nephtales, quorum unus p e r novem dies ante consuetum t e m pus m enstruorum , quolibet sero, cum vadit d o rm itu m , m ulieri s u b ponatur, precedente tamen predicto suffumigio et ablutione.
(;} Hec . . . . libiarutn del Cod. Par. 6963.
(2) E t . . . . magne nel Cod. 6y(i5 di Parigi. Quel che segue con qualche trasposizione é presso a poco uniforme nel Cod. di Firenze e nel predetto Cod. Parigino.
(3)Ne! Cod. Par. 6 3 6 4; yaleni ad mundìficutianm im iricis et polen te!' a d concedimi hec.
De flegm ate acetoso cum febre.
A liquando flegm a acetosum habundat cum febre ( I ) e t in d u cit quotianam veram e t tunc e x eo urina sio d isp on itu r. U rina e r g o in colore subcitrina , pallori vicina , in substantia m ed io criter ten u is ad m ed io crita tem m agis accedens , d e flegm ate acetoso in d ig e sto e t m ediocris de e o acced en te ad d ig e stio n e m , vel m ed io criter sp is- sa de eo jam d ig esto , quotidianam habundare sign ificat de fle g m a te a cetoso. 1 Ile e r g o vel illa, cujus fu e r it talis urina quantum est in colore e t substantia u r in e , q u o tid ie circa sero p red ictis sir.thom a- tibus d ebet in festar], sed g ra v iu s, prim o (Vigore, d ein d e calore.
C u ra. — P a tie n ti ig itu r ab ipso p rin cip io eod em m odo su b v e- niendum e s t, quem ad m od u m laboranti de fju s habundantia sin e fe bre (2) Sed u tru m q u e te n u io r i dieta est in sisten d u m p ro p ter fe- brilem d iscrasiam . A bstineat patiens a p r e d ic tiso le r ib u s calid is. D e cim o vel d u od ecim o d ie e stiv o e t calido tem p ore p u rg etu r p atiens cum catartico im p eriali (3) resoluto cum aqua d ecoction is anìsi e t se m in is fen icu li: h y e m e v ero e t te m p o r e frig id o cum benedicta scam m oneata resoluta in aqua calida, vel e tia m cu m k atartico im p eriali ( i ) .
De flegm ate (lu tei.
F legm a dulce e x accid en ti verso in naturam calidum ju d ic a tu r e t h u m id u m , ejus nam que g en era tio habet fieri e x fleg m a te natu rali, corru p to per caliditatem e t h u m id ita tem ip su m in ficien tes a tq u e co rru m p en tes. Quod aliquando habundat cum feb re aliquando sin e febre. Habundans sin e febre sic habet u rin am d isp o n ere, unde t a lis datur regu la. U rina ig itu r in co lo re c itr in a , vel su b citrin a , in substantia eq u a liter per totum spissa sin e m anifesta liv id ita te , f le g ma dulce sin e febre habundare sig n ifica t. Mie erg o vel illa cu ju s est urina quantum e st in colore e t su b stan tia u rin e , e x hujus habun dantia his d eb et in fe sta r i sin th o m a tib u s : rep lec tio n e stom ach i , fastidio o r is, d u lcedine sp u ti e ts a liv a r u m habundantia, g raved in e cap ilis, g raved in e so m n i, g r a v ed in e renum e t interiorura partiurn, p ig r itie totiu s corporis tam ad sensum quam ad m o tu m .
Cura. — P a tie n ti ig itu r ab ipso p rin cip io hoc m odo su b v en ien - dum e st. H y e m e v ero e t tem p o re frigid o (5 ) q u o lib et m ane je.iu- no detur o x im e l sim p lex cum aqua d eco ctio n is a n isi e t sem in is fe n ic u li. E stivo >ero e t calido tem p o re d etu r o xizacar vel sciroppu-i acetosus cu m nqua ejusdem d eco ctio n is. U tatur patiens p red icta
(1) E t . . . veratri n e l Cod- F io r e n t.
( 2 ) Nel Cod. P a rig . 6gG3 d ice taboranli de Jlegm ate n a tu ra li eum f e bre, e m anca di ciò ch e se g u e d a S e d . . . c a lid is.
(3) [iesnlvlo . . .fe n ic u li nel Cod. F io r.
(4) Nel Cod. P a rig . 6y63: yem e et tempore fr ig id o cum benedicta scarno- neata, vel cum p illu lis m agistri M auri.
dieta et nbstineat a predictis oleribus calidis e t ab omnibus calidis cibis et potibus. Decimo vel duodecimo d i e p u r g e t u r patiens cum katart'co imperiali, vel etiam cum benedicta, reso lu tisiu aqua pri- marum violarum, agarici et semiuis feniculi.
De habundanlia flegmalis dulcis cum febre
Aliquando flegma dulce habundat cum febre , e t t u n c e x eo urina sic disponitur. Urina ig itu r in colore ru fa vel subrufa , in substautia equaliter per toturn spissa sine m anifesta lividitate , quotidianam significat de flegmate dulce. Ille ergo vel illa , cu- jus est talis urina, quantum est in colore et substantia ipsius u r i ne, cum predictis sintliomatibus debet infestari ; sed a c u t i u s , e t omni uocte inter horas flegmatis et sanguinis quia hoc tale fleg
ma secundum substantiam r etinet naturam flegmatis , et secun- dum qualitatem retinet naturam sanguinis; ideo ex conditionequa- litatum ad substantias , nec in horis flegmatis , ncc in horis san guinis, debet p ro p rie alBigere, nec habet siccitatem, a u t acum en, u t p u n g a t e t m ordicat, e t inducat rig orem , nec f rigidita tem , u t i n - frigidet ( I). Quidam enim dicunt quod non fit tipus in hac febre.
C u ra . — Patienti igitur ab ipso principio eodem modo subve
niendum est, quem admodum laboranti de ejus habundantia sine fe bre. Sed u tr u m q u e tenuiori dieta est insistendum p r o p t e r febri- lem discrasiam (’2j. Decimo vel duodecimo die h y e m e e t te m pora frigido purgabitur patiens cum katartico im periali resoluto in aqua predicte decoctionis. Estivo vero e t calido te m p o r e p u r g e t u r p a tiens cum hac decoctione, p runa, viole, semina c i tr io li, melonis , c u c u m e ris e t cucurbite, th im u m , polipodium , agaricum e t s e m e n feniculi, bulliant in aqua, et in ipsa resolvantur cassia fistula , vi- delicet ij manne uncie , j. addita uncia in j. pulveris mirabulano-
rum c itrin o ru m , et I. kebuloruni, colatum in mane p r o p in e tu r. Ve flegmate salso.
Flegma salsum ex accidenti verso in naturam calidum est e t sic- cum ; ejus namque generatio h abe t fieri ex flegmate naturali co r- ru p to per caliditatem e t siccitatem ipsum inficientesatque c o r r u m - pentes ; et licet caliditatis sit urinam colorare , siccitatis a tte n u a r e (3), tamen, quia generatio fit ex flegm ate naturali co rru p to et quanlulamcumque proprietatem ipsius substantie ingenerato ; ideir- co urinam sic non potest a ttenua re ex tolo. Hoc ig it u r flegma ali- quando habundat cum febre, in te r d u m vero sine febre. Habundans
(1) Q m dam . . . . fe b re nel Cod. Parig. 6g<)3.
(2) Decimo . . . propinetur nel Cod. F ior. N el Cod. P arig. 6963 pre-
scrivesi soltanto 1’ ossizaccara col salasso alla vena basilica del braccio destro.
sin e feb re sic h a b et urinam d isp on d re. U rina ig itu r in colore c i tr in a , vel su b citrin a , in substantia m ed io criter ten n is ad m ed iocri- ta tem m agis accedens , d e fleg m a te salso in d ig esto , vel m ed io cris d e eo acced en te ad d ig estio n em . vel m e d io c r ite r spissa de eo jani d ig e sto , flegm a salsum sin e feb re habundare sig n ifica t. IHe e r g o vel illa, cujus est talis urina quantum e s t in colore e t substantia u r i n e , ex hujus h u m oris habundantia , h is d eb et in festari sin th o m a ti bus: in d ig estio n e , r ep lec tio n e sto m a ch i , fastid io oris , salsedine , g ra v ed in e ca p itis, dolore fro n tis p artim e x te n s iv o p artim p u n g iti- vo , s iti , dolore ca p itis , g ra v ed in e ren im i e t m a x im e in ferio ru m partiurn, p ig r itie to liu s co rp o ris lam ad sensum quam ad m o tu m , p ru ritu etiam to liu s corp oris, e t p recip u e tib iaru m , cossarum e t cu b ito ru m , quod p roven it e x v ig o r e v irtu tis a ttr a c tiv e v ig e n lis in his m em bris p rop ter eoru m con tin u o m otu .
Cura. — P a tie n s ig itu r ab ipso p rin cip io hoc m odo su b v en ien - dum e st. H y e m e vero e t tem p ore frigid o dnbitur q u o lib et m a n e je - juno (1) o x im e l s'qnilliticum e t factum de radicibus sp aragi, b ru sci, a p ii, p e tr o s e lin i, b oragin is, e t fe n ic u li. E stiv o e t tem p ore calido d a- b itu r o x im e l sim p lex cum aqua calida U ta tu r patiens pred icta d ie ta e t a b stin ea ta p red ictis o le r ib u s, e t ab om n ib u s calid is cib is sal sis, fr ix is e t a cru m in ib u s. D ecim o vel d u od ecim o d ie p u rg etu r pa tie n s , h y e m e e t tem p ore fr ig id o , cum ieralogod ion , vel cum je r a - ru fin i, vel cum h iera fo rtissim a , so lis vel etia m cum p illu lis m eis (2 ). E stivo vero e t calid o tem p o re p u rg etu r cum o x ila x a lo n , vel cum ca ta rtico im p e r ia li, vel cu m electu ario fr ig id o , vel cum e le c tu a r io de succo rosaru m , e t b enedicta v e te r i. l’ro p ru ritu to tiu s co rp o ris lavetur in aquis salsis e t su lfu reis (3) vel etia m a lu m in o sis. P ia t e - tiam hoc u n guentum ( 4 ) , quod p o tissim e valet ad lep ram , sca- b ie m , e t etiam m o r life r a m . K ecipe su lfu r v iv u m , a u r ip ig m e n tu m , ta rta ru m , n itru m su lian u m , aloen epaticn m siv e su c c itr in u m , c i- m in u m a ssu m , fu lig in em , elleb oru m album e t n ig ru m , cin erem c o r tic is fraxin i , calcem non cx tin c ta m , su ccu m fu m ite r r e , duo vel tria vitella ovorum , sanguinem testu d in is m a rin é. P u lv eriza n - da p u lv erizes, liq u efacien d a liq u efies, e t m isces om nia cum a m u r- ca olei vel cum o leo , e t facies b u llire ad le n tu m ig n em usque ad sp issitu d in em u n g u e n ti. E x hoc ig itu r u n g u en to p atien s in tran s balneum in u n g a t se fo r tite r , u t videatur unguentum quasi in co rp o - ra ri, e t tam diu ten ea t ipsum su p er se intus in balneo, donec p lu r i- m um sudet. D ein d e cu m e x ie r it d e balneo cum cantabro in forti v in o , vel in fo rtissim o a ceto b u llito corpus fo r tite r fr ic e t u sq u e ad p erfectissim am r em o tio n em u n g u e n ti, e t sic cum sapone saracen i- co p erfecte corpus abluat u n ctio n e p reced en te. E stivo e t calido
( i ) L a tera p eu tica v a ria s e m p re n e ’c o d ic i . — Si co n serv a q u e lla del M S. F io re n t. ch e é più d istin ta .
(e) Qui al colilo il Cod. P a rig . Cg63 d ic e vel cum p iltu lis M a jis tr i M auri.
(3) V e l . . . alum inosis nel Cod. F io r, nel Cod P a r. 6g f 3 et am aris. (4.) Quod . , • m orliferam nel Cod. F io r.
tempore fiat m inntio de vena epatica sinistro bracino, vel de vena stomachi , vel qnolibet tempore de basilica d e s tr e manus. E t p rò passione de flegmate acetoso fìunt karaxationes (I) tibiarum cum multa altraclio ne sanguinis de p arte e s t e r i o r i u triusque tibie * e t capite lacerti vicinantis genu.
De flegmale salso cum febre.
Aliquando flegma salsum liabundat cum febre, e t tunc ex eo u- r in a sic dis ponitur:— Trina igitur in colore rufa v elsu b ru fa , in substantia inrdiocriter te nuis, ad mediocritatem magis accedens, de flegmate salso indigoslo , vel mediocris eo accedente ad dig e stionem vel mediocriter spissa de e o j a m digesto sine lividitale quotidianam tìngit de flegmate salso. IIle ergo vel illa, cujus fue- r it tulis urina qnantum est in colore e t substantia ipsius u rin e, pre- dictis sinlliomatibus quolidie ab hora nona diei in antea debet in festari , prim o rig ore deinde calore , q u e accessio d u r a t ad plus usque ad mediam noctem.
Cura.— Patienti igitur ab ipso principio sic est subveniendum. Si vires et etas p erm iserin t ( 2 ), estivo et te m pore calido fiat mi- nutio sanguinis ad quinlum diem de vena basilica (3) dexleri bra- c h i i , que est inter medium et auricularem . Hyeme vero e t te m pore frigido usque ad vi dies, de vena stomachi, sinistri b r a c h i i , et de predicta facta minulione, h yem e et te m pore frigido dabitur Zuccarum rosatum cum aqua calida. Estivo vero et calido tem po r e dabitur sciropus rosaceus vel violaceus cura aqua frigida. Aliis autem diebus, mane jejuno d e tu r sciropus rosaceus vel oxizacarus, melorum granato rum a c e to so ru m , cum zuccaro e t aqua calida : p rete rq u e in secundo et tertio die post minutiones dabitur sciro pus rosatus vel violaceus cum aqua frigida, se m in um 14). Utatur paliens tenui dieta, scilicet pane et aqua bullita e t in frig i- data, farre ordei, lacte amigdalarum, scariolis, portulacis, grana - t i s , uvis ju d a icis, prunis dam ascenis, cucurbita assa in agresta , prenidiis (5), e t bis similibus.
(1) La voce c a ra x a e tio n e sè adoperala da’ Salernitani , per indicare le scariGcazioni superficiali della cute. Essi si servivano de'le voci c h a r a x a r e
o c a r a x a r c ,come rilevasi da questo verso (vers. 1799, pag. bo4, voi. 1.).
S u m m a c a r a x a m v s . s e d infim a sc a rific a m u s.
In Ducange non si trovano quelle voci nellindicato senso , ma bensì nel senso di scribere , ed é a credere che i Salernitani l’ abbiano adoperate in senso translato, por l'analogia dell’alto dello scrivere con lo scarificare le g germente. Nel Cod. Parig (Ì96ÌÌ dice
scarificationcs-(2) Solita formola adoperala dagli Scrittori del medio evo nel prescrivere il salasso.
(3) Nel Codice Parig. 6963 dice epatica, e v ie una notabile differenza in tutta la cura.
(4) Mancala voce: foripfriqidorum,.
(5) Nel Cod. Fior, leggcsi penidiis, voce della f a r m a c o p e a Salernitana,
H y e m e e t tem p o re fr ig id o e x tr e m ita s p ullorum , vel pulltis e li- x u s cum farre o rd ei vel in alia farina d ccoctu s p a tien ti e s is te n t e d eb ili co n v en ien ter p o te r it e s i b e r i , visis sig n is d ig e stio n is m a te r ie , quod cogn oscitu r per m aiorem u rin e sp issitu d in em , per an - ticip a tio n em accessionis, e t per acum en aflliction is, e t per d iu tu rn i- ta tem accessionis. H y e m e e t tem p o re fr ig id o p u rgab itu r p atien s X .° vel X H .° d ie cum o x iia x a to , vel cum k a ta rtico im p eria li, vel cu m pillulis m eis ( I ) . E stivo vero e t calido te m p o r e , p u rg etu r cum p red ictis in reg io n e frig id a , vel cum hac d ecoction e herbarum d iu retica ru m , pruna , v io le, sem in a m elo n is, c i t r e o l i , cu cu m eris e t c u c u r b ite , p olip od iu m , a g a ricu m , sem en fe n ic u li, a n isu m , t h i - m u m , o c im u m , bu llian t in a q u a , in qua resolvan tu r casie fistu - le . — . j j , m anne . j , p ostrem o a p p o s i t a . m iio b a la n o ru m
1 9 1
k e b u lo r u m e t alia c itr in o r u m ,e t circa tertia m horam d ici p rop in e- tu r p atien ti colatura m ane post prim am velsecu n d am assellationem ; p atien s bibat frequente:- d e aqua frig id a in m agna qu an titate ad m elio rem p u rgation em faciendam .
D e (legniate viireo.
F leg m a v itreu m e x a ccid en ti verso in naturam frig id issim u m est e t h u m id issim u m .E ju s nam que g e n e r a tio habet fieri e x D egnia te naturali co rru p lo p rop ter m ultam in ten sio n em f r ig id it a t is , e t liu m id ita tis. A liquando en im flegm a natu rale q uod in substantia n im is est fluidum c o n tin etu r sto m a c h o ,in quo m u ltu s e st frig id a tis excessu s ; unde per fr ig id ita te m h a b en tem m otum ad cen tru m , su b tiliu m e s t fluidarum p a rtiu m , ip siu s fleg m a tis con d en satio fìt e t co n g lu tin a tio . C aliditas vero p o ten tia lis e x is te n s in q u o lib et corpo- re d e m e n ta to latitans in in trin seca su b stan tia ip siu s fleg m a tis ib i agit'.quod suum est; d is s o lv i!e n im , reso lv it e t c o n s u m it ,e t sic su b - tiiia t e t e x te n u a t; per fr ig id ita te m e r g o ex ten u a n tem e t co n strin - g en tem fit partiu m fleg m a tis naturalis in s o r t io ,e t in terio ru m c o r- r u p tio , e t e x eis co rru p tis g eu era tio fit fleg m a tis v itr e i ( 2 ) , quod habundat in stom acho e t in te s tin is . E t propter nim iam to rtio n em e t d o lo rem stom ach i e t in testin o ru m d istem p era n tia fit sp irilu u m quod n u m q u a m p o test habundare , quod non in d u cat feb rem . E t lic e t fr ig id ita tis s it urinam d is c o lo r a r e , h u m id itatis inspissare : tam en h oc flegm a d u p liciter urinam d isp on it sc ilic e t secundum p rin cip iu in su e d isso lu tio n is e t secundum fin em .
U rina ig itu r in co lo re alba, in substantia in eq u a liter spissa cu m quadam gleba h u m o ris in fu n d o , p r in c ip iu m d isso lu tio n is fleg m a -p a sla te n a c e , e -poi d m s o a -piccoli -pezzi sim ig liam i ad un -p ennello. Di q u e ste p astig lie a n c o ra si fa uso in N apoli ed in tutla la bassa Ita lia , e son c o nosciute con un nome p ro b a b ilm en te di o rig in e S a ra c e n ic a , fr a n fe llic c h i. l e g g a s i la n o ta * a p a g . 08, II. Voi.
( i) P ii. Mag. M auri. Cod. <»9<ì3.
t is vitrei significat. E t si en im co m p o r tim i sit ex subtilibus p arti- bus in sue tam en d isso h itio n is p rin cip io , e t in frusta quedam d is
so l v itu r, id quod v id etu r fieri in g la c ie , q u e e t s i e x su b lilib u s par- tib u s co n sta t, in su e dissolutionis p r in c ip io ( / ) in frusta quedam dissolvitur. U rina vero alba e t ten u is e t m u ltu m m ixta in line fe- b r iu m veniens, finem d issolu tion is fleg m a tis v itr e i sig n ific a t.U n d e T eophilus in q u it: « U rina alba e t ten u is e t m ultum m ix ta in fine « febrium veniens am p h im erin am significat deG cientem (2), v e l » cotidianam de flegm ate vitreo .Q u ia in suas p ro p ria s partes su b ti- » les flegma dissolvitur sicu t ipsa g la c ie s , q u e plenarie actione c a li lo r is su scip ien sin su i partes liq u id issim as et subtiles d is so lv itu r » . llle ergo vel illa cujus e st talis u rin a, quantum est in colore e t su b sta n tia ipsius urine his debet in festari sin th o m a tib u s.N o cte q u a li b e t primo frig o re m ulto, dein d e calore len to e t p a u co , torsion e e t d o lo re stomachi e t in testin o ru m , cum g raved in e cap itis ( 3 ) , g r a v ed in e renum e t m a x im e in ferio ru m partium ; e t quandoque n i- m ia adest e x tr e m o r u m fr ig id ita s , e t e x eiu s con tin en tia in in te - s t in is sequitur dolor sto m a ch i, e t to rtio in testin o ru m in to llera b i- lis . Unde Galenus d e seip so in q u it. « V idebatur m ih i in testin a » m ea quasi quodam tereb ello p e r f o r a r i, ad ultim u m clisteriza - » tu s o q u a e tsa le , m e lle , e t oleo em isi flegm a quale Auassagoras ( i ) « vitreum appellavit ».
Cum.— P a tien ti ig itu r ab ipso p rin cip io sic est su b ven ien d u m . M ane jejuno d etur o x im e l sq u illiticu m , vel factum de radicibus sparagi, brusci, a p ii, fen icu li, p etro selin i, rafani et sq u ille cum a- c e t o , et m elle ; acetum su b tilita te su e substantie d iv id it n ec in - frigidat propter caliditatem m ellis e t rad icu m . Mei en im cum ra dicibus calefacit e t m undificat. V inum en im secu riter p ro p in etu r e t raro; ex ib e a tu r pigra e t benedicta sero eu n ti dorm itu m cum v i n o decoctionis salvie e t ru te ; sin t tam en scam m oneate e t ex u la - t e (5). De v in o, bibat vinum b on u m , sanum e t fo rte, e t non n im is lim pliatum ; de pane, com ed at panem bene coctum e t b en e m unda- tu m , ab om n i m alitia carentem ; de c a r n ib u s , com edat carnes a n
nualis agni vel p orci, carnes p u llin a se t alias tem p era te calidas. S to machus, renea e t in testin a inungantur dialtea e t cum alio u n g u en t o calido , u t m arciaton arogon e t h is sim ilib u s. F ia t autem c ly - stere prim o m ollitivu m deinde m ord icativu m . M ollitivum sic fit : mercurialis e t cantabrum b u llian tu rin aqua (6) salsa , vel salam a- n a ,e tin m edio decoctionis apponatur m alva, deinde c o la t u r ,e t ad- dantur m el e t oleu m . S it tam en aqua calida, e t sic per cly steren i iniciatur. M ordicativum sic fit. H is om nibus p redictis addaiur pul-( ') Ciò che seg u e, fino a finem è omesso, per e rro re del copista, net Cod. P a r . 6963.
(а) Ciò che segue d e lla citazione di Teolilo m anca nel Cod. P a r. Gg63. (3) Le sci parole seguenti m an c an o nel Cod. F io r.
(4) Cod. P a r. 6y64 Cassegoras; Cod, F io r. Erescecoras. (5) Q uesti § m anca nel Cod. F io ro n i.
(б) Le tre se g . parol n e l Cod. F io re n t,