• Non ci sono risultati.

Caratterizzazione fitosociologica dell’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di graminacee e piante annue dei <i>Thero-Brachypodietea</i>”: caso di studio della Sardegna settentrionale

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Condividi "Caratterizzazione fitosociologica dell’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di graminacee e piante annue dei <i>Thero-Brachypodietea</i>”: caso di studio della Sardegna settentrionale"

Copied!
8
0
0

Testo completo

(1)

Caratterizzazione fitosociologica dell’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di

graminacee e piante annue dei Thero-Brachypodietea”: caso di studio della Sardegna

settentrionale

E. Farris, Z. Secchi & R. Filigheddu

Dipartimento di Botanica ed Ecologia vegetale, Università di Sassari, Via Muroni 25 – 07100 Sassari, Italia; e-mail: [email protected]; [email protected]

Abstract

Phytosociological characterization of the priority habitat 6220*-Pseudo-steppe with grasses and annuals of the Thero-Brachypodietea: case study from Northern Sardinia. In this paper we aimed at characterizing phytosociologically the priority habitat 6220* in Northern Sardinia. In the study area

this habitat is identified on the field by the presence of 18 plant associations, referred to the following syntaxonomic classes: Helianthemetea guttati,

Poetea bulbosae, Artemisietea vulgaris and Lygeo-Stipetea. Within the Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae order of the Artemisietea vulgaris

class, three new associations are here described for the first time: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae, Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae and Orchido collinae-Dactyletum hispanicae which are all referred to the Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris alliance. The wide structural and functional heterogeneity, that prevent from outlineing common management strategies to all the 4 vegetation classes included in the habitat, suggests the need of a clarification of the Habitats Directive and its revision on the basis of the recent phytosociologic findings.

Key-words: biodiversity, Habitats Directive, herb communities, Northern Sardinia, phytosociology.

Riassunto

In questo lavoro, abbiamo ritenuto di caratterizzare dal punto di vista fitosociologico l’habitat prioritario 6220* nella Sardegna settentrionale. Nell’area di studio questo habitat è identificato da 18 associazioni, riferite a ben 4 classi diverse: Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae, Artemisietea

vulgaris e Lygeo-Stipetea. Nell’ambito dell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae, della classe Artemisietea vulgaris, vengono qui

descritte tre nuove associazioni: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae, Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae e Orchido collinae-Dactyletum

hispanicae tutte riferite all’alleanza Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris. La notevole eterogeneità strutturale e funzionale, che impedisce di delineare

strategie di gestione unitarie per le 4 classi di vegetazione incluse nell’habitat, suggerisce una semplificazione della Direttiva Habitat e sicuramente un suo aggiornamento alla luce delle nuove conoscenze fitosociologiche.

Parole chiave: biodiversità, comunità erbacee, Direttiva Habitat, fitosociologia, Sardegna settentrionale.

Introduzione

Dei 198 tipi di habitat elencati nell’Allegato I della Direttiva Habitat (43/92/CEE), 28 (14%) sono minacciati dalla cessazione delle pratiche agricole tradizionali, a bassa intensità (Ostermann, 1998). Molti di questi habitat sono comunità erbacee seminaturali, la cui conservazione è legata a tipi di gestione tradizionale associata al pastoralismo (Myklestad & Sætersdal, 2004; Koocheki & Gliessman, 2005). Sebbene esistano numerosi studi sugli effetti ecologici dell’abbandono delle attività agro-pastorali (Sanderson et al., 2004; Peco et al., 2005) e numerosi programmi di conservazione delle comunità erbacee seminaturali (Muller, 2002; Primdahl et al., 2003), tuttavia esistono pochi studi finalizzati alla caratterizzazione delle comunità erbacee che identificano tipi di habitat meritevoli di protezione (Eirnæs et al., 2004).

Un caso emblematico di un tipo di habitat poco caratterizzato è l’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di graminacee e piante annue dei Thero-Brachypodietea”. Essendo stata effettuata nell’anno 2006 la stesura dei Piani di Gestione dei SICp della Sardegna, abbiamo ritenuto di caratterizzare dal punto

di vista fitosociologico questo habitat prioritario nella Sardegna settentrionale.

Materiali e metodi

Seguendo le linee guida del Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari (European Commission, 2003), abbiamo identificato le comunità vegetali erbacee che caratterizzano l’habitat prioritario 6220* nella Sardegna settentrionale, sia facendo riferimento a fonti bibliografiche (Arrigoni & Di Tommaso, 1991; Bacchetta et al., 2005; Biondi & Bagella, 2005; Biondi et al., 2001; Valsecchi, 1976), sia utilizzando nostri rilievi inediti.

Il lavoro di campo è consistito nella realizzazione di 27 rilievi secondo il metodo della scuola sigmatista di Zürich-Montpellier (Braun-Blanquet, 1965; Tüxen, 1979; Géhu & Rivas-Martínez, 1981; Rivas-Martínez, 2005). La nomenclatura tassonomica segue Conti et al. (2005) e Arrigoni et al. (1976-1991). La sintassonomia segue i criteri della Terza Edizione del Codice Internazionale di Nomenclatura Fitosociologica (Weber et al., 2000, 2002).

(2)

Risultati

L’habitat prioritario 6220* è inserito nella sottocategoria 62-praterie seminaturali secche e facies arbustive. Rispetto ad altri tipi di habitat della stessa sottocategoria, viene fornita dal Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari una descrizione notevolmente ridotta. Secondo il Manuale si tratta di praterie annuali di piccole erbe ricche in terofite, prevalentemente aperte, termo- e mesomediterranee, xerofile; comunità terofitiche di suoli oligotrofici su substrati ricchi in basi, spesso calcarei. Tuttavia quando si descrive la caratterizzazione fitosociologica, il Manuale recita: comunità perenni – Brachypodietea, Thero-Brachypodietalia: Thero-Brachypodion. Poetea bulbosae: Astragalo-Poion bulbosae (basifilo), Trifolio-Periballion (silicicolo). Comunità annuali – Tuberarietea guttatae Br.-Bl. 1952 em. Martínez 1978, Trachynietalia distachyae Rivas-Martínez 1978: Trachynion distachyae (calcifilo), Sedo-Ctenopsion (gipsofilo), Omphalodion commutatae (dolomitico e silico-basifilo). Dopo l’indicazione dei sintaxa caratterizzanti l’habitat in Francia, per l’Italia il Manuale indica: in Italia questo habitat esiste prevalentemente nel sud e isole (Thero-Brachypodietea, Poetea bulbosae e Lygeo-Stipetea). In base alle scarne indicazioni fornite dal Manuale, ricadrebbero nell’habitat le comunità erbacee mediterranee delle classi Thero-Brachypodietea, Poetea bulbosae e Lygeo-Stipetea. Dal momento che Thero-Brachypodietea è un nomen ambiguum (art. 36), bisogna fare riferimento per i pratelli terofitici alla classe Helianthemetea guttati (Rivas-Martínez, 1978) mentre le praterie perenni sono riferite alle classi Lygeo-Stipetea (Bacchetta et al., 2005) e Artemisietea vulgaris (Biondi et al., 2001). Vengono di seguito riportate le comunità erbacee delle classi Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae, Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea che identificano, nella Sardegna settentrionale, l’habitat prioritario 6220*.

Classe Helianthemetea guttati

Sebbene il Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari indichi solo le comunità annuali calcicole dell’ordine Trachynietalia distachyae, sarebbero da includere nell’habitat 6220* anche i pratelli silicicoli dell’ordine Helianthemetalia guttati. Nella Sardegna settentrionale tra le comunità

terofitiche calcicole è conosciuta l’associazione Bupleuro fontanesii-Scorpiuretum muricati dell’alleanza Trachynion distachyae, descritta per la Nurra (Biondi et al., 2001), mentre tra i pratelli silicicoli sono riportate le associazioni Tuberario guttati-Plantaginetum bellardii e Sedetum caerulei per l’Arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella, 2005), rispettivamente delle alleanze Helianthemion guttati e Thero-Airion, mentre per la Nurra Valsecchi (1976) indica l’associazione Allietum chamaemoly, a nostro parere da riferire sempre all’all. Helianthemion guttati.

Classe Poetea bulbosae

I pascoli ovini della Sardegna sono stati riferiti all’associazione Trifolio subterranei-Poetum bulbosae Rivas Goday 1964, descritta per la Spagna, da Ladero et al. (1992). Successivamente nell’ambito della revisione dei pascoli ovini mediterranei, le comunità pascolive sarde sono state elevate al rango di associazione col nome di Trifolio nigrescentis-Poetum bulbosae (Galán De Mera et al., 2000), dell’alleanza Trifolio-Periballion.

Classe Artemisietea vulgaris

Le comunità emicriptofitiche e geofitiche dense, subnitrofile, termo- e mesomediterranee, sono state inquadrate nella classe antropozoogena Artemisietea vulgaris da Biondi et al. (2001). In questo ambito, le praterie submediterranee dell’ordine Agropyretalia repentis sono state distinte da quelle mediterranee incluse nell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae. Tale ordine, comprendendo la vegetazione emicriptofitica e geofitica, subnitrofila delle formazioni secondarie che trovano il loro ottimo nel piano fitoclimatico mesomediterraneo subumido o umido e che possono penetrare anche nel termomediterraneo per compensazione edafica, delle alleanze Bromo-Or yzopsion, Thero-Brachypodion ramosi, Reichardio maritimae-Dactylion hispanicae e Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris, sostituisce in parte la classe Thero-Brachypodietea per ciò che concerne le praterie perenni climaciche e mesofile.

Si ritiene che siano meritevoli di inserimento nell’habitat 6220* tutte le comunità vegetali delle alleanze Thero-Brachypodion ramosi, Reichardio maritimae-Dactylion hispanicae e Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris, per la presenza di entità

(3)

endemiche talvolta rare o localizzate, l’alta percentuale in geofite a notevole significato fitogeografico e l’alta densità specifica. Nella Sardegna settentrionale sono state riconosciute le seguenti associazioni. Nell’alleanza Thero-Brachypodion ramosi: Anthyllido vulnerariae-Kundmannietum siculae per la Nurra (Biondi et al., 2001), Asphodelo africani-Brachypodietum ramosi per la Nurra e l’arcipelago di La Maddalena (Biondi et al., 2001; Biondi & Bagella, 2005), Triseto splendentis-Brachypodietum retusi a Monte Albo, Supramonte di Urzulei e isola di Tavolara (Bacchetta et al., 2005) e Melico ciliatae-Brachypodietum retusi sull’isolotto di Figarolo nel Golfo di Olbia (Bacchetta et al., 2005). All’alleanza Reichardio maritimae-Dactylion hispanicae vanno riferite le seguenti: Loto cytisoidis-Dactyletum hispanicae e Dactylo hispanicae-Camphorosmetum monspeliacae entrambe per la Nurra (Biondi et al., 2001). Infine all’alleanza Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris vanno ascritte le associazioni: Scillo obtusifoliae-Bellidetum sylvestris per ora rinvenuta esclusivamente nella Nurra (Biondi et al., 2001) e Scillo autumnalis-Bellidetum sylvestris descritta per le aree collinari della Sardegna settentrionale presso Oschiri (Biondi et al., 2001) e rinvenuta anche nell’arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella, 2005). A quest’alleanza riferiamo in questa sede tre nuove associazioni: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 7 di Tab. 1), esclusiva dei substrati calcarei e marnosi miocenici del Sassarese e della Planargia (Fig. 1), calcicola, mesomediterranea inferiore secca-subumida, in serie con Prasio majoris-Quercetum ilicis quercetosum ilicis e quercetosum virgilianae e Lonicero implexae-Quercetum virgilianae; Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 16 di Tab. 1), propria dei suoli argillosi che si costituiscono sui substrati vulcanici del ciclo calcalcalino oligo-miocenico e secondariamente sui basalti del ciclo plio-pleistocenico (Fig. 1), neutro-acidofila, mesomediterranea inferiore e superiore subumida-umida, in serie con Violo dehnhardtii-Quercetum suberis e Ornithogalo pyrenaici-Quercetum ichnusae; Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 26 di Tab. 1), su suoli sabbiosi compatti e umificati del Sinis fino a Is Arenas di Narbolia e Santa Caterina di Pittinurri (provincia di Oristano) (Fig. 1), neutro-calcicola, termomediterranea superiore e mesomediterranea inferiore secca-subumida, in serie

con Prasio majoris-Quercetum ilicis quercetosum ilicis e chamaeropetosum humilis e Pistacio lentisci-Juniperetum macrocarpae. Si tratta in tutti i tre casi di praterie dense dominate da Dactylis glomerata subsp. hispanica ma con una notevole diversità floristica, caratterizzate da numerose geofite tra le quali diverse Orchidacee che assumono il ruolo di specie differenziali. Queste praterie perenni sono molto attive nella colonizzazione di suoli abbandonati dalla coltivazione e dal pascolo e possono talvolta occupare vaste superfici.

Classe Lygeo-Stipetea

A questa classe riteniamo vadano riferite, in accordo con Biondi et al. (2001), le praterie steppiche savanoidi con ottimo nel piano fitoclimatico termomediterraneo secco. Dal momento che nell’area di studio le aree incluse nel piano fitoclimatico termomediterraneo secco sono molto limitate, le associazioni riferite a questa classe occupano superfici ridotte, esclusivamente in aree costiere e litorali e sempre nell’ambito di serie termo-xerofile a ginepro feniceo e olivastro. Nella Sardegna settentrionale sono note le associazioni: Andropogonetum hirto-pubescentis riportata per la Nurra da Valsecchi (1976) e per la zona di Dorgali da Arrigoni & Di Tommaso (1991) sub Hyparrhenietum hirto-pubescentis e Oryzopsio-Hyparrhenietum hirtae per l’arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella, 2005). Entrambe sono riferite all’alleanza Hyparrhenion hirtae dell’ordine Hyparrhenietalia hirtae.

Discussione e conclusioni

Nell’area di studio sono state individuate 18 associazioni che identificano l’habitat prioritario 6220*, riferite a ben 4 classi diverse. Questo habitat non solo si conferma come caso emblematico di un tipo di habitat poco caratterizzato, ma anche come caso tipico in cui sarebbe necessaria una semplificazione della Direttiva Habitat e sicuramente un suo aggiornamento alla luce delle nuove conoscenze fitosociologiche.

Infatti in questo tipo di habitat ricadono: 1) comunità annuali pioniere; 2) comunità pascolive; 3) praterie secondarie di recupero mesomediterranee; 4) praterie savanoidi termo-xerofile. Ciascuna di queste 4 categorie, riferita a una classe

(4)

sintassonomica diversa, presenta composizione floristica, valore biogeografico e conservazionistico, processi e funzioni proprie. Ad esempio le Orchidacee, quasi tutte specie inserite nella convenzione CITES, si rinvengono quasi esclusivamente nelle praterie secondarie dell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae (ben 11 specie diverse nel rilievo tipo dell’Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco).

Questa notevole eterogeneità strutturale e funzionale impedisce di delineare strategie di gestione unitarie per le 4 classi di vegetazione incluse nell’habitat 6220*. Questo è ancora più evidente quando si consideri che, sebbene tutte queste comunità erbacee sono secondarie, tuttavia esse occupano un ruolo assai differente nell’ambito delle rispettive serie di vegetazione. Se da un lato le comunità della classe Helianthemetea guttati necessitano di disturbi ricorrenti che mantengano sufficienti spazi aperti, i pascoli della classe Poetea bulbosae richiedono adeguate densità

di animali al pascolo e quindi il mantenimento delle pratiche pastorali tradizionali. Per converso le praterie perenni delle classi Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea beneficiano di eventi di abbandono delle attività agro-pastorali, anche se nel lungo termine possono essere minacciate dallo sviluppo delle comunità arbustive (Farris et al., 2007).

Quanto detto evidenzia l’esigenza di un aggiornamento dell’All. I della Direttiva Habitat e del Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari, soprattutto relativamente a quei tipi di habitat che vengono trattati superficialmente e le cui diagnosi non sono più in sintonia con la moderna impostazione fitosociologica. Inoltre da un punto di vista gestionale, è evidente che l’interpretazione del valore conservazionistico degli habitat, in particolare di quelli seminaturali, sia possibile solo con l’utilizzo del metodo fitosociologico e sinfitosociologico applicati alla conservazione della biodiversità.

Fig. 1 – Stazioni rilevate per le associazioni Ophrydo

praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova (♦)

Fig. 1 – Surveys location of the associations Ophrydo

praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova (♦)

(5)

T ab. 1 N ° ril. 123456 7 * 89 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 * 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6 * 2 7 Ric. (%) 9 0 9 5 8 5 9 0 100 90 100 100 100 70 80 100 100 100 100 100 90 100 100 90 90 90 100 85 95 100 100 Su p . ril. (m 2) 50 20 15 10 20 50 100 50 100 50 60 50 25 50 20 40 30 40 8 1 0 1 0 1 5 2 0 3 0 2 0 100 100 Esp. ENE ENE N S S N NNE N E N E N E N NW -N W -E N W W -W N W WN W -W ---Incl. (%) 5 5 2 0 2 2 3 0 3 0 5 15 15 15 30 15 0 5 0 25 20 2 0 15 15 0 5000 Alt. (m slm) 5 0 5 0 100 100 100 100 100 250 250 300 150 100 147 200 50 180 150 50 50 500 250 250 150 50 30 30 30 Substr. C. Me. C. Me. C. Me. C. Mi. C. Mi. C . Me. M arne C. Mi. C . Mi. C . Mi. C . Mi. C . Mi. C. Mi. T ra Tra Tra T ra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Sabbie Sabbie S abbie Sabbie Pietrosit à (%) <20 <20 <30 0 0 <30 0000 5 0 3 0 3 0 N D < 1 < 1 0 N D N D N D N D N D N D N D 0000 N ° specie presenti 11 13 9 1 8 1 9 1 9 4 8 3 0 2 4 1 7 3 0 2 8 1 9 1 3 1 8 1 6 1 4 2 0 1 6 1 6 2 0 1 8 1 1 1 4 1 4 1 7 1 6 Taxa caratt. d'associazione ENDEM. G bulb O p hr ys s p hecodes Mill. ss p . p raecox Corrias 1 .1 + .2 1 .2 + + .2 + 1 .1 1 .2 1 .2 + + .2 1 .1 1 .1 ... .... STENOMEDIT. H caesp Achnatherum bromoides ( L. ) P. Beauv. . 1 .3 .... 1 .3 2 .2 1 .2 . + .2 1 .2 . ... .... STENOMEDIT. H scap Anth yllis vulneraria L. ss p . rubri flora ( DC. ) Arcan g . .. + .2 . . 1 .2 + .2 .... 2 .3 . ... .... W-STENOMEDIT. G bulb Orchis lon g icornu Poir. ... 1 .3 + .2 1 .2 + + .2 2 .3 1 .1 + 1 .1 + .... SW-MEDIT. H scap Er yn g ium tricus p idatum L. ... 2 .2 ... 1 .2 . 1 .1 2 .3 2 .3 2 .3 + . . + .2 .... SW-STENOMEDIT. G bulb Romulea li g ustica Parl. ... + .3 1 .2 1 .2 + .2 3 .3 2 .2 1 .2 + .2 1 .2 + 2 .2 . . . STENOMEDIT. G bulb Orchis collina

Banks et Sol. ex Russell

... ... 1 .2 1 .2 1 .1 + STENOMEDIT. H scap Alkanna tinctoria Tausch ss p . tinctoria ... ... + 1 .1 + 1 .1 Taxa caratt. e diff. di Leontodo-Bellidion STENOMEDIT. H ros Leontodon tuberosus L. + .2 1 .2 1 .2 + + + .2 + 1 .2 1 .2 .... 1 .2 1 .1 1 .1 2 .2 1 .2 2 .2 2 .3 2 .3 2 .3 2 .2 .... N-MEDIT. G bulb Anemone hortensis L. ss p . hortensis 2 .2 1 .2 1 .2 2 .3 2 .3 1 .2 3 .3 1 .2 2 .2 3 .3 2 .3 . 1 .2 . + .2 . . 1 .2 + .... . 1 .2 . . STENOMEDIT. H ros Bellis s ylvestris Cirillo 1 .2 2 .3 + .2 . . + .2 3 .3 2 .3 + . + .2 . + .2 . . + .2 + + ... . + .2 + .2 . W-STENOMEDIT. G rhiz Ambrosina bassii L. ... . + . + .2 . 2 .2 . . . + .... Taxa caratt. e diff. di Brach yp odio-Dact yletalia STENOMEDIT. H caesp Dact ylis g lomerata L. ss p . his p anica ( Roth ) N y man 4.4 4.4 3.3 4.4 5.5 4.4 4.4 4.4 4.4 3.4 3.4 4.4 3.4 4.4 3.3 4.4 3.4 3.3 3.3 4.5 3.4 4.4 4.4 4.4 4.5 4.4 4.5 STENOMEDIT. G rhiz As p hodelus ramosus L. ss p . ramosus 1.1 1.2 1.1 . . 1.1 1.1 1.1 +.2 . + +.2 . . 1.1 1.1 1.1 + 1.1 + 1.1 2.2 . + + 2.2 2.2 STENOMEDIT. H ros Planta g o lanceolata L. var. sp haerostach ya Mert. et Koch . . . 1 .2 1 .1 + 1 .2 1 .2 . + .2 . 1 .2 . . . + + + . 1 .2 + .2 + . .... STENOMEDIT. H bienn Daucus carota L. ss p . his p anicus ( Gouan ) Thell. . . . 1 .1 1 .1 . 1 .2 2 .2 1 .1 . 1 .1 . . + .2 . + + ... . 1 .2 + .2 + EURIMEDIT. G rhiz Carex flacca Schreb. ss p . serrulata ( Biv. ) Greuter + .2 + .2 . . . + .2 . . 1 .3 . 1 .2 1 .2 . 1 .2 + .2 . . . + .2 + 1 .1 . . .... STENOMEDIT. H scand Convolvulus althaeoides L. ... + 1 .2 ... + . . ... . + 1 .1 + MEDIT.ATL.(STENO) H scap Salvia verbenaca L. ... ... + . + + MEDIT.ATL.(STENO) H scap Beta vul g aris L. ss p . maritima ( L. ) Arcan g . ... ... + .... . + . . STENOMEDIT. G bulb Char ybdis maritima ( L. ) S p eta ... + .2 . . ... .... Taxa caratt. e diff. di Artemisietea vul g aris STENOMEDIT. H scap Reichardia p icroides ( L. ) Roth var. maritima ( Boiss. ) Fiori ... + 1 .2 + + 1 .2 1 .1 1 .1 + 1 .2 1 .2 . 2 .2 1 .2 1 .1 . . . + . . 1 .2 1 .2 STENOMEDIT. H bienn Sixalix atro p ur p urea ( L. ) Greuter et Burdet ss p . g randi flora ( Sco p .) . . . 1 .2 1 .1 + 2 .2 1 .2 1 .1 1 .2 1 .1 1 .1 1 .2 ... . + 1 .1 1 .1 EURIMEDIT. H scap Er yn g ium cam p estre L. . . . 1 .1 1 .2 + + .2 1 .1 + . 3 .3 1 .1 + ... 1 .2 . 1 .2 1 .21 S-MEDIT. H scap Foeniculum vul g are Mill. . . . 1 .2 . . 2 .3 2 .2 2 .2 . + + . ... + .2 ... . 1 .1 + .2 + .2 ENDEM. G rhiz Eu p horbia cu p anii Guss. ex Bertol. ... + 1 .2 1 .2 1 .1 + . 1 .1 . . 1 .2 ... . 1 .2 . . STENOMEDIT. H ros H yoseris radiata L. ss p . radiata . + 2 .3 . . 1 .2 1 .2 . . . + .2 . . .... 2 .2 . . 2 .2 1 .2 . .... EURIMEDIT. G bulb Muscari comosum ( L. ) Mill. . . . 1 .1 1 .1 . 1 .1 + . . 1 .1 + . ... 1 .1 . .... STENOMEDIT. H caesp Pi p tatherum miliaceum ( L. ) Coss. ss p . miliaceum + . . + .2 + .2 . . + . 1 .2 . . . ... + . . . W-STENOMEDIT. H caesp Brach yp odium retusum ( Pers. ) P. Beauv. ... 1 .2 ... 1 .2 + .2 .... 1 .2 ... .... STENOMEDIT. H scap Carlina cor ymbosa L. ... + + .2 .... . + ... + .2 . .... EURIMEDIT. H scap Dittrichia viscosa ( L. ) Greuter s.l. ... 1 .1 ... + ... . . . + STENOMEDIT. G bulb O p hr ys tenthredini fera Willd. ... ... 1 .1 + . .... PALEOTEMP. H scap Cichorium int ybus L. s.l. ... + . . ... .... STENOMEDIT. H scap C ynara cardunculus L. ss p . cardunculus ... . + .2 ... .... S-EUROMEDIT. H scap Ferula communis L. + .2 ... ... .... STENOMEDIT. H scap Kundmannia sicula ( L. ) DC. ... 3 .3 ... .... W-STENOMEDIT. G bulb O p hr ys bomb yli flora Link ... + .2 ... ... .... Taxa caratt. e diff. di Festuco-Brometea MEDIT. H scap San g uisorba minor Sco p . subs p . balearica ( Bour g . ex N y man ) . . . 1 .1 + + 1 .2 . . . + + .2 . . . + . . + .2 + .2 1 .2 1 .2 . .... EURIMEDIT. Ch suffr Ononis s p inosa L. ss p . anti q uorum ( L. ) Arcan g . ... 2 .2 1 .1 1 .2 . 2 .3 . + ... .... EURIMEDIT. H scap Uros p ermum dalecham p ii ( L. ) F.W. Schmidt ... 1 .1 ... + 1 .1 . ... 1 .2 + . .... PALEOTEMP. H bienn Centaurium er ythraea Rafn ss p . er ythraea ... 1 .2 2 .2 + .2 . + .2 . . ... .... STENOMEDIT. H scap Ranunculus nea p olitanus Ten. .... + . + . . + ... ... .... MEDIT.ATL.(STENO) G bulb Orchis anthro p o p hora ( L. ) All. ... 2 .3 1 .2 . + ... ... .... STENOMEDIT. G bulb Allium roseum L. ... ... + + . .... EURIMEDIT. G bulb Anacam p tis py ramidalis ( L. ) Rich. ... + .2 .... 1 .3 . ... .... EURIMEDIT. G bulb O p hr ys a p if era Huds. ... + .... + .2 . ... .... EUROP.-CAUC. G rhiz S p iranthes s p iralis ( L. ) Chevall. ... + ... ... .... Com p ag ne STENOMEDIT. G rhiz As p ara g us acuti folius L. . . . ++ . + 1 .1 ++++ . . . . + + + .... + .2 . 1 .1 1 .1 STENOMEDIT. G rhiz Arisarum vul g are Tar g . Tozz. 1 .1 1 .1 1 .1 1 .2 + + ... . + .2 . . + .2 .... 1 .2 1 .1 . + .2 + EURIMEDIT. H scap Pulicaria odora ( L. ) Rchb. .... + . 1 .3 2 .2 2 .3 .... 2 .2 . + .2 1 .2 + .2 1 .2 . . . + .... S p oradiche 130332 1 8 756898 4551526852 4232

Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae

ass. nova hoc loco

Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae

ass. nova hoc loco

Orchido collinae-Dactyletum hispanicae

(6)

Schema sintassonomico

ARTEMISIETEA VULGARIS Lohmeyer, Preising & Tüxen ex von Rochow 1951 Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae Biondi, Filigheddu & Farris 2001

THERO-BRACHYPODIONRAMOSI Br.-Bl. 1925

Asphodelo africani-Brachypodietum ramosi Biondi & Mossa 1992 corr. Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005

Anthyllido vulnerariae-Kundmannietum siculae Biondi, Filigheddu & Farris 2001

Triseto splendentis-Brachypodietum retusi Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005 Melico ciliatae-Brachypodietum retusi Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005

REICHARDIOMARITIMAE-DACTYLIONHISPANICAE Biondi, Filigheddu & Farris 2001

Loto cytisoidis-Dactyletum hispanicae Biondi, Filigheddu & Farris 2001

Dactylo hispanicae-Camphorosmetum monspeliacae Biondi, Filigheddu & Farris 2001

LEONTODOTUBEROSI-BELLIDIONSYLVESTRIS Biondi, Filigheddu & Farris 2001

Scillo obtusifoliae-Bellidetum sylvestris Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Scillo autumnalis-Bellidetum sylvestris Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova

Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova

HELIANTHEMETEA GUTTATI (Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952) Rivas Goday & Rivas-Martìnez 1963 em. Rivas-Martìnez 1978

Helianthemetalia guttati Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940 em. Rivas-Martìnez 1978

HELIANTHEMIONGUTTATI Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940

Allietum chamaemoly Molinier 1954

Tuberario guttati-Plantaginetum bellardii Aubert & Loisel 1961

THERO-AIRION Tüxen & Oberdorfer 1958 em. Rivas-Martìnez 1978

Sedetum caerulei Brullo 1975

Trachynietalia distachyae Rivas-Martìnez 1978

TRACHYNIONDISTACHYAE Rivas-Martìnez 1978

Bupleuro fontanesii-Scorpiuretum muricati Biondi, Filigheddu & Farris 2001 POETEA BULBOSAE Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas-Martínez 1978

Poetalia bulbosae Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas Goday & Ladero 1970

TRIFOLIOSUBTERRANEI-PERIBALLION Rivas Goday 1964

Trifolio nigrescentis-Poetum bulbosae (Ladero, Biondi, Mossa & Amor 1992) Galán De Mera, Morales Alonso & Vicente Orellana 2000

LYGEO-STIPETEA Rivas-Martínez 1978 Hyparrhenietalia hirtae Rivas-Martínez 1978

HYPARRHENIONHIRTAE Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956

Andropogonetum hirto-pubescentis A. & O. Bolòs & Br.-Bl. in A. & O. Bolòs 1950 Oryzopsio-Hyparrhenietum hirtae Bartolo, Brullo, Minissale & Spampinato 1988

(7)

Bibliografia

Arrigoni P.V. & Di Tommaso P.L., 1991. La vegetazione delle montagne calcaree della Sardegna centro-orientale. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 28: 201-310.

Arrigoni P. V., Camarda I., Corrias B., Diana S., Nardi E., Raffaelli M. & Valsecchi F., 1976-91. Le piante endemiche della Sardegna 1-202. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 16-28. Bacchetta G., Guarino R., Brullo S. & Giusso del Galdo G.,

2005. Indagine fitosociologica sulle praterie a

Brachypodium retusum (Pers.) Beauv. della Sardegna.

Parlatorea 7: 27-38.

Biondi E. & Bagella S., 2005. Vegetazione e paesaggio vegetale dell’arcipelago di La Maddalena (Sardegna nord-orientale). Fitosociologia 42 (2) suppl. 1: 3-99.

Biondi E., Filigheddu R. & Farris E., 2001. Il paesaggio vegetale della Nurra. Fitosociologia 38 (2) suppl. 2: 3-105. Braun-Blanquet J., 1965. Plant sociology. The study of plant community. Hafner Publishing Company, New York and London.

Conti F., Abbate G., Alessandrini A. & Blasi C., (eds.), 2005. An annotated checklist of the Italian vascular flora. Palombi Editori, Roma.

Eirnæs R., Bruun H.H., Aude E. & Buchwald E., 2004. Developing a classifier for the Habitats Directive grassland types in Denmark using species lists for prediction. Appl. Veg. Sci. 7: 71-80.

European Commission, 2003. Interpretation Manual of European Union Habitats, pp. 3-127.

Farris E., Secchi Z. & Filigheddu R., 2007. Phytosociological study of the shrub and pre-forest communities of the effusive substrata of NW Sardinia. Fitosociologia 44(2): 55-81. Galán de Mera A., Morales R. A. & Vincente Orellana J. A.,

2000. Pasture communities linked to ovine stock. A synthesis of the Poetea bulbosae class in the western Mediterranean Region. Phytocoenologia 30 (2): 223-267. Géhu J.M. & Rivas-Martínez S., 1981. Notions fondamentales

de phytosociologie. In Dierschke H. (ed.): Syntaxonomie. Ber. Intern. Symposium IV-V: 5-53. Ed. Cramer, Vaduz. Koocheki A. & Gliessman S.R., 2005. Pastoral nomadism, a

sustainable system for grazing land management in arid areas. Journal of Sustainable Agriculture 25: 113-131. Ladero M., Biondi E., Mossa L. & Amor A., 1992. Los

pastizales mediterraneos presididos por Trifolium

subterraneum L. en la isla de Cerdeña (Italia). Doc.

Phytosoc. 14 (8): 45-54.

Muller S., 2002. Appropriate agricultural management practices required to ensure conservation and biodiversity of environmentally sensitive grassland sites designated under Natura 2000. Agriculture, Ecosystems and Environment 89: 261-266.

Myklestad Å. & Sætersdal M., 2004. The importance of traditional meadow management techniques for conservation of vascular plant species richness in Norway. Biological Conservation 118: 133-139.

Ostermann O.P., 1998. The need for management of nature conservation sites designated under Natura 2000. J. Appl. Ecol. 35: 968-973.

Peco B., de Pablos I., Traba J. & Levassor C., 2005. The effect of grazing abandonment on species composition and functional traits: the case of dehesa grasslands. Basic and Applied Ecology 6: 175-183.

Primdahl J., Peco B., Schramek J., Andersen E. & Onate J.J., 2003. Environmental effects of agri-environmental schemes in Western Europe. J. Environ. Manag. 67: 129-138. Rivas-Martínez S., 1978. Sur la syntaxonomie des pelouses

therophytiques de l’Europe occidentale. Coll. Phytosoc. 6: 55-72.

Rivas-Martínez S., 2005. Notions on dynamic-catenal phytosociology as a basis of landscape science. Plant Biosystems, 139: 135-144.

Sanderson M.A., Skinner R.H., Barker D.J., Edwards G.R., Tracy B.F. & Wedin D.A., 2004. Plant species diversity and management of temperate forage and grazing land ecosystems. Crop Sci. 44: 1132-1144.

Tüxen R., 1979. Sigmeten und Geosigmeten, ihre Ordnung und ihre Bedeutung für Wissenschaft, Naturschutz und Planung. Biogeographie 16: 79-92.

Valsecchi F., 1976. Sui principali aspetti della vegetazione costiera della Nurra Nord-occidentale (Sardegna settentrionale). Giorn. Bot. Ital. 110: 21-63.

Weber H.E., Moravec J. & Theurillat J.-P., 2000. International Code of Phytosociological Nomenclature. 3rd Edition.

Journal of Vegetation Science 11: 739-768.

Weber H.E., Moravec J. & Theurillat J.-P., 2002. Codice Internazionale di Nomenclatura Fitosociologica. 3a

Edizione. Fitosociologia 39 (1) Suppl. 1: 5-48.

Località e data dei rilievi

Ril.1, 2: loc. Sa Coa de su Soldatu – Monte Zirra (Sassari), 02.III.2002; ril. 3, 6: loc. Sa Coa de su Soldatu – Monte Zirra (Sassari), 03.III.2002; ril. 4, 5: loc. Piandanna (Sassari), 01.III.2002; ril. 7: loc. Monterga (Uri – SS), 30.III.2001; ril. 8: dopo Muros verso Ossi (SS) 21.III.2001; ril. 9: presso Muros (SS), 18.III.2001; ril. 10: loc. Elighe Entosu (Florinas – SS), 6.IV.2001; ril. 11: loc. M.te Alvure (Padria – SS), 21.III.2002; ril. 12: presso Usini (SS), 14.V.2002; ril. 13: loc. Funtana Coloras (Magomadas – OR), 21.III.2002; ril. 14: loc. Pottu Codinu (Villanova Monteleone – SS), 23.III.2001; ril. 15: azienda Martinelli (Alghero – SS), 15.III.2002; ril. 16: regione

(8)

Muscadolzu (Padria – SS), 21.III.2002; ril. 17: M.te S. Marco (Tresnuraghes – OR), 16.III.2001; ril. 18: loc. S. Pedru (Alghero – SS), 01.III.2002; ril. 19: loc. Carrabbuffas (Alghero – SS), 01.III.2002; ril. 20: altopiano Pittu ‘e Corru (Villanova Monteleone – SS), 29.IV.2001; ril. 21, 22: Costa Cugurrera (Montresta – OR), 01.V.2001; ril. 23: strada per Torre Foghe (Tresnuraghes – OR), 16.III.2001; ril. 24: dopo S’Archittu (Cuglieri – OR), 7.III.2002; ril. 25: Is Arenas (Narbolia – OR), 7.III.2002; ril. 26, 27: loc. Funtana Meiga (Cabras – OR), 7.III.2002.

Specie sporadiche

Ril. 1: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2; ril. 2: Barlia

robertiana (Loisel.) Greuter +, Rubia peregrina L. s.l. +, Rubus ulmifolius Schott +; ril. 4: Helichrysum italicum (Roth)

G. Don ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +, Olea europaea L. +, Osyris alba L. +; ril. 5: Agrimonia eupatoria L. s.l. 1.1, Osyris alba L. +, Rhamnus alaternus L. ssp. alaternus +; ril. 6: Anagyris foetida L. +, Rubia peregrina L. s.l.+; ril. 7: Agrimonia eupatoria L. s.l. +.2, Allium subhirsutum L. 1.1, Calamintha nepeta (L.) Savi s.l. 1.1, Clematis vitalba L. +, Fraxinus ornus L. ssp. ornus (plantule) +, Hypericum

perforatum L. +, Lotus ornithopodioides L. +.2, Micromeria graeca (L.) Benth. ex Rchb. s.l. +.2, Ophrys lutea Cav. 2.3, Ophrys speculum Link 1.3, Ophrys incubacea Bianca +, Orchis laxiflora Lam. 1.1, Orchis papilionacea L. 1.2, Pallenis spinosa (L.) Cass. ssp. spinosa +, Pyrus spinosa

Forssk. (plantule) +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy et Fouc. +, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Spartium junceum L. (plantule) +, Vicia tenuifolia Roth s.l. +.2; ril. 8: Allium subhirsutum L. +, Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2, Clematis vitalba L. +, Daphne gnidium L. +.2, Helichrysum italicum (Roth) G. Don ssp.

microphyllum (Willd.) Nyman +.2, Lonicera implexa Aiton

ssp. implexa +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy et Fouc. 2.2; ril. 9: Daphne gnidium L. +,

Pistacia lentiscus L. (plantule) +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule) +, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy

et Fouc. 1.2; ril 10: Allium triquetrum L. 1.2, Calamintha

nepeta (L.) Savi s.l. 1.2, Cynoglossum creticum Mill. 1.3, Ophrys lutea Cav. +.2, Ophrys speculum Link +, Spartium junceum L. (plantule) +; ril. 11: Agrimonia eupatoria L. s.l.

+, Anagyris foetida L. (plantule) +, Calamintha nepeta (L.)

Savi s.l. +, Clematis vitalba L. +, Orchis lactea Poir. +, Osyris

alba L. +, Pallenis spinosa (L.) Cass. ssp. spinosa +, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +; ril. 12: Allium subhirsutum L.

2.2, Anagyris foetida L. (plantule) +, Cistus monspeliensis L. (plantule) +, Convolvulus cantabrica L. 1.2, Hypericum

perforatum L. +.2, Osyris alba L. +.2, Pistacia lentiscus L.

(plantule) +, Serapias parviflora Parl. +.2, Thymelaea hirsuta (L.) Endl. +; ril. 13: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. 1.2,

Dorycnium hirsutum (L.) Ser. +, Lonicera implexa Aiton ssp. implexa +, Lotus cytisoides L. s.l. +.2, Pistacia lentiscus L.

(plantule) +, Rosa sempervirens L. +, Rubia peregrina L. s.l. +, Smilax aspera L. +; ril. 14: Allium triquetrum L. 1.3,

Orchis papilionacea L. 1.2, Orchis x bornemanni Asch. r, Raphanus raphanistrum L. s.l. +.2; ril. 15: Arum pictum L.

fil. ssp. pictum +.2, Galactites elegans (All.) Soldano +,

Orchis lactea Poir. +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis

(F.W. Schultz) Rouy et Fouc. +.2, Raphanus raphanistrum L. s.l. +; ril. 16: Crataegus monogyna Jacq. (plantule) +,

Orchis papilionacea L. +, Ornithogalum corsicum Jord. et

Fourr. +.2, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +, Quercus suber L. (plantule) +; ril. 17: Luzula forsteri (Sm.) DC. +; ril. 18:

Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. +.2, Barlia robertiana

(Loisel.) Greuter +.2, Calicotome villosa (Poir.) Link (plantule) +, Daphne gnidium L. +, Selaginella denticulata (L.) Spring +.2; ril. 19: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. +.2,

Cistus monspeliensis L. (plantule) +; ril. 20: Allium triquetrum L. 1.2, Carex divulsa Stockes 1.2, Hypericum perforatum L. +, Oenanthe pimpinelloides L. +, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Raphanus raphanistrum L. s.l. +.2; ril.

21: Allium subhirsutum L. +, Allium triquetrum L. +.2,

Hypericum perforatum L. +.2, Orchis papilionacea L. +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule) +, Ranunculus paludosus Poir. 1.1, Rosa sempervirens L. +, Serapias lingua

L. +; ril. 22: Narcissus tazetta L. ssp. tazetta +, Orchis

papilionacea L. +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule)

+, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Serapias lingua L. +; ril. 23: Allium triquetrum L. +.2, Prospero autumnale (L.) Speta ssp. autumnale 1.1; ril. 24: Asparagus aphyllus L. +,

Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. 2.2, Lobularia maritima

(L.) Desv. ssp. maritima 1.2, Ruta chalepensis L. +.2; ril. 25: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2, Lobularia

maritima (L.) Desv. ssp. maritima +.2; ril. 26: Chamaerops humilis L. (plantule) +, Helichrysum italicum (Roth) G. Don

ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +, Pistacia lentiscus L. (plantule) +; ril. 27: Chamaerops humilis L. (plantule) +,

Riferimenti

Documenti correlati

During the period 2006- 2015 the Perennial Horticulture Development Project (PHDP), funded by the EC-EuropeAid Program, has been supporting the Ministry of Agriculture, Irrigation

The purpose of this study was to find cephalometric predictors for individual patient responsiveness to twin-block treatment in patients with Class II Division 1 malocclusion;

Given an exact functor between triangulated categories which admits both adjoints and whose cotwist is either zero or an autoequivalence, we show how to associate a unique

EMR spectra of MNPs mineralized inside the LiDps protein have been acquired in perpendicular and parallel configurations for different temperatures from 150 K to 5 K.. The

In particular, the following aspects have been investigated: the head pressure pulses, the slipstream effects, the maximum pressure variations in tunnels (train-tunnel pressure

The symbolic language of architecture in the Monument to the Resistance on Cima Grappa by Giuseppe Davanzo, Augusto Murer, Andrea Zanzotto.. According to the great modern

these results we believe that our two-stage approach based on a combinnation of a ”repeatable” F− ¿ type test with a multiple testing approach may suggest

* Address correspondence to Enrico Brunetti, Department of Clinical, Surgical, Diagnostic and Pediatric Sciences, University of Pavia, Viale Brambilla 74, Pavia 27100, Italy or Unit