Il mondo messo a fuoco
Autore/A ˘utoro: Achille C. Varzi
(Laterza, Roma-Bari 2010)
Recensione di Ettore Brocca/Revuo de Ettore Brocca
Tradukis Gianmarco Brunialti Masera
Un paradosso retorico noto ai pi ´u reci- Konata retorika paradokso recitas: “ˆcu ta: “`e nato prima l’uovo o la gallina?”. Ora naski ˆgis anta ˘ue la ovo a ˘u la kokino?”. Nun questa domanda potrebbe risultare filoso- ˆci tiu demando povus esti filozofie mal-ficamente poco interessante se non addirit- multe interesa, eˆc banala, sed se nia amo tura banale per molti, ma se il nostro amo- de la detaloj sugestus pli atentan analizon re per il dettaglio dovesse suggerirci un’a- al ni, ni eltrovus ke la retorika demando, ti-nalisi pi ´u attenta, scopriremmo che la do- amaniere formulata, apartenas2al Ambro-manda retorica cos´ı formulata appartiene1 gio Teodosio Macrobio, kiu, en sia verko ad Ambrogio Teodosio Macrobio il quale Saturnalia, asertas:
nei suoi Saturnalia afferma:
“ `E nato prima l’uovo o la gallina?” [...] si ritiene, a “ ˆCu naski ˆgis anta ˘ue la ovo a ˘u la kokino?” [...] oni ragione, che l’uovo sia stato creato per primo dalla opinias, prave, ke la ovo estis unue kreita de la na-natura. Infatti per primo ha origine ci `o che `e imper- turo. Fakte anta ˘ue estis originita tio kio estas ne-fetto e per giunta informe e attraverso qualit`a e tap- perfekta kaj krome senforma kaj formi ˆgas per kva-pe progressive prendono forma le aggiunte (intese lito kaj la ˘ugradaj ˆstupoj la aldonoj – tio estas la ecoj come le caratteristiche dell’individuo adulto): dun- de la plenkreska individuo: do la naturo komencis que la natura cominci `o a formare l’uccello da ma- formi la birdon el la senforma materio kaj produktis teria informe e produsse l’uovo, nel quale non vi `e la ovon, en kiu ankora ˘u ne estas la animala specio: ancora la specie di animale: da questo a poco a poco el ˆci tiu formi ˆgo, paˆs’ al paˆse, originas perfekta birda ha origine una specie perfetta di uccello in seguito a specio sekve al progresiva maturi ˆgo.4
un progressivo effetto di maturazione.3
La moderna komunumo de la scienc-La moderna comunit`a degli scienziati istoj senhezite kaj seke respondus al Mac-non avrebbe particolari remore nel rispon- robio tiel: Nek unu, nek alia! . Kiel oni
dere a Macrobio, la secca e immediata rea- scias, ekde Darwin, la transi ˆgsekve o el zione sarebbe: Nessuno dei due! . Co- ’ovo’ al ’kokino’ ne ˆsuldas konton al la
me sappiamo, da Darwin in poi, il passag- specio-procezo, kiu necesas multan tem-gio da ‘uovo’ a ‘gallina’ non fa i conti con pon, do la demando “ovo a ˘u kokino”, ti-il processo di speciazione, ti-il quale richiede amaniere formulata, rezultus sensignifa.
un numero molto grande di anni e dunque Male la komunumo de la bibliistoj ha-un dilemma “uovo o gallina” cos´ı formula- vus samtempe kelkajn rezervojn, sed post to risulterebbe privo di qualunque signifi- zorga kaj atenta ekzegezo de la Sankta Li-cato. La comunit`a dei bibliologi allo stesso bro kaj akordo pri la terminologio, respon-tempo nutrirebbe invece qualche riserva, dus La kokino! , tial ke la modelo de la
ma dopo un’accurata e attenta esegesi del Kreado ne entenas ovon, sed nur individu-Testo Sacro e un accordo sulla terminolo- ojn, kiuj aperis en la Kvina Tago, kunmet-gia, risponderebbe La gallina! , in quan- itajn el karno kaj plumoj.
to il modello della Creazione non vede de-scritto alcun uovo, ma solo individui in carne e penne comparsi il Quinto Giorno.
Ma siamo davvero sicuri che potrem- Cu oni estas vere certa ke oni povusˆ mo costruire le nostre convinzioni solo mi- konstrui la konvinki ˆgojn simple per la sub-litando tra le schiere di Scienziati, Bibliolo- teno de la aroj de Sciencistoj, Bibliistoj kaj gi e Biblioscienziati? Il filosofo-ficcanaso Bibli-sciencistoj? La filozofo-trudulo — — per usare un appellativo caro a Var- uzante vokmanieron ˆsatata de Varzi7 — zi5— non sarebbe particolarmente persua- ne estus aparte persvadita de ˆci tiu sub-so da una siffatta militanza. Anzi potreb- teno. Anstata ˘ue, ˆgi povus starigi la ˘uˆsajne be avanzare una domanda apparentemen- banalan kaj malmultan koncernan deman-te ingenua e poco pertinendeman-te: “Cosa indeman-ten- don: “Kion Macrobio celas dirante ke la
de Macrobio quando dice che l’uovo sia ovo estis unue kreita de la naturo ?”. ˆCu
stato creato per primo dalla natura ?”. Il la mondo, kiun Macrobio a ˘u ˆciu ajn alia,
mondo che Macrobio, o chiunque altro, de- priskribi estas tiel farita ˆcar la naturo diras scrive `e fatto cos´ı perch´e ce lo dice la natura tion a ˘u male ˆcar ni metas iujn kontruojn o perch´e invece siamo noi a imporre cer- sur la naturo kun la celo havi veran repre-ti costrutrepre-ti sulla natura alfine di avere una zenton de la mondo? Eˆc se ˆgi ˆsajnus esti rappresentazione vera del mondo? Sem- intelektista re-propono de la paradokso de brerebbe una riproposizione intellettuali- la ovo kaj de la kokino, Il mondo messo a stica del paradosso dell’uovo e della galli- fuoco [ ˆCu la enfokusigita a ˘u fajrbruligita na, ma Il mondo messo a fuoco di Varzi avan- mondo?] de Varzi prezentas siajn argu-za le proprie ragioni proprio a partire da mentojn ekde unuela perplekseco. La fi-una di queste perplessit`a. La filosofia che lozofio kiun Varzi rakontas al ni estas, ja, Varzi ci racconta `e s´ı fatta di tavoli, sedie, kunmetita el tabloj, se ˆgoj, kokinoj, ovoj, galline, uova, ma proprio da questi bana- sed ˆguste ekde ˆci tiuj banalaj ˆciutagajˆoj li oggetti del quotidiano affiora il dibattito emer ˆgi ˆgas la debato pri la Universalajˆoj, la sugli Universali, la discussione sull’Iden- Identeco de la Nedistingebloj, la Ontologia tit`a degli Indiscernibili, la Relativit`a Onto- Relativeco, la Necerteco kaj la Certeco, ktp. logica, il Vago e il Certo, ecc. Kiel Varzi jam memorigis en unuela anta ˘ua Come gi`a ricordato in uno dei suoi lavo- verko8, li ankora ˘u substrekas la esencan ri precedenti6 Varzi ci ricorda ancora una rolon de la bona buˆcisto:
volta il ruolo essenziale del buon macellaio:
Nel Fedro di Platone si raccomandava di smembra- En la Platona Fedro, oni rekomendas dispartigi la re l’essere seguendone le nervature naturali, guar- eston sekvante siajn naturalajn nervarojn, sin
de-dandosi dal lacerarne alcuna parte come un cattivo tenante de distranˆci iun ajn parton kiel malbona macellaio9 , e possiamo ben dire che tanto le scien- buˆcisto11 , kaj ni certe povas diri ke la naturaj kaj la
ze naturali quanto le scienze sociali abbiano preso socialaj sciencoj serioze prikonsideras ˆci tiun recep-questa ricetta molto sul serio. Se tutti i confini fos- ton. Se ˆciuj limoj estus la produkto de konvencia a ˘u sero il prodotto di un fiat convenzionale o intenzio- intenca fiat, se la linioj la ˘u kiuj oni dispartigas la
nale, se le linee lungo le quali smembriamo la realon dependus komplete de la limoj de homa
ko-realt`a dipendessero interamente dai limiti del no- niva aparato kaj de la klasifikaj kategorioj kiujn oni stro apparato cognitivo e dalle categorie classifica- havas en la menso, do la kono pri la mondo finfine torie che abbiamo in testa, allora la nostra cono- redukti ˆgus al la kono de la mapoj kiujn oni deseg-scenza del mondo si ridurrebbe in ultima analisi a nis.12
una conoscenza delle mappe che noi stessi abbiamo disegnato.10
Il libro inizia con un dialogo tra lo stes- La libro malfermi ˆgas per dialogo in-so Varzi e Maurizio Ferraris, i quali, ve- ter Varzi kaj Maurizio Ferraris, kiuj, sin stendo i panni di quei Philonus e Hylas metantaj en la situacion de Philonus kaj tanto cari a Berkley, prendono le parti del- Hylas, tiom amitaj de Berkley, personigas l’antirealista e del realista, duellando in la rolojn de la antirealisto kaj realisto. Ilia una guerra la cui durata si perde nella sto- milita duelo originas iam en la historio de ria del pensiero filosofico greco. Dopo il la greka filozofia pensado. Post la dialogo, dialogo, Varzi avanza cinque missive di- Varzi prezentas kvin pensproponojn kiuj fendendo le tesi dell’antirealista Philonus defendas la tezon de la antirealisto Philo-discutendo, in chiave divulgativa, alcuni nus kaj diskutas popularvide unuelajn re-dei grandi temi della metafisica contempo- markindajn temojn de la nuntempa meta-ranea. L’opera divulgativa di Varzi avanza fiziko. Do la verko de Varzi sin proponas dunque in due sensi: dumaniere:
1) Sottoporre all’attenzione del grande 1) Altiri la atenton de la vasta publiko kaj pubblico e degli “specialisti ignari” una de “senkonscia specialisto” al pli riˆca kom-comprensione pi ´u ricca dei temi di metafi- preno de temoj koncernantaj la nuntem-sica contemporanea; pan metafizikon;
2) Svolgere l’intento politico di rivaluta- 2) Subskribi la politikan celon revalorigi re la figura del filosofo, il quale potrebbe la figuron de la filozofo, kiu povus okupi ricoprire un qualche ruolo in ambiti appa- kelkajn oficojn unuavide aliajn ol sia educ-rentemente alieni alla sua formazione. ado.
Il mondo messo a fuoco potrebbe dun- Il mondo messo a fuoco do certe povus que abitare comodamente l’ideale bibliote- enlo ˆgi la idealan sciencan bibliotekon de la ca scientifica della rivista InKoj, se `e vero revuo InKoj. Se oni komprenas la lingvisti-che il pianificare un linguaggio significa in kan planadon samkiel al la organizado de qualche modo organizzare la realt`a che in- la realo kiun oni volas priskribi, simile filo-tendiamo descrivere, allo stesso modo uno zofie atenta trarigardo povus plivastigi la sguardo filosoficamente attento pu `o am- analizan fakulton. Tiel Valore memorigas pliare le nostre facolt`a analitiche. Come ci al ni14,
ricorda Valore13,
`E la stessa ricerca teorica che ci obbliga a forza- Estas la teoria esploro mem kiu devigas nin per-re il linguaggio naturale e, molto spesso, ad ab- forti la naturan lingvajˆon kaj, tre ofte, tute forlasi bandonarlo del tutto, creando non solo e non tanto ˆgin, per kreado – ne nur kaj ne ˆcefe – de novaj es-nuove espressioni (come faceva il filosofo tradizio- primoj (kiel faris la tradicia filozofo, kiam li enkon-nale quando introduceva “trascendentale” o “dia- dukis “trascendentalan” a ˘u “dialektikon”) sed de lettica”) ma nuove strutture morfosintattiche, con novaj morfosintaksaj strukturoj, kun iliaj reguloj de le loro regole di composizione e di formazione di komponado kaj formado de vortigoj. Por malko-enunciati. Per scoprire sempre nuovi territori teo- vri ˆciam novajn teoriajn regionojn, ni bezonas plani rici abbiamo bisogno di pianificare sempre nuovi ˆciam novajn lingvajˆon.
Note / Notoj
1Cfr. Plutarco, Moralia, III. Plutarco attribuisce ad Aristotele una versione analoga del ‘paradosso’. Il
riferimento maggiormente noto in letteratura viene attribuito a Macrobio.
2Oni vidu Plutarko, Moralia, III. Plutarco atribuas similan version de la ’paradokso’ al Aristotelo. La pli
konata referenco, en la literaturo, estas atribuata al Macrobio.
3Ambrogio Teodosio Macrobio, Saturnalia. VII, 16: “Ovumne prius exiterit an gallina?” [...] ovum
prius a natura factum iure aestimabitur. Semper enim quod incipit inperfectum adhuc et informe est et ad perfectionem sui per procedentis artis et temporis additamenta formatur: ergo natura fabricans avem ab informi rudimento coepit, et ovum, in quo necdum est species animalis, effecit: ex hoc perfectae avis species extitit procedente paulatim maturitatis effectu .
4Ambrogio Teodosio Macrobio, Saturnalia. VII, 16: “Ovumne prius exiterit an gallina?” [...] ovum
prius a natura factum iure aestimabitur. Semper enim quod incipit inperfectum adhuc et informe est et ad perfectionem sui per procedentis artis et temporis additamenta formatur: ergo natura fabricans avem ab informi rudimento coepit, et ovum, in quo necdum est species animalis, effecit: ex hoc perfectae avis species extitit procedente paulatim maturitatis effectu .
5Cfr. R. Casati, A. Varzi, Semplicit`a insormontabili. 39 storie filosofiche, Laterza, Roma-Bari 2004. 6Cfr. A. Varzi, Ontologia, Laterza, Roma-Bari 2005. p. 45.
7Oni vidu R. Casati, A. Varzi, Semplicit`a insormontabili. 39 storie filosofiche, Laterza, Roma-Bari 2004. 8Oni vidu A. Varzi, Ontologia, Laterza, Roma-Bari 2005. p. 45.
9Platone, Fedro, 265d.
10A. Varzi, Il mondo messo a fuoco, Laterza, Roma-Bari 2010. p. 69. 11Platono, Fedro, 265d.
12A. Varzi, Il mondo messo a fuoco, Laterza, Roma-Bari 2010. P. 69.
13P. Valore, La ricerca astratta come creazione di linguaggi. Quasi un manifesto. La abstrakta esplorado kiel kreado
de lingvoj. Kvaza ˘u manifesto, Interlingvistikaj Kajeroj, Vol. 1(1), 2010. p.9.
14P. Valore, La ricerca astratta come creazione di linguaggi. Quasi un manifesto. La abstrakta esplorado kiel kreado
