Ruggiero Francavilla, MD PhD
Consultant in Pediatric Gastroenterology & Hepatology Senior Lecturer in Pediatrics
Dpt Biomedicina Età Bioevolutiva University of Bari - Italy
Probiotici e disturbi funzionali
Il 2012 anno del microbiota
L’albero della vita
0.1
Escherichia coli EDL933 Escherichia coli O157:H7 Escherichia coli O6 Escherichia coli K12 Shigella flexneri 2a 2457T
Shigella flex neri 2a 301
Salmonella enterica Salmonella typhi Salmonella typhimurium
Yersinia pestis Medievalis Yersinia pestis KIM Yersinia pestis CO92
Photorhabdus luminescens
Blochmannia floridanus Wigglesworthia brevipalpis
Buchnera aphidicola Bp Buchnera aphidicola APS
Buchnera aphidicola Sg
Pasteurella multocida Haemophilus influenzae
Haemophilus ducreyi
Vibrio vulnificus YJ016 Vibrio vulnificus CMCP6
Vibrio parahaemolyticus Vib
rio cholerae
Photobacterium profun dum
Shewanella oneidensis Pseudo
monas putida Pseudomonas syringae
Pseudomonas aeruginosa
Xylella fastidiosa 700964 Xylella fastidiosa 9a5c Xanthomonas axonopodis Xanthomonas campestris
Coxiella burnetii
Neisseria m eningitidis A
Neisseria men ingitidis B
C hromobact
erium violaceum Bordetella pertussis Bordetella parapertussis Bordetella bronchisept
ica
Ralstonia solanacea rum
Nitroso monas euro
paea
Agrobacterium tumefa ciens Cereon
Agrobacterium tumefaciens Wash U
Rhizobium m eliloti Bruce
lla s uis
Brucella melitensis
R hizobium lo
ti
Rhodopseudomonas palu stris
Bradyrh izobium japonicum
C aulobacter crescentus
W
olbachia sp. wMel
Ric
kett
sia pro
wazekii
Ric
kettsia conorii Helicoba
cte r pylori J99
Helicobacter pylori 26695 Helicobacter hepaticus Wolinella succinogenesCampylobacter jejuni Desulfovibrio vulgaris
Geobacter sulfurreducens
Bdellovibrio bacteriovorus Ac idobac terium capsula tum Solibacte
r us itatus
Fusob acte
rium nucle
atum Aqu
ifex ae olicu
s Thermo
toga m aritima The
rmus the rmo
ph ilus De
ino coccus rad
iodu ran s Deha loco
cco ide
s ethe noge
nes Nos
toc sp . PC C 7120 S yn echocystis
sp . PCC
6803 S yn echococ
cus elonga
tus Synechococcus
sp . W H8102 Proch
loroc occus m arinus M IT9313 Proc
hlo roc occus m
arinus S S120 P roc hlo roc
occ
us
m arinus
CC M P1378
G loe oba
cter vio laceus
Gemmata obscuriglobus Rhodopirellula baltica Leptospira interrogans L1−130 Leptospira interrogans 56601
Trepone ma pallidum Treponem
a denticola Borrelia b
urgdorferi
Tropheryma whipplei TW
08/27 Tropheryma whipplei Twist Bifidoba
cterium longum
Corynebacterium
glutam icum
13032 Corynebacte
rium glutam
icum Corynebacterium
efficiens Corynebacterium
diphth eriae M
ycobacterium
bovis Mycobacte
rium tuberc
ulosis CDC 1551 Mycobac
terium tube
rculo sis H
37R v Mycobacte
rium leprae Mycobacte
rium paratuberc
ulosis Streptom yces a
vermitilis Streptom
yces coelicolor
Fibrobacter succinogenes Chlorobium tepidum
Porphyromonas gingivalis Bacteroides thetaiotaomicron
Chlamydoph ila pneumoniae TW183 Chlamydia
pneumoniae J138 Chlamydia pneumoniae CWL029 Chlamydia pneumoniae AR39 Chlamydophila caviae Chlamydia muridarum Chlamydia trachomatis Therm
oanaerobacter tengcongensis Clo stridium tetani
Clostridium perf ringens
Clostridium a cetobutylic
um Myc
oplasm a mobile
Mycoplasm a p ulm
onis
Mycop lasm
a pneu mon
iae
Mycop lasm
a genitalium
Mycoplasm a gallise
pticum
Mycoplasm a penetrans
Ureaplasm a parv
um
Myc oplasm
a m yc oides
Phytoplasma O nion yellows
Listeria monocytogenes F2365 Listeria monocytogenes EGD Listeria innocua
Oceanobacillus iheyensis Bacillus halodurans
Ba cillus cereus ATCC 14579 Bacillus cereus ATCC 10987 Ba
cillus anthracis Bacillus subtilis Staphylococcus aureus M
W2
Staphylococcus aureus N315 Staphylococcus aureus Mu50 Staphylococcus epidermidis
Streptococcus agalactiae III Streptococcus agalactiae V Streptococcus pyogenes M1 Streptococcus pyogenes MGAS8232 Streptococcus pyogenes MGAS315 Streptococcus pyogenes SSI−1 Streptococcus mutans Stre
ptococcus pneumoniae R6 Streptococcus pneumoniae TIGR4 Lactococcus lactis Enterococcus faecalis
Lactobacillus johnsonii Lactobacillus plantarum Tha
lass iosira
pseu donana C ryp tosp
orid ium hom
inis Plasmod
ium falcipa
rum Oryz
a sa tiva A rab idops is tha
liana C yan idioschyzo
n m erolae
D ictyo ste lium disco ideum
Eremothec
ium gossypiiSaccharomyces cerevisiae Sch izosaccha
rom yces pom
be Anopheles gambiae Drosophila melanogaster Takifugu rubripes Danio rerio Rattus norvegicusMus m
usculus
Homo sapiens
P an troglodytes Gallus gallus Caenorhabditis elegansCaeno
rha bditis briggsae
Le ish m ania
m ajor Gia
rdia lam blia
Nanoarc haeum equitans
Sulfolob us tokodaii Sulfolobus solfa
taricus Aeropyrum pernix Pyrobaculu
m aero philum Thermoplasm
a volcanium Thermoplasm
a acidop hilum
M ethan
obacte rium
therm auto
troph icum Me
thano pyru
s ka ndle
ri M
ethanoco
ccu s ma
ripa ludis M ethano
coccu s ja nna
schii Pyrococcus h
orikos hii Pyrococcu
s abyssi Pyrococcus furiosus
Archaeoglobu s fulgidus Halo
bacterium sp. NR
C−1 Methanos
arcin a acetiv
orans Methanos
arcin a mazei
Noi siamo quìNoi siamo quì
http://itol.embl.de/
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
L’albero della vita
0.1
Escherichia coli EDL933 Escherichia coli O157:H7 Escherichia coli O6 Escherichia coli K12 Shigella flexneri 2a 2457T
Shigella flex neri 2a 301
Salmonella enterica Salmonella typhi Salmonella typhimurium
Yersinia pestis Medievalis Yersinia pestis KIM Yersinia pestis CO92
Photorhabdus luminescens
Blochmannia floridanus Wigglesworthia brevipalpis
Buchnera aphidicola Bp Buchnera aphidicola APS
Buchnera aphidicola Sg
Pasteurella multocida Haemophilus influenzae
Haemophilus ducreyi
Vibrio vulnificus YJ016 Vibrio vulnificus CMCP6
Vibrio parahaemolyticus Vib
rio cholerae
Photobacterium profun dum
Shewanella oneidensis Pseudo
monas putida Pseudomonas syringae
Pseudomonas aeruginosa
Xylella fastidiosa 700964 Xylella fastidiosa 9a5c Xanthomonas axonopodis Xanthomonas campestris
Coxiella burnetii
Neisseria m eningitidis A
Neisseria men ingitidis B
C hromobact
erium violaceum Bordetella pertussis Bordetella parapertussis Bordetella bronchisept
ica
Ralstonia solanacea rum
Nitroso monas euro
paea
Agrobacterium tumefa ciens Cereon
Agrobacterium tumefaciens Wash U
Rhizobium m eliloti Bruce
lla s uis
Brucella melitensis
R hizobium lo
ti
Rhodopseudomonas palu stris
Bradyrh izobium japonicum
C aulobacter crescentus
W
olbachia sp. wMel
Ric
kett
sia pro
wazekii
Ric
kettsia conorii Helicoba
cte r pylori J99
Helicobacter pylori 26695 Helicobacter hepaticus Wolinella succinogenesCampylobacter jejuni Desulfovibrio vulgaris
Geobacter sulfurreducens
Bdellovibrio bacteriovorus Ac idobac terium capsula tum Solibacte
r us itatus
Fusob acte
rium nucle
atum Aqu
ifex ae olicu
s Thermo
toga m aritima The
rmus the rmo
ph ilus De
ino coccus rad
iodu ran s Deha loco
cco ide
s ethe noge
nes Nos
toc sp . PC C 7120 S yn echocystis
sp . PCC
6803 S yn echococ
cus elonga
tus Synechococcus
sp . W H8102 Proch
loroc occus m arinus M IT9313 Proc
hlo roc occus m
arinus S S120 P roc hlo roc
occ
us
m arinus
CC M P1378
G loe oba
cter vio laceus
Gemmata obscuriglobus Rhodopirellula baltica Leptospira interrogans L1−130 Leptospira interrogans 56601
Trepone ma pallidum Treponem
a denticola Borrelia b
urgdorferi
Tropheryma whipplei TW
08/27 Tropheryma whipplei Twist Bifidoba
cterium longum
Corynebacterium
glutam icum
13032 Corynebacte
rium glutam
icum Corynebacterium
efficiens Corynebacterium
diphth eriae M
ycobacterium
bovis Mycobacte
rium tuberc
ulosis CDC 1551 Mycobac
terium tube
rculo sis H
37R v Mycobacte
rium leprae Mycobacte
rium paratuberc
ulosis Streptom yces a
vermitilis Streptom
yces coelicolor
Fibrobacter succinogenes Chlorobium tepidum
Porphyromonas gingivalis Bacteroides thetaiotaomicron
Chlamydoph ila pneumoniae TW183 Chlamydia
pneumoniae J138 Chlamydia pneumoniae CWL029 Chlamydia pneumoniae AR39 Chlamydophila caviae Chlamydia muridarum Chlamydia trachomatis Therm
oanaerobacter tengcongensis Clo stridium tetani
Clostridium perf ringens
Clostridium a cetobutylic
um Myc
oplasm a mobile
Mycoplasm a p ulm
onis
Mycop lasm
a pneu mon
iae
Mycop lasm
a genitalium
Mycoplasm a gallise
pticum
Mycoplasm a penetrans
Ureaplasm a parv
um
Myc oplasm
a m yc oides
Phytoplasma O nion yellows
Listeria monocytogenes F2365 Listeria monocytogenes EGD Listeria innocua
Oceanobacillus iheyensis Bacillus halodurans
Ba cillus cereus ATCC 14579 Bacillus cereus ATCC 10987 Ba
cillus anthracis Bacillus subtilis Staphylococcus aureus M
W2
Staphylococcus aureus N315 Staphylococcus aureus Mu50 Staphylococcus epidermidis
Streptococcus agalactiae III Streptococcus agalactiae V Streptococcus pyogenes M1 Streptococcus pyogenes MGAS8232 Streptococcus pyogenes MGAS315 Streptococcus pyogenes SSI−1 Streptococcus mutans Stre
ptococcus pneumoniae R6 Streptococcus pneumoniae TIGR4 Lactococcus lactis Enterococcus faecalis
Lactobacillus johnsonii Lactobacillus plantarum Tha
lass iosira
pseu donana C ryp tosp
orid ium hom
inis Plasmod
ium falcipa
rum Oryz
a sa tiva A rab idops is tha
liana C yan idioschyzo
n m erolae
D ictyo ste lium disco ideum
Eremothec
ium gossypiiSaccharomyces cerevisiae Sch izosaccha
rom yces pom
be Anopheles gambiae Drosophila melanogaster Takifugu rubripes Danio rerio Rattus norvegicusMus m
usculus
Homo sapiens
P an troglodytes Gallus gallus Caenorhabditis elegansCaeno
rha bditis briggsae
Le ish m ania
m ajor Gia
rdia lam blia
Nanoarc haeum equitans
Sulfolob us tokodaii Sulfolobus solfa
taricus Aeropyrum pernix Pyrobaculu
m aero philum Thermoplasm
a volcanium Thermoplasm
a acidop hilum
M ethan
obacte rium
therm auto
troph icum Me
thano pyru
s ka ndle
ri M
ethanoco
ccu s ma
ripa ludis M ethano
coccu s ja nna
schii Pyrococcus h
orikos hii Pyrococcu
s abyssi Pyrococcus furiosus
Archaeoglobu s fulgidus Halo
bacterium sp. NR
C−1 Methanos
arcin a acetiv
orans Methanos
arcin a mazei
http://itol.embl.de/
I batteri sono i padroni del mondo
Procarioti
4 miliardi /anni
Uomo
8 milioni/anni
Nature. 2006;441:714
Sono da un tempo ca 400 maggiore rispetto all’uomo
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Noi ed i batteri
Se i 4 miliardi di anni della terra equivalessero a 24 ore l’uomo
apparirebbe alle 23:59:30 ed il “sapiens” gli ultimi 5 secondi
Chi siamo?
Blaser MJ. EMBO Rep. 2006;7:956
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Chi siamo?
106per cm2
5*1012per ml
10 14
1,000 specie in nicchie differenti
Microbiota:
Assemblaggio massivo di batteri concorrenti e cooperanti.
1013
Blaser MJ. EMBO Rep. 2006;7:956
10x
Chi siamo?
25,000
3,000,000
Blaser MJ. EMBO Rep. 2006;7:956
Microbioma:
Insieme di geni microbici.
100x
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Science 2000;288:287
Super-organismo
”You may be born 100% human
but you will die 90% microbial”
Ingresso su invito
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Ad ognuno il suo!
http://www.scientificamerican.com/article/microbiome- graphic-explore-human-microbiome/
Ann Rev Gen 2008;42:165
Habitat Food
Metabolic activities
Immune- modulation
Pressione evolutiva bidirezionale
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Il lattante del koala
http://www.sydneycloseup.com/baby-koala.html
Il parto vaginale
La madre con il parto vaginale tramette al bambino il microbiota ideale selezionato in milioni di anni di evoluzione e meglio compatibile
con il suo patrimonio genetico
(Gastroenterology 2009;136:1989) - Francavilla Ruggiero – 2015 -
Accoglienza su.. invito
(BPRCG 2002;16:915) La presenza di oligo-frutto saccaridi nel
latte materno non hanno un elevato valore nutrizionale per il lattante ma supportano la crescita di un microbiota
salutare per il bambino.
Allattamento materno nasce
160 MA fa
FA, IgAs, lattoferrina, lisozoma, modulatori immunitari, G(F)OS
Migliaia di possibili combinazioni ma solo 200 il BM che sono quelle meglio utilizzabili dal MI del lattante mentre per altri batteri si comportano da substrati che
possono legarli ed allontanarli dall’intestino (selezione attiva e passiva)
Colonizzazione
Neonatologi e pediatri hanno in mano il futuro del nostro microbioma Bocca Cute Vagina Feci
- Francavilla Ruggiero – SIPPS 2014 -
Ruolo del pediatra
La formazione del microbiota intestinale si
consolida nei primi tre anni di vita
Equilibio olobionte – ologenoma - ambiente
ambiente microbiota
genoma
EUB IO SI
Nat Rev Microbiol. 2009;7:887
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Nat Rev Microbiol. 2009;7:887 ambiente
microbiota genoma
Teoria del Mismatch
Mismatch
Disturbi funzionali Obesità
Allergie
Malattie autoimmuni Autismo
Tumori
Malattie cardiovascolari
Sindrome metabolica
ambiente microbiota
genoma
Teoria del Disappearing microbiota
Mismatch
Parto Cesareo Dieta
Antibiotico terapia Stress
Nat Rev Microbiol. 2009;7:887 Disturbi funzionali
Obesità Allergie
Malattie autoimmuni Autismo
Tumori
Malattie cardiovascolari Sindrome metabolica
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
ambiente microbiota
genoma
Teoria del Mismatch
Mismatch
Disturbi funzionali Obesità
Allergie
Malattie autoimmuni Autismo
Tumori
Malattie cardiovascolari
Sindrome metabolica
Darwin
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
New Scientist, Gennaio 2013
Teoria ologenomica
L’olobionte con il suo ologenoma partecipa
come una sola cosa al processo evolutivo
Trasferimeto di “app”
Il porfitano è un polisaccaride presente nelle alghe e comunemente digerito dai
pesci.
L’uomo manca di tale attività enzimatica, ma i Giapponesi lo hanno in dotazione nel loro microbiota per trasferimento di
materiale genetico dal pesce
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Quali probiotici utilizzare
Come scegliere un probiotico
Come modulare
Milioni anni di evoluzione non si sostituiscono con il “primo venuto”
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Serve un requisito fondamentale
Efficacia provata
(Metanalisi, Cochrane, RCT)
Gastroenterology 2006;130:1377
L. Reuteri e disordini funzionali del lattante
FGD sono quadri clinici (correlati all'età) caratterizzati da sintomi cronici o ricorrenti non associati a patologia organica, biochimica o
strutturale.
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
Acta Paed. 2009;98:1582 Pediatrics 2010;126;e526
Disbiosi e probiotici
I trial clinici
Pediatrics 2010;126;e526
- Francavilla Ruggiero – 2015 -
J Pediatr 2013;162:257-62
I trial clinici
Metanalisi
BMC Pediatrics 2013, 13:186
- Francavilla Ruggiero – 2015 -