Numeri Complessi
Perchè?
Dividi 10 in due parti il cui prodotto è 40
Girolamo Cardano
(Pavia, 24 settembre 1501 – Roma, 21 settembre 1576?)Dividi 10 in due parti il cui prodotto è 40
x(10 − x) = 40
le soluzioni sono:
x 1 = 5 + √
−15 x 2 = 5 − √
−15
Dividi 10 in due parti il cui prodotto è 40
x(10 − x) = 40
le soluzioni sono:
x 1 = 5 + √
−15 x 2 = 5 − √
−15
� 5+ √
−15 ��
5 − √
−15 �
=25 + 5 √
−15 − 5 √
−15 − ( √
−15) 2
=25 + 15 = 40
Girolamo Cardano
(1501 – 1576?)Così progredisce la sottigliezza aritmetica il cui fine, come si dice, è tanto raffinato
quanto inutile.”
connesse:
(5 + √
−15) · (5 − √
−15) = 25 − (−15) = 40
spesso impossibili [complesse], per esibire casi di problemi impossibili.”
Newton (1728)
Niccolò Tartaglia, soprannome di Niccolò Fontana (Brescia, 1499 – Venezia 1557)
Gerolamo Cardano (Pavia 1501 – Roma, 1576?) Scipione del Ferro (Bologna,1465 – Bologna, 1526)
Lodovico Ferrari (1522 –1565)
?
La formula risolutiva si semplifica !!
La formula risolutiva si semplifica !!
x 1 = 4, x 2 = −2 − √
3, x 3 = √ 3 − 2 x 3 − 15x − 4 = 0
le soluzioni sono:
x 1 = 4, x 2 = −2 − √
3, x 3 = √ 3 − 2 x 3 − 15x − 4 = 0
le soluzioni sono:
�4 �2 2 4
�40
�20 20 40
4
Usando la formula risolutiva x 1 = 4, x 2 = −2 − √
3, x 3 = √ 3 − 2 x 3 − 15x − 4 = 0
le soluzioni sono:
x 1 =
3� 2 + √
−121 +
3� 2 − √
−121 = 4 x 2 = . . .
x 3 = . . .
?
Viene introdotto il simbolo i = √
−1
sono sempre reali;
talvolta esse sono immaginarie.”
Descartes, Géométrie (1637)
Haye en Touraine, 31 marzo 1596 – Stoccolma, 11 febbraio 1650) René Descartes
in quel mostro dell’analisi, quel portento del mondo ideale, quell’anfibio fra essere e non essere,
che chiamiamo
radice immaginaria dell’unità negativa.”
Leibniz (1702)
Rappresentazione grafica
1 2 3 4 -1
-2 0
1/2
√ 3
Retta reale
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
4+2i
Piano complesso
o piano di Argand-Gauss
Karl Friederich Gauss,
(Braunschweig, 1777 – Gottinga,1855) Jean-Robert Argand
(Ginevra 1768 – Parigi, 1822)
Asse immaginario
Asse reale
w=2-i Numeri immaginari
Numeri reali
i 2i 3i
−i
−2i
−2 −1 0 1 2 3 4
z = 4 + 2i
Asse immaginario
Asse reale
w=2-i Numeri immaginari
Numeri reali
Numeri complessi
i 2i 3i
−i
−2i
−2 −1 0 1 2 3 4
z = 4 + 2i
i 2i 3i
−i
−2 −1 0 1 2 3 4
z = 4 + 2i
|z|
modulo di z = distanza di z dall’origine
i 2i 3i
−i
−2 −1 0 1 2 3 4
z = 4 + 2i
|z|
modulo di z
|z| = �
4 2 + 2 2 = 2 √ 5
= distanza di z dall’origine
i 2i 3i
−i
−2 −1 0 1 2 3 4
z = 4 + 2i
|z|
modulo, parte reale, parte immaginaria
Re(z) Im(z)
Im(z) = 2 Re(z) = 4
|z| = �
4
2+ 2
2= 2 √
5
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
w = 2 − i
Opposto di w
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
−w = −2 + i
w = 2 − i
-w = opposto di w
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
Asse immaginario
Asse reale
−w = −2 + i
w = 2 − i
coniugato di z
z = 4 + 2i
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
Asse immaginario
Asse reale
−w = −2 + i
w = 2 − i
Opposto e coniugato
z = 4 + 2i
¯
z = 4 − 2i
z = a + ib
z = a + ib
¯
z = a − ib coniugato di z
−z = −a − ib opposto di z
z = a + ib
Re(z) = a parte reale di z
Im(z) = b parte immaginaria di z
¯
z = a − ib coniugato di z
−z = −a − ib opposto di z
z = a + ib
Re(z) = a parte reale di z
Im(z) = b parte immaginaria di z modulo di z : |z| = �
a 2 + b 2
¯
z = a − ib coniugato di z
−z = −a − ib opposto di z
4 2i
-i -1
z=4+2i
|z|
Modulo di z
θ
Argomento
di z
4 2i
-i -1
z=4+2i
4 2i
-i -1
z=4+2i
|z|
Modulo di z
4 2i
-i -1
z=4+2i
|z|
Modulo di z
θ
Argomento
di z
4 2i
-i -1
z=4+2i
|z|
Modulo di z
θ
Argomento di z 2 = |z| sin(θ)
4 = |z| cos(θ)
z = a + bi
|z| = �
a 2 + b 2 arg(z) = θ = arctan
� b a
�
se a > 0 altrimenti · · ·
z = a + bi
|z| = �
a 2 + b 2 arg(z) = θ = arctan
� b a
�
a = |z| cos(θ) b = |z| sin(θ)
se a > 0 altrimenti · · ·
z = a + bi
|z| = �
a 2 + b 2 arg(z) = θ = arctan
� b a
�
a = |z| cos(θ) b = |z| sin(θ) z = |z| (cos(θ) + i sin(θ))
= |z| (cos(θ + 2kπ) + i sin(θ + 2kπ))
se a > 0 altrimenti · · ·
Somma: z + w, 2z, . . .
Somma:
Prodotto: quadrati, cubi,...
z + w, 2z, . . . zw, 1
z , z
2, z
3. . .
Somma:
Prodotto: quadrati, cubi,...
Radici: quadrate, cubiche,...
z + w, 2z, . . . zw, 1
z , z
2, z
3. . .
√ z, √
3z, . . .
Somma:
Prodotto: quadrati, cubi,...
Radici: quadrate, cubiche,...
Esponenziali:
z + w, 2z, . . . zw, 1
z , z
2, z
3. . .
√ z, √
3z, . . .
2
z, i
z, i
i, . . .
Somma:
Prodotto: quadrati, cubi,...
Radici: quadrate, cubiche,...
Esponenziali:
z + w, 2z, . . . zw, 1
z , z
2, z
3. . .
√ z, √
3z, . . .
2
z, i
z, i
i, . . .
(3 + 2i) + (4 + 5i) = (3 + 4) + (2 + 5)i = 7 + 7i
(3 + 2i) + (4 + 5i) = (3 + 4) + (2 + 5)i = 7 + 7i
(3 + 2i) − (4 + 5i) = (3 − 4) + (2 − 5)i = −1 − 3i
(3 + 2i) + (4 + 5i) = (3 + 4) + (2 + 5)i = 7 + 7i
a + bi + c + di = a + c + (b + d)i
(3 + 2i) − (4 + 5i) = (3 − 4) + (2 − 5)i = −1 − 3i
z = a + ib, −z = −a − ib, z = a ¯ − ib.
z + ( −z) = 0 z + ¯ z = 2a = 2 Re(z)
¯¯z = z
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
z=4+2i Asse immaginario
Asse reale w=2-i
6 5
Regola del Parallelogramma
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
z=4+2i Asse immaginario
Asse reale w=2-i
6 5
z+w=6+i
Regola del Parallelogramma
1 2 3 4 i
2i 3i
-i
-2i -1 -2
z=4+2i Asse immaginario
Asse reale w=2-i
6 5
z+w=6+i
Regola del Parallelogramma
|z − w| = distanza fra z e w
1 2 3 4
i
-i
-2i -1
-2 5 6
z
w
|z − w| = distanza fra z e w
1 2 3 4
i
-i
-2i -1
-2 5 6
z
w
−w
|z − w| = distanza fra z e w
1 2 3 4
i
-i
-2i -1
-2 5 6
z
w
z − w
|z − w| = distanza fra z e w
1 2 3 4
i
-i
-2i -1
-2 5 6
z
w z − w
−w
|z − w| = distanza fra z e w
1 2 3 4
i
-i
-2i -1
-2 5 6
z
w z − w
−w
i ∗ i = −i ∗ −i = −1
i 2 = ( −i) 2 = −1
i ∗ i = −i ∗ −i = −1
i 2 = ( −i) 2 = −1
(a + ib) ∗ (c + id) =
i ∗ i = −i ∗ −i = −1
i 2 = ( −i) 2 = −1
(a + ib) ∗ (c + id) = ac + (bc + ad)i + (i) 2 bd
i ∗ i = −i ∗ −i = −1
i 2 = ( −i) 2 = −1
(a + ib) ∗ (c + id) = ac + (bc + ad)i + (i) 2 bd
= ac + (bc + ad)i + ( −1)bd
i ∗ i = −i ∗ −i = −1
i 2 = ( −i) 2 = −1
(a + ib) ∗ (c + id) = (ac − bd) + (ad + bc)i (a + ib) ∗ (c + id) = ac + (bc + ad)i + (i) 2 bd
= ac + (bc + ad)i + ( −1)bd
z = r (cos(θ) + i sin(θ)) w = s (cos(φ) + i sin(φ))
z ∗ w = (r (cos(θ) + i sin(θ))) ∗ (s (cos(φ) + i sin(φ)))
= rs (cos(θ) + i sin(θ)) (cos(φ) + i sin(φ))
= rs (cos(θ) cos(φ) − sin(θ) sin(φ)) + i (sin(θ) cos(φ) + cos(θ) sin(φ))
z = r (cos(θ) + i sin(θ)) w = s (cos(φ) + i sin(φ))
z ∗ w = (r (cos(θ) + i sin(θ))) ∗ (s (cos(φ) + i sin(φ)))
= rs (cos(θ) + i sin(θ)) (cos(φ) + i sin(φ))
= rs (cos(θ) cos(φ) − sin(θ) sin(φ)) + i (sin(θ) cos(φ) + cos(θ) sin(φ))
z ∗ w = rs (cos(θ + φ) + i sin(θ + φ))
i
θ
1z = a + ib = r (cos(θ) + i sin(θ))
z
r
w s φ
w = s (cos(φ) + i sin(φ))
i
θ
1z = a + ib = r (cos(θ) + i sin(θ))
z
r
w s φ
w = s (cos(φ) + i sin(φ))
θ + φ
i
θ
1z
r
w s φ
rs
z ∗ w = rs (cos(θ + φ) + i sin(θ + φ))
θ + φ
z = r (cos(θ) + i sin(θ)) ; w = s (cos(φ) + i sin(φ))
z ∗ w = rs (cos(θ + φ) + i sin(θ + φ))
i
θ
1z
r
z −1 =
i
θ
1z
r
1 z = 1
r
� cos( −θ) + sin(−θ) �
z −1 =
i
θ
1z
r
1 z = 1
r
� cos( −θ) + sin(−θ) � z −1
z −1 =
1
−θ
r
z −1 = 1 r
� cos( −θ) + i sin(−θ) �
z −1 = a
a 2 + b 2 − i b a 2 + b 2 in forma trigonometrica:
in forma algebrica:
Scrivi in forma algebrica: 3 − 2i 4 + 3i
(2 + i) 2
(2 + i) 3
Scrivi in forma trigonometrica: 1 + i
(1 + i) 2
z = r (cos(θ) + i sin(θ))
z 2 = r 2 �
cos(2θ) + i sin(2θ) � z 3 = r 3 �
cos(3θ) + i sin(3θ) � .. .
z n = r n �
cos(nθ) + i sin(nθ) �
i
θ
1z 2 = r 2 (cos(2θ) + i sin(2θ))
z
2θ r r 2
z = r �
cos(θ) + i sin(θ) �
a i
1
r θ
i b
z = a + ib = r (cos(θ) + i sin(θ))
z 4 = r 4 (cos(4θ) + i sin(4θ))
z
z 2
2θ
r 4 4θ
θ
2θ
5 10 15
�5 5 10
z = 1 + i
z
5 10 15
�5 5 10
z = 1 + i
z
z
25 10 15
�5 5 10
z = 1 + i
z z
2z
3z
4= −4
5 10 15
�5 5 10
z = 1 + i
z z
2z
3z
4= −4
z
5z
6= −8i z
7z
8= 16
5 10 15
�5 5 10
z = 1 + i
z z
2z
3z
4= −4
z
5z
6= −8i z
7z
8= 16 z
0= 1
z
−1Disegnate sul piano di Gauss:
z = �
1 + i � 20
z = i 1002
z = 1
¯
w se w = 1 + i √
3
Le radici quadrate di un numero complesso z sono tutti quei numeri che elevati al quadrato danno z.
s 2 = r
2φ = θ + 2kπ z = r �
cos(θ) + i sin(θ) �
e w = s �
cos(φ) + i sin(φ) � w = √
z se e solo se w 2 = z.
Supponiamo che:
allora w
2= s
2� cos(2φ) + i sin(2φ) � se e solo se
= z
k = . . . , −1, 0, 1, 2, . . .
w 2 = s 2 �
cos(2φ) + i sin(2φ) �
= i se e solo se
s 2 = 1 2φ = π
2 + 2kπ, k = · · · − 1, 0, 1, . . . cioè se
s = 1 e φ = π
4 oppure φ = π
4 + π
i
1
w 1 = cos(π/4) + i sin(π/4)
i
1
w 1 = cos(π/4) + i sin(π/4)
w 2 = cos(5π/4) + i sin(5π/4)
s = r
13φ = θ
3 + k 2 3 π
Le radici terze di un numero complesso z sono tutti quei numeri che elevati al cubo danno z.
z = r �
cos(θ) + i sin(θ) �
e w = s �
cos(φ) + i sin(φ) � Supponiamo che:
allora se e solo se
w = √
3z se e solo se w 3 = z
w 3 = s 3 �
cos(3φ) + i sin(3φ) �
= z
s 3 = r
3φ = θ + 2kπ = ⇒
k = . . . , −1, 0, 1, 2, . . .
i
1
w
1= cos(π/6) + i sin(π/6)
w 1
i
1
w
1= cos(π/6) + i sin(π/6)
w
2= cos(π/6 + 2π/3) + i sin(π/6 + 2π/3)
w 1
w 2
i
1
w
1= cos(π/6) + i sin(π/6)
w
2= cos(π/6 + 2π/3) + i sin(π/6 + 2π/3)
w
3= cos(π/6 + 4π/3) + i sin(π/6 + 4π/3)
w 1
w 2
w 3
i
1
w
1= cos(π/6) + i sin(π/6)
w
2= cos(π/6 + 2π/3) + i sin(π/6 + 2π/3)
w
3= cos(π/6 + 4π/3) + i sin(π/6 + 4π/3)
w 1
w 2
w 3
i
1 w 1
w 2
w 3
√
31
w 2 i
w 3
i
1 w 1
w 3
w 2 = −1
√
31 √
3−1
w 1 = 1
w 1 = 1
√ 4
1
w 3 = −1
w 2 = i
w 3 = −i
= �
1, i, −1, −i �
i
1
√ 4
−1
w
1=
√ 2 2 + i
√ 2 w
2= − 2
√ 2 2 + i
√ 2 2
w
3= −
√ 2 2 − i
√ 2 2
w
4=
√ 2 2 − i
√ 2 2
=�√ 2 2 + i
√2 2 ,−
√2 2 + i
√2 2 ,−
√2 2 − i
√2 2 ,
√2 2 − i
√2 2
�
w 1 = r 1/n
� cos
� θ n
� + i sin
� θ n
��
,
w 1 = r 1/n
� cos
� θ n
� + i sin
� θ n
��
,
w 2 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
n
� + i sin
� θ n + 2π
n
��
,
w 1 = r 1/n
� cos
� θ n
� + i sin
� θ n
��
,
w 2 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
n
� + i sin
� θ n + 2π
n
��
,
w 3 = r 1/n
� cos
� θ
n + 2 2π n
� + i sin
� θ
n + 2 2π n
��
,
w 1 = r 1/n
� cos
� θ n
� + i sin
� θ n
��
,
w 2 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
n
� + i sin
� θ n + 2π
n
��
,
w 3 = r 1/n
� cos
� θ
n + 2 2π n
� + i sin
� θ
n + 2 2π n
��
,
w n = r 1/n
� cos
� θ
n + (n − 1) 2π n
� + i sin
� θ
n + (n − 1) 2π n
��
.
.. . .. .
w 1 = r 1/n
� cos
� θ n
� + i sin
� θ n
��
,
w 2 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
n
� + i sin
� θ n + 2π
n
��
,
w 3 = r 1/n
� cos
� θ
n + 2 2π n
� + i sin
� θ
n + 2 2π n
��
,
w n = r 1/n
� cos
� θ
n + (n − 1) 2π n
� + i sin
� θ
n + (n − 1) 2π n
��
.
.. . .. .
w n+1 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
� + i sin
� θ n + 2π
��
w 1 = r 1/n
� cos
� θ n
� + i sin
� θ n
��
,
w 2 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
n
� + i sin
� θ n + 2π
n
��
,
w 3 = r 1/n
� cos
� θ
n + 2 2π n
� + i sin
� θ
n + 2 2π n
��
,
w n = r 1/n
� cos
� θ
n + (n − 1) 2π n
� + i sin
� θ
n + (n − 1) 2π n
��
.
.. . .. .
w n+1 = r 1/n
� cos
� θ n + 2π
� + i sin
� θ n + 2π
��
=
�0.5 0.5 1.0
�1.0
�0.5 0.5
1
�0.5 0.5 1.0
�1.0
�0.5 0.5
1
2π
7
�1.0 �0.5 0.5 1.0
�1.0
�0.5 0.5
�1.0 �0.5 0.5 1.0
�1.0
�0.5 0.5
2π
15
x 3 = a
x n = a
ha 3 soluzioni
ha n soluzioni
x = √
3a
x = √
na
ha sempre L’equazione
x n + a 1 x n −1 + a 2 x n −2 + · · · + a n −1 x + a n = 0 n soluzioni nel campo complesso.
Karl Friederich Gauss,
(Braunschweig, 1777 – Gottinga,1855)