• Non ci sono risultati.

Sesti 1990, pp 82-89, figg 24-37) Un elemento di derivazione umbra può essere considerato anche il

motivo “a vortice” che si vede al centro del margi-

ne superiore della pagina. Esso compare già nella

Bibbia pure umbra della biblioteca di Santa Croce

(cat. 6) ed è poi frequentemente riproposto anche

nella miniatura trecentesca. Tutti gli altri elementi

tuttavia – dalle scelte cromatiche, assestate sull’ac-

coppiamento dal rosa all’azzurro, alle foglie larghe,

alla disposizione regolare dei tralci nel campo inter-

no della lettera – trovano corrispondenza nei modi

della miniatura fiorentina di inizio Trecento, come

mostra in particolare il confronto con la decorazio-

ne eseguita da Pacino di Bonaguida in un graduale

per le chiesa di Santo Stefano in Pane, che una no-

ta indica finito di scrivere nel 1302 («Iste quaternus

est plebis Sancti Stephani in Pane quem fecit fie-

ri dominus Reynerius plebanus dietae plebis anno

domini millesimo CCCII de mente maii» (si veda

Boskovits 1984, p. 275). Tuttavia in questo caso l’in-

tera decorazione appare governata da una ricerca di

equilibrio e simmetria che rivelano l’origine tosca-

na, forse fiorentina, del miniatore, a una data che

potrebbe spingersi fino al primo decennio del Tre-

cento.

Si espone il f. 1r.

catalogo a stamPa: Bandini 1774-1778, IV (1777), coll. 299-300 («Saec. XII … cum initialibus pictis»).

33. Rabano Mauro, In honorem sanctae crucis

Pluteo 31 sin. 9

Toscana (?), sec. XIII.

Membr. e cart.; VI, 55, VI’; bianchi i ff. 32v, 40v-41v; fasc. 1-48, 510-1, 66, 72, 86, VI’; l’ultimo fascicolo è cartaceo; mm.

297 × 220, specchio di scrittura variabile a una o due co- lonne; rigatura a secco; legatura di restauro, con piatti in legno e dorso in cuoio nervato.

Note dI Possesso e segNatuRe aNtIche

f. Vv: «Istum librum emit frater Guicciardinus de Sanc- to Geminiano et est sibi deputatus ad usum in vita sua et post mortem debet redire ad conventum Florentinum» (sec. XIII seconda metà; Davis 1963, p. 402, n. 12); f. VIv: «Iste liber est armarii Florentini conventus Ordinis mino- rum» (sec. XIII fine-sec. XIV inizio); f. VIv: «No. 740» (sec. XV metà; Mazzi 1897, p. 140, «740»).

decoRazIoNe

Tabelle di testo, all’interno delle quali è tracciato un dise- gno che circoscrive un testo nel testo (carmina figurata): f. 1r, Ludovico il Pio, come miles chistianus («Iesu Criste, tuum vertice signum / augusto galeam conferat almam, / invictam et faciat optima dextram / virtus, Iesu, tua det- que triumphum / iusto, iustitiae induat atque / lorica, placitum semper amicum / quam nullus iaculo proterat hostis, / sed firmum maneat caesaris omne /ac tutum im- perium omne per aevum. / Sicque eius sobolis laeta pro- pago / succedens maneat sceptra tenendo, donec saecla sua iura tenebunt, / et terrae solidus permanet orbis, / Cristi dum memoret nomen ubique. Et verbum Domini praedicet ultro»; nel nimbo: «tu Hludovicum Criste co- rona»; nella croce: «in cruce, Christe, tua victoria vera sa- lusque, omnia rite regis»; sullo scudo; nam scutum fidei depellit tela nefanda / protegit augustum clara tropaea parans / devotum pectus divino munere fretum / inlae- sum semper castra inimica fugat») 231 × 158; f. 2v, quadra- ti che evidenziano il testo: «Magnentius Hrabanus Mau- rus hoc opus fecit», 177 × 162; f. 3v, Cristo crocifisso (dalla mano destra alla testa: «Dextra Dei summi cuncta creavit Iesus»; dalla testa alla mano sinistra: «Christus laxabit e sanguine debita mundo»; dal dito medio della mano de- stra al piede destro: «In cruce sic positus desolvens vincla tyranni»; dal piede destro al piede sinistro: «Aeternus Do- minus deduxit ad astra beatos»; dal piede sinistro al dito medio della mano sinistra: «atque salutiferam dederat Deus arce coronam»; sul perizoma: «veste quidem parva hic tegitur qui continet astra, atque solum palmo claudit ubique suo»; sulla testa: «iste est rex iustitiae»; sul volto: «ordo iustus Deo»; nella corona: «rex regum et dominus dominorum»), 218 × 172; f. 5r, croce che divide il testo in quattro quadrati («O Crux quae excellis toto et dominaris Olympo»; «O Crux quae Christi es caro benedicta trium- pho»; «O Crux quae dederas rupto plebem ire ad Aver- no»; «O crux dux misero lato que redemptio mundo»; «O Crux vexillum sancto et pia cautio saeclo»), 160 × 153; f. 6r, croce formata dalle parole “crux salus” («Seraphin»; «Cherubin»; «Virtutes»; «Potestate»; «Throni»; «Principa- ti»; «Dominationes»; «Arcangeli»; «Angeli»), 171 × 165; f. 7r, quattro angeli divisi da una croce (nella croce «en arx alma crucis, en fabrica sancta salutis / en thronus hic re- gis, haec conciliatio mundi»; nelle figure «signa crucis Christi ast seraphim caelestia monstrant / pennarum at- que situ hac cuncta sacrata probant»; «nam haec socia ex- sultant celebrando hac laude supernum / conclamantque

tribus sceptra sabaoth vicibus»; «hinc signant cherubim haec labbara sancta triumphum / distensisque alis brachia tensa notant»; «quae latere assistunt arcae et sacra opercu- la condunt / factaque propitia officio ipsa probant»), 174 × 167; f. 8r, una croce («inclita crux domini christi funda- men et aulae») divide il testo il quattro riquadri, all’inter- no di ciascuno dei quali si trova un altro quadrato «te pa- triarcharum laudabilis actio signat», «plebsque propheta- rum divino famine iussa», «agmen apostolicum pandit tua rite tropaea», «martyrum et ipse chorus iure cruore»), 166 × 156; f. 9r, quattro piramidi («arce crucis Domini summa prudentia sistit», «iustitia et prona mandat se par- te tenendam», «forti sed in dextro cornu fert spicula tu- do», «cum in laevo moderans disponit iura modesta»), 174 × 167; f. 10r, quattro cerchi disposti in forma di croce («ver, oriens, ignis, aurora, hac parte relucent», «autum- nus, zephirus, tellus et vespera hic fit», «arcton, hiems, lympha, media nox ecce locatae», «aer, aestas, auster, arci, hic sit meridiesque»), 165 × 162; f. 11r, una croce divide il testo in quattro riquadri, ulteriormente divisi da segmen- ti obliqui che formano una croce decussata («in cruce nunc menses, venti, duodenaque signa», «grex et aposto- licus decoratur luce corusca», «sunt quoque consocia hic stips, plaga et orbis opus», «sancta valet celebri ast crux dare calle bonum hoc»), 174 × 169; f. 12r, quattro esagoni posti in forma di croce (terque centenos deciesque senos, / et semel quinos habet universum / tempus, annalis cru- ce circuitus / ecce dies hic», «sed plagis posti satis esagoni / quattuor monstrant decies novenos / singuli totos pie cum monade / et super unum», «stirps quoque sancta crucis conplet certo ordine sceptrum / haecque decus mundi est magna salus hominum haec», «cuncta tenet Christus baratrum, orbem atque aethera celsa, / nam re- git astra poli hic claustraque cuncta diei»), 194 × 181; f. 13r, cinque spherulae disposte in forma di croce («crux, pia constructa, hic superasti vincula mortis», «magna, bona et sancta, hic superasti crimina saecli»), 176 × 167; f. 14r, cinque quadrati disposti informa di croce («te genesis crux alma beat, tua munera laudat», «exodus atque canit transitus carmen amore», «iura sacerdotis leviticus opti- me psallit», «ast numerus cantat magnalia mira trium- phi», «nam deuternomium renovantis gaudia dicit»), 170 × 164; f. 15r, lettere della parola “Adam” poste in forma croce («sancta metro atque arte en decet ut sint carmina Christo hinc»), 161 × 160; f. 16r, quattro croci disposte a croce («forma sacrata crucis venerando fulget amictu / magnus vestit honor laetus, loquor hoc nationi», «corpo- ris ergo sacri constructio in arte beata / e numero radians quae intus probat iisse beate», «nunc canam at exorans le- sum abdere et uda piare / vera salus ista est benedictio sancta salutis», «in toto ipse manens tenet ipseque vivit in omni / fons bonitatis, amor pietasque, redemptio vera»), 165 × 160; f. 17r, croce formate dalle lettere dell’alfabeto greco YTZT che indicano in greco gli anni dall’inizio del mondo («en crucis haec species Iesu bene monstrat hono- rem», «conputat hunc numerum Iesu quo est passus in

210 211 arvis»), 185 × 174; f. 18r, il Tetramorfo e l’Agnello mistico

(«Mattheus hunc hominem signavit in ordine stirpis», «Marcus regem signat», «Dat Lucas pontificem», «altivo- lans aquila et verbum hausit in arce Ihoannis», «septem Spiritus Dei», «ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi»), 168 × 166; f. 19r, fiori disposti a croce («spiritus sapientie / et intellectus / spiritus consilii / et fortitudinis / spiritus scientiae / atque pietatis / et spiritus timoris Do- mini»), 178 × 178; f. 20r, motivi ottagonali disposti a croce («regna poli Dominus vult pauperis esse beati / atque so- lum mites semper habitare supernum / felices flentes quis consolatio in alto est / nam iusti cupidos aeterna refectio conplet / mente pios sursum miseratio larga repensat / corda serena Deum cernent et in arce superna / pacificos Dominos prolis conplectit amore / pro Christo afflictos regnum iam spectat olympi»), 184 × 175; f. 21r, motivi a piramide disposti a croce («crux sacra, tu aeterni es regis victoria Christi»), 168 × 165; f. 22r, cinque “X” disposte a croce («quinque iuvat apice ast sacra dicere, de cruce et haec nam est»), 176 × 167; f. 23r, quattro D (lambda) di- sposte a croce («est orbi toto Domini nam passio vita / ar- vo crux una spes libertatis ab ira / lux laeta lucet divino munere plena / veraci nutu signat et proemia regni»), 178

× 168; f. 24r, croce composta da eptagoni («in cruce lex Domini decoratur luce corusca / gentes et linguae socian- tur laude sacrata»), 178 × 170; f. 25r, XP (Chrismon; «Christus homo est placidus nempe arbiter hic quoque mundi est»), 192 × 175; f. 26r, croce potenziata («fortis conplevit Christus sua famina virtus / victor consignans Iesu pia proemia clarus»), 177 × 167; f. 27r, croce formata da quattro pentagoni («immaculata cohors cantas tu vo- cibus illic / rex ubi Iesus ovat quo pascit Virginis agnus / carmina quae nullus diffuso famine cantat / hic vester grex ni solus et splendidus ordo»), 170 × 165; f. 28r, croce formata dalle lettere della parola “alleluia” («crux aeterna Dei es laus, vivis in arce polorum»), 176 × 170; f. 29r, cro- ce («es placita superis, crux, huic es navita mundo»), 174 × 165; f. 30v, croce («si do te tibi metra sono his te, Iesus, in odis / si do nisus ei et si honos artem ibit et odis»), 165 × 156; f. 31v, croce («oro te ramus aram, ara sumar et oro») e Rabano Mauro inginocchiato («Hrabanum memet cle- mens rogo, Christ, tuere, o pie iudicio»), 182 × 157. Per l’edizione critica del testo si veda Rabano Mauro, In ho- norem Sanctae Crucis, ed. 1997.

Il riferimento a Rabano Mauro contenuto nel pas-