Antonio Ivani, umanista del sec. XV. Documenti

(1)

» tessero acquistare il loro amore aggradendogli, giovandogli

» e facendogli migliori ». A suo tempo i Malaspina p rim o

geniti venivano allevati nell’ alterigia, essendo corteggiati e

adulati come Marchesini e signorotti , e i secondogeniti ai

quali restava pochissimo « essendo disperati di poter far pro-

» gresso veruno, poco curanti degli interessi dei prim ogeniti

» se ne restano perdendosi in qualche vile am ore o nel-

» l’ ozio ». A suo tempo finalmente « desiderando poi e vo-

» lendo (sic) le cose de’ sudditi nostri mal governati e mal

» trattati da noi o per il poco valor nostro o per il poco

» amore gli portiamo o poco conto ne facciamo. O n d e per-

» ciò da quelli veniamo poi odiati o disprezzati o 1’ uno e

» l’ altro insieme; e per questo molti di noi hanno p e r s o l o

» Stato a se stessi et alla Casa Malaspina, e m olti altri han

■

' corso risico di perderlo avendolo poco onoratamente man-

» tenuto ».

ANTONIO IVANI

U M A N I S T A D E L S E C O L O X V

(C on tin u azion e e fin e, v . p ag . 463).

D O C U M E N T I

I.

Istni{ione del doge Ludovico Campofregoso ad Antonio Iv a n i (1). 9 settembre 14 6 1 .

Lu d o v i c u s Du x e tc .

Ser Antonio. — A voi non bisogna dir molte cose le quali a uno altro forse sereano necessarie : per che saremo più brevi in questa nostra Instructiun et maxime che voi avei primum quella Instructiun la quale li nostri a questi dì porteno a M ila n , et appresso li capituli de

1

’ altra lega che se fece 1’ altra v o l t a , le quale cose ve dano aviso in tuto et tanto

(2)

38

G I O R N A L E L I G U S T I C O

più corno edam vedrete alcune correctioni le quale ne parevano necessarie de fare. V o i anderete a Firenze a lo M. C o sim o , alo quale presenterete la lettera nostra di credentia, e facta la salutatione debita li direte per nostra parte che conio la Magnificentia sua sa per sue lettere a questi di ne auferta a promettere bona intelligentia cum lo Ill.m o Signore Ducha che se offerse mezo ad ogni cosa che fosse necessaria, la qual cosa ne fu singolarmente grata cossi corno per la risposta nostra podete inte nd ere, et lo so mezo noi lo acceptamo parendone non poterne avere uno mel- gior per infiniti respecti. E benché noi per dispositione nostra et per bene nostro fossimo inclinati a quella via de quello Ill.m o Signore , non è dubbio che li consegii e conforti de la Magnificentia sua le quali metiamo sempre a grande logo ne ano etiam molto più confortadi e confer mati in questo. Si che per dar principio et effecto a tale materia per parte nostra noi inseme cun li altri de caxa nostra mandamo voi de caxa nostra a visitare quello Ill.m o principe et a conferire de tale materia li quali da la sua excellentia seno stati honore volm ente veduti et recevuti e benché gli siano state alcuni giorni il che è procedudo per la malutia s o a , infine ano (hanno) avudo bona odientia et inteso l ’ animo de la sua Signoria et la mente esser optima verso di noi. Ma pure a le specialità non se m olto distexo, digando che elio viderea volentera prima che animo a lo re n ovo de Franza ale cose de Italia, poiché elio porevia aver

1

’ a- nimo si temperado che cum pocha fadiga e spexa elio accunceria le cose nostre. Et lo porevia aver de tale natura, che bisognerea maior remedio et pensamento in le coxe nostre e soe. Ma perchè per li nostri glie fu dicto che noi podevamo male stare in questa suspensione et non inten dere altramente lo facto nostro avendo Saona ale spale et li nostri innanzi, li quali intendemo sono in nove et strecte pratiche cum li franciozi, la sua Signoria a dicto che li pare remettere tutta questa materia a la Ma gnificentia V . a la quale elio manderà uno de li suoi et noi mandiamo uno de li nostri. Per la qual cosa seguendo lo bono proposito nostro et avendo la sua mezanità, che nessuna altra megior poreiamo avere, e con siderando noi non poder stare in tempo, avemo volsudo obtemperare ala volontà sua et ali soi consegii ; siché ora resta che la sua magnificentia inte xo la volontà de 1’ una parte et de P a l t r a , intexo lo bixogno nostro e h ’ a ve m o a le spale li inimici et li quali possono al presente sperar p ocho da li nostri citadini per essere molto afflicti e noi non avere cossi habilità a strenzerli per aver Saona inimiga et li nostri forussidi aver pure qualche favore, se vo lg a interponere senza perder tempo a venire a quelli eftecti li quali se possano.

(3)

Conio sa la M. Sua , noi ebbemo altravolta ligha inseme serchando alcune coxe et avendo advertenza al nostro b ixogno che è m aior che non era Γ altra volta, spetialiter finché Saona se sia re covrada , cun alcune poche correctioni et più tosto dechiaratìone per noi non m anch erà venir ad ogni bono effecto , parendone sia coxa che si facia per tute le parti più che non se perda tempo in lo quale a noi non é possibile stare senza aiutorio.

V o i intendrei la risposta, per la quale se voi intenderei che

1

’ animo se sia de venire a tale inteligentia dovete subito venire in su le specialità

et particulariter cum ogni diligentia a scangiare la minuta soto le

forme e conventioni le quali avete da noi.

Se voi intendessi che per sue parole o per lo effecto questa materia se menasse in lungo, strenzetello digando che a noi non è possibile stare in queste dependentie de veder quello che vogia fare lo re nov o , perocché veressemo forse proveisti a tempo che non se poria che non se fasse ni per loro ni per noi.

E in questo procederete per forma che ne segua una de due c o x e , o che se vegna alo effecto de la ligha , o che da elio veg n a de proferirve qualque sussidio in questo mezzo , la quale cosa vo ressem o più volentera procedesse da soa offerta che da nostra requesta. E se elio ve dixesse ben questa materia a molte cunditioni et segundo che se intenderà le cose de Franza se conveniranno cambiare conditioni et opinioni, in questo mezo ve se porea dare qualque sostegno. V o i risponderei che ne piaxe- reve molto più aver intelligentia ferma che stare in questa suspensiun, et etiam per lo Ill.mo Signore Duch a se facia levarne questo stimulo de Saona de dosso che lassarlo a tempo in lo quale elio sereva più g rave e più perigoloso, perocché quello che se faria al presente cum uno ducato forse a un altro non se faria per doi : tuttavolta se ne fosse dato quello sussidio cum lo quale se podessemo mantenere, per questo non m anch eria che noi non perseverassemo in le dispositioni nostre , m a bene ne paria che elio volesse essere tale cum lo quale podessemo in questo invern o attendere a le cose de Saona.

Se elio ve domandasse quello che voressemo o de che b e xog neressim o responderete che volendo loro che sic expectamo e che possiam o atten dere al facto de Saona, ne paria che fussimo aiutati alm eno de fanti m il lecinquecento e cento cinquanta secreti et ermeti (elmetti) da cinquanta in cento specialiter fino a lavuda de Saona, e poi se poreiva ridurre li fanti a cinquecento e cento cinquanta secreti (celate ?) senza ca vali, et una galea de guardia per sexe (sic) mesi de 1’ ano.

(4)

40

Se elio dixesse questo essere tropo, direte che a noi è omnino neces sario provedere a questa cosa de Saona, onde per Io inanello bexogne- rem o de spendere cum duemila fanti et tre nave grosse et altri denari in Io paexe ducati cinque mila lo mexe,Jli quali ne serà fadiga ritrarre a questo tem po da questi cittadini, ma pure avendo quello aiutorio da loro se sforzeremo ctiam dal canto nostro.

Se elio dixesse pure che basterea avessemo da sostegnirse al presente et in le cose de Saona non fare novità alcuna al pre sente , benché ne para cattivo c o n s e g i o , poreste dire che almeno la metà di ciò che se dicto ne altramente intenderessimo stare seguri.

Se elio ve dixesse bene facendone lo ducila questo voi che voreste fare a lui , direte che cum questa via non avendo intelligentia più ferma licet questa almeno voria essere per sei mesi , noi non saveres- sim o fare altro che obbligarse a non prendere pacto cum alcuna Si gn o ria del m ondo fino a quello tempo che fosse con la signoria sua in alcuna cosa.

Q u esto è quanto a noi pare poderve arcordare et instruire, et tamen quello che averete a la giornata poderete scrivere usando la ziffra onde be xogna. E n oi ve rescriveremo secundo ne parà bexognare.

II.

Instructio Antonii de Ivanis ituri Mediolanum (i). Die V februarii 1462.

Lu d o v i c u s D u x etc.

Posset esse, S e r Antoni, quod ille illustrissimus princeps rediret in verba vobiscu m super eo de quo alias sermo fuit inter suam Ex.am et nos de im prexia Sa one. A d que verba si rediret et a vobis postularetur quid cogitare m us in ea re quidve facere velemus quidve opus nobis esset, res pondebitis nos semper cogitasse et continue cogitare nullum melius reme dium ad salute m nostram fore quam si recuperationi illius loci intende retur. Q u ia hoc modo precluderetur via gallicis veniendi ad offensionem n ostram , et nos recuperata illa civitas desisteremus a multis expensis que nos opprim unt in facto et opinione, et maxime videri nobis tempus ap tum ad illa neg otia : primo quia clause sint Alpes ne ex Galia subsidium

(5)

venire possit. Populus ille Saône est in optima erga nos voluntate, quia multis modis sensit quanta sit illorum gallorum mala gubernatio , sensit quoque quantum damni attulerit illi civitati vivere in discordia cum c iv i tate nostra cum qua vivit et a lit u r , sciturque nos aperte u b i ...p o tentiam nostram quod populus ille arma pro nobis sumere. N os habere triremes sex paratas que armate erunt et in ordine in kalendis maij. Si ille

111

.mus Princeps manum huic rei porrigeret, satis certe habere posse spem victorie ; que res optima esset ut sepe dictum est. N o s rem ipsis agitationibus . . . quamquam a nobis solis sufficere.

Si diceret quid velemus, respondebitis nescire hoc vos, sed iam audivisse sepius apud nos dici opus nobis esse ad cetera auxilia que a nobis para rentur quod ille IU.mus Princeps subveniret nobis de mille peditibus pro trimestre aut saltem pro bimestre et equitibus centum quinquaginta et ducatis tribus millibus quos restituere ei acquisita civitate prom itterem u s.

Nos in aliis multis provisuros quoniam multa essent.

Si hoc facere voluerit prout utile nobis videtur, parabimus nos ad ea agenda que huic rei co nveniant, dummodo certi simus de subsidio suo de quo supra dictum est.

Hec omnia a vobis dicenda non sunt nisi sermo ab eo aut a suis in huiuscemodi re renovaretur.

III.

Terxa Istruitone ad Antonio Ivani mandato ambasciatore al Duca di Milano (1).

5 settem bre 1462.

Lu d o v i c u s Du x. e tc . e t f f i c i u m.

Hec sunt que in mandatis dami . v o b i s , carissimo secretario nostro ser Antonio de Ivanis ituro Mediolanum nostra parte.

Curabitis ante omnia quam primum et celerius fieri possit Mediolanum vos conferre et conspectum illius Ill.mi Principis si fieri poterit adire , et si non fieri p o te rit, in quo honeste contendite , ut saltem celeriter quia res hec celeritatem quandam exposcit, petens ab 111.ma illa domina ducissa et Ill.mo comite Galeacio audiri. Quibus omnibus ve l seiunctim vel coniunctim, prout fieri a vobis poterit, verba hec nostro nom ine exponetis,

(6)

4 2

re d d itis litte ris n o stris cred en tialib u s p er quas v erbis v estris fides adh ib eri p o s s it et p re p o s ita p ro m o re co m m e n d a tio n e n o stra . Ex re la tio n e G otardi le g a ti n o s tri ( i ) , post c o n d itio n es et pericu la ac lab o res n o stro s latissim e E x c e lle n te illiu s principis d e c la ra to s , cu m p ro p te r v u lg atam fam am se re n issim i d o m in i reg is F ra n c h o ru m qui ad res n o stra s a n im u m adhibere d ic e b a tu r , tu n c p ro p te r tactu m S ao n e que in m anibus g a llo ru m m ulta d a m n a m u lta s im p en sas m ag n a in re o m n i n o stra so llecitu d in e afferebat, e t ea a n o b is su p e riu s c o m m e m o ra ta que salu ti n o stre e t u tilitati illius III.mi P rin c ip is qu e cu m n o s tro c o n v e n tu est co n v en iren t, licet plura nobis fieri p o sse v id e re n tu r qu e tu n c ab e x c e lle n tia sua n eq u aq u am co m p ro b ata sunt. N o d e m u m c o n siliis sue E s c e lle n tie q u ieto s rem ansisse, spe nobis p er suam e x c e lle n tia m a d h ib ita quod reb u s n o stris uti suis co n su leret et pro v id eret. L e g a to s q u o q u e in G a llia m m isisse, a quibus m agna cum cele ritate m u lu p e rn o s c e re co n fid eb at qu e sibi n o b isq u e ad o m n e consilium rem edium q u o q u e p ro p o n e re possent. Q u o d p ro v id ere duplici ratio n e c re d id im u s , p rim u m q u ia ex o re ta n ti prin cip is huiuscem od» verba p ro d ire videbantur, tu m q u ia scieb am u s re s n o stra s ita e s o m n i p a rte cum suis coniunctas esse u t o m n is fo rtu n a o m n e q u e c o n siliu m co m u n e v id e re tu r, nec nos o b lito s fo re c u m aliq u a n d o p refatu s leg atu s n o ste r lo n g itu d in em tem p o ris m o ra m q u e re b u s n o s tris p e r m a x im a m iactu ram alTerre posse : . . . E x c e lle n tia m su a m resp o n d isse h o c ei et sue sapicntic n on ignotum esse, sed ta le m d ilig e n tia m a d h v b itu ru m qu o d intra festa n atalia ita aliquid p er sp e c tu m h a b e re m u s quod rebus su is n o strisq u e co n siliu m d atu m a ff e rre t, sa n e esse ela p su m to tid e m te m p u s , et fam am esse leg ato s su o s a lio - ru m q u e Ita lie n a tio n u m aliquid ad su o s iam p e rs c rip s is s e , nos vero o m n in o a d h u n c d iem ig n a ro s esse quid actu m sit quid v e ag atu r. Q uod c e rte n o s in m a x im a m c u ram ac solicitudinero tra h it. Libi cete ras n ationes ita ltc a s in G a llia esse v id em u s isticquc fam a o m n iu m p lu ra ag itari que n o n p a ru m ad re s p e rtin e n t tem p u sq u e veris, iam in stan tis q uo b ello ru m a p p a ra tu s fieri so le n t. E t n o s so lo s esse qui nec a rte illius potentissim i re g is a n im u m p a c a re su ad em u s, n ec arm a si expediret p arare videam ur.

O b id n o n u ltra differendum fere ra ti, m isim us vos ad cius conspectum u t in tc liig a m u s qu e sin t in ta n ta re eius consilia, quidve de m ente illius re g is e rg a n o s ex p licatu m h a b e a t, quid v e p ro sua n o straq u e salute exco g ita sse v id e a tu r. Q u e re s q u em ad m o d u m ad hunc diem d ilata est et pe ric u lis im m e n s is .... facta , ita resp o n su m certu m e t sine ulla d ilatio n e re·

(7)

q u irit, sicque suam celsitudinem o ram u s u t q u e m a d m o d u m la tissim a m spem nobis prebuit nec consilio nec auxilio n obis deesse, ita n u n c efficere velit ne diutius suspensionibus et dilatio n ib u s re ru m d u cti in p e ric u la sibi nobisque com m unia incidam us.

His prim is verbis a rb itra m u r sufficere u t ille p rin cep s in d u c a tu r v obis aliquid respondere, quod si tale esset per quod in te llig e re tis aliq u id ab eo acti:m esse quod ad salutem vel consilium rei n o stre p e rtin e re t, q u o d v e videretur nobis prius significandum quam ad u lte rio ra p ro c e d e n d u m , tu n c non ultra procedite sed significate nobis v elu t n u n tio u t eiu s re s p o n so cognito et his que iam acta essent n o vum consilium in eo quod u lte riu s agi o p o rteret capiam us.

Si vero responderetur vobis n ih il etiam ab eo actu m esse vel p e rs c ru p - u tu m quod consilium afferre nobis possit, sed in dies e x p e c ta re re m , vel huiuscem odi co m m u n iter verba vobis d a re n tu r, dicendum a vobis e rit p e riculosissim a nobis esse huiusm odi suspensio e t res n o s tra s n e q u a q u a m pati posse u t incerto consilio r e g a n tu r , e t m ax im e su p e rv e n ie n te te m pore quo m ulta provideri s o le n t, superesse paucum te m p u s q u o d tr a n situm in Italiam liberum facere p o s s it, scitu ru s n e g o tia n o s tra , ut v u l g a rite r dicitur, in ludo esse e t de pericu lo n o stro a g i n o b is d o rm ie n tib u s , non m odo quoque in huiusm odi suspensionem ingens d e trim e n tu m acci dere nobis p o s s e , sed om nes Italie n atio n es q u am m ax im e im p ro b a ri quod ad regem legatos non m iserim u s vel pacando eius a n im i causa v el sallcin explorandi quid vellet a nobis. Q u o d certe e t si n o n fecim u s fuit ne aliud consilium in rebus n o stris suscipere v id e re m u r nisi q u id sue Ë xccllcm ie g ratu m et o m n i n o . . . . v id e re tu r ubi m a x im e n ic h il a su a_Φ celsitudine agi posse crederem us nisi quod cum sa lu te n o s tra c o n iu n cta esset. Sed nisi sua h x ccllen tia aliud nobis p ersu ad eat, licet se ro factum videri p o tu e r it, m ittere in G alliam dem um aliquem ex n o s tris n o n a s p e r nabim ur qui . . . libertatem n o s tr a m , n o s in d e illius re g is a liq u o m o d o conciliet, vel saltem n o s de h is certo s faciat quod c o n siliu m p ro n o s tra salu te afferre p o ss it; et hac causa p lacere nobis eo cele riu s in G a llia m m it te re quo sua leg atio istic propius ad adiuvandam re m n o s tra m esse p o ss it. Q u id agent cum co rege legati v en eto ru m non e s t n o b is n o t u m , e t tam en talia agi posse que periculosa esse vel sa lte m p e rs p e c ta m in u s m ali afferre possent. R ogare nos E x cellen tiam suam u t ad h o c c o n siliu m suum nobis g ra tu m adhybeat : displicere p lu rim u m n o b is in v a litu d in e m suam que p lurcquc in dic ne forsitan d ilig en tiu s fiam sed eo n o s ex in d e diligentius reddi ut p ro u t in nobis e st m u tu o co n silio suis c t n o s tris r e bu s p rovideam us.

(8)

44

His . . . et verbis inteligetis aperte quid sua Excellentia sentiat an de mittendo in G allia m an non mittendo. Si de mittendo consilium tunc dicetis gratissimum nobis fore si sua Excellentia nos moneat quibus verbis quibusque modis quibusque conditionibus placanda sit illa . . . maiestas. Si ve ro nec mittendum nec non mittendum dicere v id e a tu r , dicetis vos ad nos reverti velle quos satis in magna expectatione reliquisse quid agatur, et capta licentia, ad nos redite, rogata tamen Excellentia sua ut quidquid prope diem a suis sentiat quod ad rem nostram pertineat significare no bis velit.

Interea quo istic permanebitis curate diligentius perscruptari quanti ille princeps valeat, quid de eius egritudine speretur, quidve populus ille mediolanensis illo tempore dicere vel murmurare videatu r, qu omodo, contingente casu mortis illius p r i n c i p i s ... se velle videatu r, que sit in populo illo de gallis o p in i o , quidve de venetis an ne cum suspictione ipsorum v i v a tu r , quidve vu lgo dicatur de his que a suis legatis in Gallia gerantur, et demum quid et ab his et ubicumque de his in huiusmodi rebus perscruptari quidpiam potestis. Id agite sedulo ac diligenter ut soletis, et si quid prius scribendum erit quam veniatis id agite. Sistendi enim et redeundi pro form a omnium que superius dicta sunt damus vobis a rb it riu m , licet ut inteligatis decreta est habere legatio vestra ad dies quindecim .

IV .

Antonius Hyvanus Meduseo S . D .

O

.

Q u a e de pertinacissima Nigropontis expugnatione moestis quidem et prolixioribus litteris nunciantur , succinte summatinique ad te scribere con stitui , quo et tu forte iam commotus ad dolorem ob varios vulgi rumo res , re melius intellecta miserandam tot orientalium Christianorum stra g e m ingemiscas. Septim o idus Junii anni presentis Constantinopoli solvit potentissima turchorum classis, quae triremium centum et birremium du centarum fuisse affirmatur. Haec vi capto in insula Lembri oppido, prae- sidioque trecentorum peditum interfecto quod illic Veneti statuerant, quinto K a l. Julii Euboiam insulam invasit. Eadem die turchorum princeps cum terrestri e x e r c it u , in quo centum millia equitum , peditum ducenta millia fuisse traduntur, iuxta Beotiae littora castra posuit. Pridie eiusdem mensis K al. ex continenti ad Euboiam insulam Beotie oppositam navalem

(9)

pon-tem duxit longitudinis cubitorum trecentorum , latitudinis centum vig inti, per quem exercitu in insulam traiecto , haud procul a N igropon tis m o e nibus tentoria figi iussit.

Tripartita locavit castra. Vi tormentorum-et assiduo lapidum iactu moenia mirae latitudinis disiecit, ac plures domos intra ipsa m oenia perfregit.

Pridie nonas ejusdem mensis tria equitum millia per o m n em insulam m is it , a quibus populata et vastata e s t , ac multi populares interfecti. Inter haec iuxta ipsa urbis moenia utrinque acriter pugnabatur , et cum ingens turchorum numerus variis praeliis occubuisset, eorum cadavera simul cum interfectis equis praeparataque lignorum m o le ad fossam urbis replendam aequandamque in ea iussu saevissimi principis iniecta sunt. Quae omnia igne ac sulphure urbani -delere conati non sine utriusque partis ingenti cede hostes a fossa et moenibus repulerunt. Q u atu or sequen tibus diebus in ipsis disiectis moenibus summis utrinque viribus pugnatu m est, capta vi duo signa hostium militaria. In quibus quatuor acerbissimis proeliis occubuere ad triginta millia turchorum. Urbanoru m ve ro ad tria millia.

Dum esset res in tanto discrimine, proditio T h o m a e Illirici longe antea cum praesidio peditum a Venetis in Euboiam missi de urbe dedenda hosti a propria uxore detecta est. Is cum centum ex suis peditibus co nsciis tanti facinoris obtruncatur. Quinto autem idus Julii paulo ante lucem h o stes adhibita omni c la ss e , summo cum totius exercitus conatu adorti moenia solo aequata, post longam et ferocissimam pugnam e a m d e m v ic tores urbem insignem ac opere naturaque munitam i n g r e s s i , praeter pu beres , ceteros omnes utriusque sexus crudelissime tru c id a r u n t, urbem deformarunt, templa polluerunt. Turchoru m p rinceps, collectis omnibus c o p iis , ad quadraginta pugnatorum millia comperit amisisse. A t ex ur banis praesidiariis peditibus et reliquis insulanis utriusque sexus ad sex- decim millia interierunt. Magnam profecto constantiam anim orum o ste n disse feruntur illi strenui urbis defensores. Rebus enim desperatis paulo ante quam in moenibus pellerentur, praeter a rm a , in foro publico quaeque alia eorum bona igne consumpserunt, ne in hostium potestatem deveni rent , ingentemque per singulos vicos usque ad extrem um vitae spiritum stragem de hostibus fecere. Fuit haec urbis clarae N igro po n tis miseranda et lachrimabilis expugnatio, quae utinam christianos omnes ad vindictam tantae cladis acceptae commoveat. Dum haec a g er en tu r, classem augebant V e n e ti, cuius terrore ac viribus obsessae urbi subvenirent. T r i r e m e s cen tum , naves onerarias quadraginta et alia minora navigia circiter sexaginta in armis habuere.

(10)

4

6

G I O R N A L I - L I G U S T I C O

Sed cc lerior et efficacior luit pertinacia hostis ad urbeni opprimendam, q uam omnis venetorum apparatus tam brevi potuerit expediri. Erat prae fectus venetae classis haud procul ab hostibus cum triremibus quadraginta quum urbs ipsa ultimo proelio subacta est. Pars reliquae classis in Pe loponneso p ra esto lab a tu r, pars Venetiis accelerata, ut simul iuncta et facta robustior cum hostili classe confligeret, aut alia ratione succurreret obsessis. V a le . Vulterris XIIII K a l. Septembris M C C C C L X X .

V .

A uto. H y. Bartholomeo Scala fiorentini populi secretario S. D. A ccessit h u c hodie p rofugu s, ut a i t , quidam ex nostris hericensibus (sic), cuius frater est noster civis et collega meus in magistratu. Apud turchoru m princeps diu mansit h o s tia r iu s , et illi, ut ferebatur, gratus. C onsta ntinopoli abiisse dicit pridie Kal. Maji et C h ium venisse celeri cursu. Haec enim refert. Principem illum adversus Velacos intendisse a nim u m et v i r e s , ultionis avidum ob acceptam ab eis cladem , ac esse in castra profectum idibus A prilis. Exercitum vero esse armatorum ma x im e equitum centum quinquaginta millium. Classe m triremium ac bi rem iu m trecentarum supra n avigia quedam oneraria ultra Constantino- polim decretam in Pon th um contra V elacos. Reprobat hic semestres in ducias , quas V en eti expectant, cum hae illi expeditionem suam presentem reddant faciliorem. Affirmatque illum omnino statuisse sequenti anno adoriri V e n e to s totis v i r i b u s , cum speret hoc anno delere Velacos. A e tatem eius dicit esse robustam et praeter crura interdum podagris infecta, corpus reliquum salubre quamvis pingue. Is postquam in Peloponcsum v e n i t , accepisse affirmat illum principem ex castris advectum esse qua driga egrotum .in C o n s ta n tin o p o lim , et pestem exercitum classemque invasisse. M agnifico Lauren tio Medici haec nota sint et aliis quibus voles, m o d o tuae probitati notitia eorum digna videantur. V a le . Sarzana VIII. K a l. Julias.

V I.

A n to . Hy. Gabrieli Ricobaldo, Bartholomeo Minucio et Sebastiano Borsello Volaterranis S. D.

T u r c h o ru m princeps M a h e m e t , ut audivisse debuistis, claram urbem C a p h a m , quam in P o n th o Genuenses possidebant, partim suis v irib u s ,

(11)

partirti proditione occupavit. S e d , quod Iachrimabile e s t , praeter puberes interfecti sunt omnes latini, greci et Erm inii qui urbem incolebant. C o n siderate, quaeso, quot urbium infelices exitus et quot clades a paucis annis citra supervenerunt. C h iu m est in sum m o periculo et metu. Q u o d si am it teretur, portus duos valde opportunos haberet C h ristian o ru m hostis, E u b o iam et Chium, ad invadendum et obtinendum quicquid inter A d ria tic u m sinum, Siciliani et Calipolis angustias continetur. P o p u lo suo m isereatur Deus. Nihil enim accidit, nec accidere potest, nisi eo volente aut permit- tente. Est profecto numen eius ubique presens. V a le te . Sarzana V III. Ka l. Octobris.

VII.

Antonij Hyvani Sare^anensis ad Volaterranos Epistola.

Plebeius ad me rumor delatus e s t , quo intellexi haud bonam istic de me opinionem haberi ob alluminis concessionem factam. Sed ab his qui obloquuntur et perverse cogitant scire ve llem an ignoraban t vestras leges concives vestri cum illas condiderint, et an mihi non licebat sequi verba legis quae de officio cancellarij scripta comperiuntur. Si e rg o non ig n o ra bant leges vestras qui condidere, cur in consiliis publicis co ncessionem ipsam non reprobarunt? libere enim quisque loqui potest in consiliis pub- blicis vestre civitatis. Et haec apud vos consuetudo est ut suffragis r e d ditis vel approbetur vel abnegetu r, si quid recte vel perperam videtur obtentum. Quis autem vel reprobavit vel contradixit? N u m ne a pluribus pro comuni bono et ecclesiarum utilitate laudatum est n eg ociu m ? N u m ne omnes fere aiebant fodinas illas inanes fo re ? Si D e u s igitur et civiu m concursus rem preciosam quamvis obscuram nobis detegi voluerunt et ad humanae vitae utilitatem co n fe rri, cur me calumniantur etiam forte illi qui suaserunt? Certum est enim, detecta rei amplitudine, me hortatum esse conductores ut in vestram rempubblicam liberaliores essent. Q u o d cum offerrent se facturos, reiecta fuit eorum oblatio ab octo civibus ve s tris , qui cum delecti essent ad tractandam novam com positionem aliud semper visi sunt in animo habuisse. Hoc igitur argumento facile dignosci potest me et optasse et procurasse commodum et h o n o re m ve stra e civi tatis. Hisdem temporibus libri et scripta omnia quae vo lu eru nt octo illi cives ipsis a me quidem tradita sunt. Q u in mansi V o late rris menses qua tuor assiduus, postquam de huiusmodi re va rie dici atque agitari v u lg o est ceptum. Si me ulla in re tanta facinoris prava conscientia oppressisset, num ne istinc abire potuissem ? Quis prohibebat ? m eo autem in discessu

(12)

48

GIORNALE LIGUSTICO

-,---\

---post menses illos quatuor cum uxore et sarcinis qui palam f u i t , num ne reform ationum liber et originalia capitula postulantibus dominis prio ribus relicta sunt ? C u m denique paulo post huc me contulissem ad aliud e xercitium t ra d u ctu s, num ne vocatus a magistratu plane ad vos redii? num ne triduo inter eos palam versatus sum? Recessi annuente preposito vestri magistratu s, et in ipso quidem recessu medici vestri Pisas una me- cu m proficiscentes et horam et opportunitatem sequutus sum, pollicitus v e r b o , litteris et relationibus plurimis vestrorum concivium me iterum istuc rediturum si opus videretur. Hac ego bonitate, liberalitate, benivo- lentia usus , pro his accepi calumnias iniustas non solum in vestra ci vitate , sed apud dominos meos clarissimos cives florentines , quos tamen arbitror pro sua sapientia, et intemperantiam vestrorum oratorum et in nocen tiam m e am plane perspexisse. Arbitrati ne sunt vestri oratores falsa illis pro veris c r e d i ? A n potius obliti sunt apud eos agere, qui linceos dicuntur oculos h abere? fuit ne preterea hoc indicium iusticie fidei et caritatis erga h om inem amicissimum vestra civitati ? Si demum testantur scripta ve stra publica diligentiam et integritatem m e a m , cur vestri ora tores impudenter contradicere conati sunt? Iudicate, quaeso, vos ipsi an hec perfidia sit aut levitas. Non erat mihi molestum si de legibus vestris disceptabatur. A t quum ad me calumniandum leviter prorupistis, Floren tiam scripsi quae m ih i visa s u n t, ad me purgandum honestatidumque, et ea scripsi moderatione verborum qua solum conarer vestrorum orato rum maledicta superare. N on profecto invenietur in scriptis meis mutata concessionis dies, quod ad rem facit plurimum , ut creditis , non variata capitulorum su b s tan tia , non auctus vel diminutus numerus lupinorum. D e ro g atio autem illa, quam nonnulli dissimulantes tanti facere vid e n tu r, est ne a m plior ea quae in consiliis legi solet, an potius brevior ac forte rem issior? Consultatio demum quae in originali quinterno scripta est, libro m eo co m paretur et ostendatur.

Sic quidem veritas perquiri s o le t , sic honestum sequi p o sse nt, qui fe- diorem ad maledicentiam , quam meliorem ad equitatem et modestiam aditum inveniunt. Non enim decet bonos viros ea ostendere in eadem causa quae obesse am ico arbitrantur et ea occultare quae in lucem educere veritatem possunt. Hram profecturus Florentiam hortatus ab a m ic is, quo melius audirem quae inique ferebantur et pro solita mea mansuetudine res ponderem.

Sed cum accepissem iactasse vestros oratores profecturum me quo ad versariorum vestrorum causam confoverem destiti, ne me alium quam

(13)

et insolentes a me quondam iuste vestris legibus perse quutos, quod alia ratione ulciscantur, alioque pacto perquirant com m od u m suae civitatis.

l u r p e est enim vestrae reipublicae pati virum affici con viciis quater ab ea delectum ob experientiam suae bonitatis et a quo totiens ipsa perpetuis Laudibus celebrata est. Utinam credidissent mihi nonnulli ex vestris o p tim a tibus nimia capti quidem invidia et aviditate acquirendi. Staret res ipsa meliore loco et ego quemadmodum tristor de vestra contentione , sic letarer quod pluribus commodis et suavi quiete frueremini.

Senis die XII Iuiij 1471.

VIII.

Sogno dell'Ivani narrato a Clemente Bonifacio d ’ Areola (1).

. . . . Tacito igitur mihi dormienti fantasia q u a e d a m , ut vu lt Hypo- crates, facta est. Nam cum ex placidis undis aquarum lactei coloris velut raptus penetrassem in orbem lucidissimum , et is esset am plissim i am bitus, parietes cuius in circuitum cristallinae videbantur, in ipsius orbis medio suspexi tres pares personas eiusdem maiestatis et g lo riae . Sed unam adoravi, quarum maximum splendorem sustinere non pote ra m. C o n tig u a m illis inferius pari prope gradu virgo aderat plena omni decore atque or natu, cuius oculi lucem quandam puram, ut stellarum radios, mittere vi debantur. Aurea undique sedilia et quidem innumerabilia gradatim per cir cuitum apparebant. Plura ex his plena erant laeta g e n t e , quae assidua contemplatione intenta in divinam maiestatem pari iocunditate, sed dispari gloria exultabant. Occupandi locum ex tot sedilibus vacuis voluntas in cesserat. Sed armoniarum suavissimo sonitu retardabar. C u m denique di scurrerem , locus non dabatur. Nam , ut appropinquabam , alius p raeoc cupaverat. Dolere caepi mecum ac prope indignari. T u m virg o subridens fronte sereno piaque voce: abi, inquit, amice ; nondum advenit hora tua. His auditis, nulla interiecta mora, e volavi per fenestram trium co lu m n a rum smeraldini coloris lucentibus, ornatam gemmis, deorsumque gradatim rapiebar per stellarum admirabiles globos et varios orbes, qui ve lu t rotae quaedam velocissimo impulsu circumferebantur. Iam redieram in hanc terrenam aerumnarum molem. Suppressit me somnus moesticia quadam relictae beatitudinis. C u m vero viderer haec in foro nostro pubblico amicis enarrare, supplicatio, quam processionem v o c a m u s, in s o m n i i s , a tem plo

( 1 ) O m etto la prim a parte della le tte r a , in cui parla di alcuni fam osi so gn i an tich i. G i o r x . L i g u s t i c o . A n n o X I I I .

(14)

50

D i v a e Mariae virginis apparatu solemni adveniebat. Processi obvius meque ceteris aequalibus aggregavi. Dum iuxta templum divi Andreae venissemus in precedenti clero subortus est pavidus rumor. A ccelera vi conspecturus quidnam id esset. Apparuerat enim sacerdos antea defunctus. Is a pedibus usque ad hu m eros consuetum corporis habitum gerebat. C o llu m vero et ' caput habebat equinum. C u m varie interrogaretur a pluribus et rauca voce pauca responderet, me per dexteram apprehendit et relicta in vico turba, gravi quidem incessu duxit in proximum diverticulum. Stetimus ambo. Stupore ego territus conticebam. T u m i l l e : V eni ad te praesertim, quem dilexi docilitate ingenii qua v a l e s , et ut me sequaris: precor. A d haec factus mente constantior ita respondi : Meminisse me mutuae dilectionis. A t m onstruosam illam suam figuram adm irari, optareque, ut priusquam progredere m ur, accessionis locum declararet. A m ice , in q u it, dum in se- culo f u i , publice incedebam elato fronte ac grandi supercilio. Existi m abam me sap ie n te m , cum essem insip ien s, et humana quam divina pluris faciebam. C u m vero tne religioni dicassem puris actibus exercendae, ad corporis nimias declinabam vo lu p ta te s , quae quam sacris contrariae sint, non sine sum m o animi dolore tibi enarrarem. Heu me miserum , h ac tacita record atione sprete dignitatis ingemisco. Placuit igitur aeterno ac sapientissimo iudici, ut figuram hanc feralem geram mihi sane gravem et m olestam quoad purgatae insolentiae curiositatisque humanae tempus advenerit.

T u vero me tibi amicum sequere, nec scisciteris ulterius. Perducam te incolu m em , ubi et regionem stupendam et horrentiora iudicia videre po teris. Perg ebam u s itaque per declivem locum ac sane atrum. Tandem ad am plu m foramen caliginosae lucis pervenimus. Apparebat hinc subiecta regio fumosis collibus, per quam vasta et praerupta flumina supra natu ra lem discursum rapacissimo impetu ferebantur. Altissimae vero rupes, clamoribus resonantes, regioni undique imminebant.

Horrui prim um et convolutus redire properabam. N oli, inquit sacerdos, abvertere, cum tibi haec nocere non possunt. U t per hanc rupem descen damus necesse est, et ostendam tibi quali afficiuntur poena , qui dum in vita erant, libidinose spectari ac spectare volu erunt, nulli operi bono in tenti. Sed sic m olliter, ocioseque viventes, ut nec patriae, nec parentibus, nec amicis, nec religioni utiles frustra nati viderentur. Similis precipitio descensus erat, et cum recusarem, ascende, inquit ille, humeros meos, cri- nesque strictis manibus apprehende. Q uod cum fecissem , me summa ce leritate ad antrum tulit rectum quidem et oblongum nimis. Cacumen eius cu rvum erat. A b utraque latere foramina innumerabilia cernebantur.

(15)

In ipso curvi dorso planum iter et r e c t u m , refertumque nudis umbris utriusque sexus iuvenilis aetatis. Hae, quo magis a pp ro p in qu ab a m u s, eo se celerius, ut ranae in paludem, per foramina in antrum praecipitabant. Et cum illis terga verteremus, in ipso rursus cacumine videbantur. Q u i dnam id sibi vellet, accuratius interrogavi. T u m sac erd os: Hae quidem umbrae cuiusquam aspectum pati non possunt et quod saepe a c c i d i t , huiusmodi traniugio affliguntur, ut in quo dissolute peccarunt, coacte pu niantur. Sed responde, inquam, o pater. In antro hae quid agunt? aut quo modo agitantur ? Est ne aeterna punitio haec ? In antro, inquit, sunt m o e rores et luctus: verum purgatio haec est, quam punitionem dicimus.

Interea horrendi sonitus ad instar tonitrui audiebantur, et per fumosos colles umbrarum agmina spectabamus. Satis, in q u a m , vidisse puto ; m ani festa haec recte vivendi exempla sunt. Redeamus quaeso in orbem, unde me eduxisti, et adiutor esto , ut hanc rupem conscendam: boni ducis et veri quippe amici officium feceris.

Apparuit tunc nobis tortuosum iter et sane angustum. Ille porrecta dextera me ad foramen reduxit, et simul in vicum redivimus in quo pri mum se ostenderat. Egi sibi gratias: abiit ipse m oestu s, ut erat equino capite, in propinquum divi Andreae templum. E g o autem som no exper rectus meo in lectulo iacebam.

IX.

Antonius Ivanus Petro Puritati S. (1).

Scripsissem ‘ad te jam prid em , P u r it a s , aliquid litterarum m earum tum benevolentia, tum familiaritate n o s tr a , ne alium me putares, quam antea cognoveris ; sed cum novi nihil a cciderit, praeterquam m o rb o quodam gravabar , obmittendum co nstitui, ne plus amaritudinis tibi litterae , quam jucunditatis attulissent. Recta modo valetu dine, D eo fav en te , re stitu ta, satisfaciendum d e c re v i, sed longe m a g i s , quam antea. N a m pro egritu dine valetu dinem , pro verborum penuria novum accipies o p u s c u l u m , id que non perornatum , ut tua meretur praestantia, neque sententiarum gravitate compositum , ut hujusmodi negotio c o n v e n ir e t , cum nulla sit

( 1 ) Codice m em branaceo 9 5 , esistente nell* A rc h iv io d e lla C a tte d ra le di N o v a r a . Io m i val<*o della copia procurata dal B ertoloni (M s. I , p. 27 7 ) e da lu i pubblicata con q u alch e in esattezza n ella sua A n to n ii Iva n i Vita cit. p. 22 e s e g g .

(16)

52

in m e vis i n g e n i i , nulla memoranda facultas, sed rei summa paucis at tinges. Q u id hoc sit, nunc intelliges, ne longiore te sermone detineam.

C u m his diebus liber quidam historiarum vulgaris , auctorem cujus aiunt Leonardum fuisse Patavinum , ad manus ven isse t, ipsumque propter quandam verborum gravitatem , et ordinem rithmorum libenti studio lecti tarem , historiam excidii Lunae fato quodam adinveni. Quamobrem exi stimans om nem illius urbis memoriam (si quam retinebamus) cum caeteris rebus flamina periisse eam sane historiam ex vulgaribus rithmis tum gratia t u i , tum patriae , cui plurimum debemus, in latinum studio meo con

ve rsam ad te mitto , ne illius omnino memoria careamus , ex qua non originem m o d o p a t r ia , sed spiritualis etiam dignitatis heareditatem tra xit. E a m igitur legas v e l i m , praestantissime v i r , et nisi indigna tibi vi deatur , caeteris legendi copiam facias. Vale.

Sequitur narratio de excidio Lunae per Leonardum Patavinum. Fuerunt quidem ea tem pestate, qua Romani diu jam libertatem , et imperii magnitudinem amiserant, in occidente populi Danenses appellati sine lege , sine moribus , in culti, pra viq u e , vita quorum magis latrocinio, quam bonis artibus ducebatur. Nam quamprimum a Romanis Impera toribus d e fe c e re , sive re g e , sive imperio cujusquam regebantur. Sparsi, vagantes, aperte modo spoliare peregrinos, modo finitimos ex occulto prae dare. Suam quisque voluntatem pro lege statuebat, neque turpem famam, neque D eu m timere. Sed ubi ex pessimorum frequentia rapinae, caedes, bella intestina , tamquam perniciosa pestis, in vasere, brevi magna pars eorum loca natura m u n ita, caeteri vero alia loca propinquiora litoribus o ccu pavere. Illi quidem , quam ut antea habebant, ad eamdem vitam iisdem pen e moribus finitimos nitebantur. Hi au tem , quibus id studium propter lo c o ru m importunitatem defu erat, statuerunt alio modo fortunam tentare. C u m igitur et planitiem quamdam (licet aridam ), et litora pro pinqua p o ss id e re n t, agriculturam pariter , et classem piraticam decrevere, quibus v i t a m , quacumque possent a r t e , substentarent. Nam multis jam annis a com m erciis desueti, quo et fidem, et opinionem bonitatis apud exteras nationes am isera n t, ad ea quadam necessitate cogebantur animad vertentes nequaquam absque praefectis agi posse propter varias tot morta liu m opiniones. D u os ex callidioribus viris elegere, Her videlicet, ac Divi- sm arch viros audaces, et subdolos, quorum ingenio commodius utrumque negotium procederet. Deinde post paucos menses comparata classe, numero

(17)

biremium , et alius generis navigiorum copiosa , quae sorte D iv is m a r c h o bvene rat, ac ex validioribus viris integra legione delecta, secundantibus v e n tis , dux in altum contendit. Nonnullis itaque diebus errantes flagitio sissimi viri non multum ad navigationem experti, N o rm an d iae tandem fines ob diutinam pacem opulentissimos applicuerunt. U b i duobus oppidis, quibus armorum nullum munimentum e r a t , manu ex im p ro v iso captis , praedas ex proximioribus locis a g e r e , singulis diebus in c e n d io , et clade omnia miscere. Tanta enim erat in eis atrocitas , tanta vis c u p id ita tis , ut nihil h u m a n i, nihil omnino pudoris h a b e r e n t , et nisi adversus eos propere Normandi comparassent exercitum , pro fecto depopulationibus i n c o m m o d is, cladibus longe m a jo r ib u s , et incendiis provin cia e reliquum dévastassent. Collecits igitur quae manu ra p u e ra n t, ad litus hostium m etu se se recipiunt, ibique la e tari, gloriari , alius alium appellare , sua quisque facta ad caelum ferre. Dux autem alium modo , modo aliu m laudare , h o r tari , ac ne desisterent a caepto jam f a c i n o r e , m aio ra polliceri. Q u a - mobrem est inter eos orta conte ntio, cum alii ad lares r e d e u n d u m , aliis, quos cupiditas maior in vaserat, facinus prosequendum censerent. Sed quoniam ex ea contentione seditio vehemens oriebatur, A ste n c h , unus ex primatibus , vir maximae ambitionis , et litteris adm odum eruditus , qui apud Siculos aetatem ab ineunte adolescentia usque ad exactam ferme juventutem consum psera t, advocata concione , ut res p o s t u l a b a t , huju sce modi orationem habuit: « Adm iro r equidem , socii, ve h e m en ter a dm iror nonnullorum sententiam, qui ab inceptis revo candam classem adhortantur, ac si divitias adepti essent, maximosque honores consecuti. Sed respon deant quaeso, ubi haec sunt, quam adhuc urbem subegimus, quam re p or tavimus famosam victoriae laudem? V i x mensis elapsus est, quod inopes hanc fortunam tentamus, et jam velle videmini secundis rebus finem facere. Non est consilium, socii; nam quanto minus a classibus a d v e rs a m u r, tanto maiori studio nitendum est ; animi nobis v i g e n t , valet aetas , for tuna secundat. Quid reliquum e s t , nisi ut ingenia nostra , viresqne expe riamur ? Renovate animos , et communem hanc urbis fortunam capessite, ne semper in aerumnis degamus pro vestris uxoribus , liberis , et piis m atribus, quae forte vos ita m onuerunt, d iv itia s , g lo r ia m , et ho nores a m ple xam ini, quibus et ipsae aliquando g r a tu le n tu r, et d e m u m vita m nobiscum felicius agant. Classem construximus a m p l a m , et validissim is virorum corporibus illam m u n ivim u s, non ut ex miserrimis illico m i serrimi redirem us, sed aut m o rir e m u r, aut ne frustra tantum v id e remur opus composuisse. Sed per D eum im m o rta lem neq u aq u am est verendum; nam et maria nunc admodum tuta s u n t , et m ultae nationes

(18)

54

i n c a u ta e , quo facilius invadendi, tan d e m q u e , si opus e sset, evadendi viae patebunt. Q u are censeo ducis opinionem caeteris rebus anteferendam, ut ha c videlicet nostra classe R o m am petamus urbem m agn am , et opulentam. N a m cu m ejus maxim a pars (ut accepimus) iam deserta s i t , ingenio quidem nostro facile superandam existimo. Sin hoc autem commode fieri nequiret , aderunt aliae urbes non procul ab oris maritimis conditae , quas forte pigebit nostrarum calamitatum commiserationem habuisse , si relin quamus. Itaque litus h o c nobis infestum , secundamque fortunam prose quam ur , ne ex dissidiis fortasse vestris indignationem con cipiat, et mutata, vo s poeniteat e am contempsisse ».

P o s t q u a m A s t e n c h loquendi finem f e c i t , alius alium incre pare , movere, h o r t a r i , o m n es propterea sententiam ejus approbare , crebris tandem cla moribus in classe m re versi. P a u lo post versus orientem iter m a tu ra n t, qui ubi nocte quadam prope L u na m in T u sciae finibus ab occidente con ditam , urbem satis a m p l a m , et candidis admodum marmoribus exornatam attigere , statim ab exploratoribus duarum biremium , quas ex consuetu dine singulis noctibus praem itteban t, accipiunt se Rom am perventos , arbi trantes eam non ultra quatuor stadia a mari d istare , ut ex inepta qua dam navigandi doctrina perceperant.

Q u a m b r o r e m n on in c o n s u lte , sine stre pitu , sine clamore biremes in flumen urbi v i c in u m , licet ob sirtes in ostio perangustum , inducunt. C ae tera ve ro n a v i g i a , quae longe minus tumidis jam fluctibus quassabantur, demissis anchoris prope litus adligant ; sed cum ea nocte in urbis majori tem p lo v i g i l i i s , ac devotione pro Salvatoris nativitate celebraretur, ibique cives com p lu rim i (ut assolet) c o n v e n is s e n t , hujusmodi verba quidam ado- lescentulus canens Epistolam pronunciavit : Adverte , Luna , classis ad ve ntae p e r ic u lu m , animadverte. Quibus au d itis, intueri iussit Episcopus, an ita scriptum e s s e t , quod minime scriptum accipiens non sine stupore qu od am adolescentulum objurgari fecit ; at ille prosequens iterum et eadem verba pronunciabat. Confestim cives tum prodigio , tum repentino m etu perculsi discedunt , qui adventante diluculo classem ante faciem urbis anim advertentes arma c apiu nt, vigilias circum im ponunt, alii tu m u ltu m fa c i u n t , nihil aliud quam sciscitandi causa diem expectare. Interea D a n i , etsi postquam descenderant, iliam Romanam urbem non esse cogno vissent , constituere tamen invadendi viam ten tare; n am , adversantibus v e n t i s , necessario m o ra m trahebant·. Igitur Astench summo mane cum paucis ad civitatem m i s s u s , qui simulando veniam o r a r e t , quoniam libere litus petiverant j nocti c u l p a m , et tempestati daret miserando salutem non infestae c l a s s i s , atque rerum venalium copiam deposceret; item

(19)

polii-ceretu r, e a m , pacatis fluctibus, abituram., re t u lit , Episcopum praefec- tosque populi benigne singulis annuisse. T u n c ad urbem multi proficiscun tur , quorum alii res n o v a s , et inusitatas’ vendere , alii emen di gratia cum civibus in g re d i, nonnulli cum civili juventute jo c a r i , ac lu cta n d i, raculandique (sic) ludos agitare, quosdam ad castra ducere, ac deinde cum eis reverti. Tanta fides, tanta brevi familiaritas afluit, ut a Lunensibus omnis pene suspectus adimeretur. Sed illi quidem infestos anim os callide o c cultantes die noctuque nihil aliud quam praedam , et incendium e xc o g ita bant. Erat urbs . . . . armis , atque divitiis opulenta , neque factionibus ullis, neque seditionibus animi civium vexabantur. Q u a m o b r e m manu ti mentes viri scelestissimi tantum facinus a g g r e d i , ne , si tentassent frustra, sibi ipsis perniciem attulissent, dolis id exequendum constituere. D i v u l garunt ig itu r, eorum ducem , quem , ut rectius l o q u a m u r , archipiratam

possumus appellare, quodam aegritudinis morbo gravari ; quapropter

moestitiae multum simulabant. Deinde post quintum diem ab excubiis moenium audiuntur vociferationes crebrae media nocte per litus emissae, praeterea crebris cum facibus plerique vagari videbantur. E xcubiae civibus hoc referunt, ac statini perspectum reddunt. Q u id illud s ig n ific a r e t, recte nemo intelligebat. Postero vero solis ortu Danen sium oratores ducem si mulate nunciant ea nocte m o rb o , quo grav a b atu r, a s s u m p t u m , locisque religioni dedicatis ex testamento m agnum argenti pondus reliquisse , de poscentes ob digniorem viri jam singularis venerationem sepulcri locum in t e m p l o , quod supra memoravimus , concedi.

Quod ubi facile obtentum e s t , ad castra revertuntur , funeralia parant, legionis tertiam partem secreto (ut ordinaverat) arm a ri i u b e n t , armaque clamidibus t e g i , ne quo pacto cerni possent. D u c em qu oque arm atum prosternunt in fer etro , ipsumque funeralibus ornamen tis operiunt. Interea Praefecti urbis , centuriones , togatorumque maxim a pars obvii procedunt. Illi quidem armatos instructe, lentoque passu, ne arm a c o n c u t e r e n t , sub sequi feretrum edocentes urbem simul cum civibus ingrediuntur, A ste n c h in castris cum reliqua parte legionis relicto , qui , signo dato , propere subsidio foret. U bi vero feretrum ante maius altare d e p o s u e r u n t , ac ordinata proditorum manus c o n ve n it, dum funus e x e q u e r e t u r , dictus, quem mortuum, sim ulaverant, dato s i g n o , confestim insurgens, Episcopum novitate rei trepidantem femç)(a g g re d itu r, v u ln e ra t , suisque demum licto ribus obtruncandum relinquens armatqs ad cladem caetero ru m m agn a vo c e compellit. Lunenses autem, inexpectata proditione p e r c u ls i, m o x in eos impetum faciunt, sed gladii compressi cad u n t, alii fugam arripiunt exire conantes, ut arma caperent, universumque populum ad· vip d icta m tanti

(20)

sceleris p ro v o c a r e n t, verum a Danensibus impediti, qui limina templi jam jam o b s e d e ra n t, inique trucidantur. Astench interea , praemissis vi- ginti d e le c tis , qui portam claudi pro h ib erent, eam magna manu sequente in va d it, interfectisque custodibus, qui oppugnando se probe gesserant, ingreditur. E x civibus tunc alii fu g iu n t, alii arma capiunt. C om m ota omni civitate tum h o c , tum primo insultu , praelium incipitur; multi ex utra que parte laniati cadunt. C i v e s e n im , adolescentulis, atque mulieribus ex alto juvantibus, li g n i s , i g n e , lapidibu s, hostes fundunt, fugantque ; sed illico su b ven ien tib u s, qui parum antea cladem fecerant, suos a fuga re vocant , ac simul in cives m axim a vi concurrunt. Ibi fortiter undique cer tabatur. T e l a partim volare , partim quominus emissa vulnerabant. Q u is q u e L u n e n siu m praefectus omni studio curare suos , h o r ta ri, ac ibi m a x im a pars trucidatur. C aeteri v e r o , quibus aliquantulum carior vita f u i t , relictis uxoribus , et propriis liberis ad montes propinquos confu gerunt , ex quibus impigre circumjacentes populos ad succurrendam urbem sollicitabant. Danen ses autem , postquam eam defensoribus privatam , ac se tutos v i d e r u n t , in adolescentulis , infantibusque, quos in abditis locis r e p e r ie b a n t , ac mulieribus nonnullis depopulationem nectentes miserandam strage m fecere. D e m u m post quatuor dies, quibus intenti praedae fuerant, intelligentes confluere m agn am armatorum frequentiam in locum urbi vi cinum , am m issis praelio m u l t i s , Lunam tabefactam , funestam , corruen tem , et incensam relique runt; sed anteaquam locum attingerent, unde prim u m d isc e sse ra n t, capti a N o r m a n d i s , qui propter acceptam injuriam ipsos famosa classe prosequ ebantur, condignas tantae sevitiae poenas luere.