112
Articles | Articoli | Artikoloj 5 luglio 2011
L’influenza del Volap ¨uk di Schleyer su Zamenhof
(1879-1887)
La influo de la lingvo Volapuko de Schleyer sur Zamenhof (1879-1887)
Roberto Tresoldi
ABSTRACT. Dopo aver analizzato storia e caratteristiche del movimento sorto attorno alla lingua pianificata Volap ¨uk, si sono studiati i rapporti tra le due comunit`a e, in particolare, il mutevole atteggiamento dell’autore dell’Espe-ranto, L. L. Zamenhof, passato da posizioni assai critiche a posizioni di alta stima nei confronti dell’inventore del Volap ¨uk, Johann Martin Schleyer. Uti-lizzando documenti storici significativi e anaUti-lizzando alcuni elementi della struttura grammaticale delle due lingue, si `e cercato inoltre di individuare in quali momenti e in che misura sia possibile riconoscere un influsso esercita-to dal Volap ¨uk sull’Esperanesercita-to. Si prendono in considerazione due possibili ipotesi (una delle quali ormai tradizionale) e se ne presenta una terza atta ad armonizzare i dati contrastanti delle prime due. Secondo quest’ultima, l’Espe-ranto avrebbe subito un influsso del Volap ¨uk almeno in due periodi differenti: uno pi `u marcata al momento della comparsa del Volap ¨uk, studiato e analiz-zato da Zamenhof, e uno pi `u superficiale in un periodo successivo, intorno al 1884-1885.
RESUMO. Analizinte historion kaj karakterizojn de la movado, kiu formi ˆgis
ˆcirka ˇu la planlingvo Volapuko, oni pristudis la rilatojn inter la du komun-umoj kaj, ˆcefe, la ˆsanceli ˆgantan sintenon de la a ˇutoro de Esperanto, L. L. Za-menhof, rilate la ellaborinton de Volapuko, pastron Johann Martin Schleyer. Zamenhof transiris fakte de tre kritika sinteno al sinteno de alta estimo. Util-igante kelkajn gravajn historiajn dokumentojn, kaj analizante kelkajn elemen-tojn de la gramatika strukturo de amba ˇu lingvoj, oni anka ˇu klopodis malkovri en kiuj momentoj, kaj kiagrade, oni povas rekoni influon de Volapuko sur Es-peranto. Oni konsideras du eblajn hipotezojn (el inter kiuj, la unua esta jam tradicia) kaj oni fine prezentas trian hipotezon, kiu klopodas harmoniigi la diferencojn de la du unuaj. La ˇu ˆci tiu hipotezo, Esperanto ricevis influon de Volapuko almena ˇu en du malsamaj periodoj, pli profundan je la apero de Vo-lapuko, lingvo, kiun Zamenhof lernis kaj analizis, kaj pli suprajˆan en pliposta periodo, ˆcirkau 1884-1885.
Bilingual original text / Dulingva originalo.
1
Introduzione / Enkonduko
Nel penultimo decennio del XIX seco- En la anta ˇulasta jardeko de la 19a jar-lo Zamenhof scrisse per la rivista La Espe- cento, Zamenhof skribis kelkajn artiko-rantisto alcuni articoli sul Volap ¨uk (letteral- lojn pri Volapuko (la ˇulitere Lingvo de la mente: ’lingua del mondo’) e sul suo au- Mondo) kaj ˆgia a ˇutoro, pastro Johann Mar-tore, padre Johann Martin Schleyer. Leg- tin Schleyer, en la revuo La Esperantisto. gendo la sua analisi del Volap ¨uk, si riscon- Legante lian tiaman analizon pri Vola-tra un particolare atteggiamento nei con- puko, oni rimarkas apartan sintenon al tiu fronti di questa lingua e del suo autore che lingvo kaj al ˆgia a ˇutoro, kiu iomete pens-pu `o lasciare imbarazzato il lettore di og- igas onin: kial li, en tiuj artikoloj, esprimis gi: perch´e in quegli articoli egli esprimeva tiel akran kaj tranˆcantan opinion pri Vo-un’opinione cos`ı dura e tagliente sul Vo- lapuko? ˆCu temis pri simpla jˆaluzo, a ˇu, lap ¨uk? Si trattava di semplice antagoni- eble, pri la konscio ke, ka ˇuze de Volapuko smo o, forse, della consapevolezza che, a kaj ˆgiaj esencaj trajtoj, oni perdus valoran causa del Volap ¨uk e delle sue caratteristi- eblecon enkonduki ta ˇugan argumentadon che essenziali, si sarebbe persa una valida favore al internacia planlingvo?
occasione per introdurre utili argomenta-zioni a favore di una lingua internazionale pianificata?
Il fatto desta ancor maggior stupore se Tio estas des pli miriga, se oni kon-si conkon-sidera che vent’anni pi `u tardi, duran- sideras, ke dudekon da jaroj pli malfrue, te la conferenza d’apertura di un congres- dum la enkonduka parolado en Esperanta so esperantista, Zamenhof parlava invece Kongreso, li nekredeble favore parolis pri in modo assai favorevole di Schleyer e del Schleyer kaj lia penado krei, enkonduki kaj suo tentativo di creare, introdurre e diffon- disvastigi internacian lingvon. Tute same dere una lingua internazionale. Lo stesso okazas en pluraj aliaj verkoj kaj, ˆcefe, en lia atteggiamento `e presente anche in diversi grava verko Esenco kaj estonteco de la Ideo de altri suoi scritti e nella sua importante ope- Lingvo Internacia2.
ra Esenco kaj Estonteco de la Ideo de Lingvo Internacia (Essenza e futuro dell’Idea di lingua internazionale)1.
2
Storia del Volap ¨uk / Historio de Volapuko
La storia del Volap ¨uk ha, a suo modo, La historio de Volapuko estas iasence del prodigioso: il suo autore, Johann Mar- miriga: ˆgia a ˇutoro, Johann Martin Schle-tin Schleyer, sacerdote cattolico a Baden yer, katolika pastro en Baden (Germa-(Germania), fu in grado di crearla ed in- nio), kapablis krei kaj enkonduki ˆgin en la trodurla nel corso di poco tempo (a partire da ˇuro de malmulte da tempo (ekde 1879): dal 1879); da allora, la lingua, la fama del- ekde tiam, la lingvo, la famo de la a ˇutoro l’autore e l’idea di una lingua internazio- kaj la ideo de internacia lingvo disvasti ˆgis nale si diffusero assai rapidamente. Anche fulmrapide. Kvankam oni ne povas aserti, se non si pu `o asserire, come sosteneva la ke, kiel informadis tiama propagando, en propaganda di allora, che nel corso di solo la da ˇuro de nur kelkaj jaroj 200.000 homoj qualche anno da 200.000 a 1.000.000 di per- - ˆgis unu miliono - eklernis la lingvon ( jes sone avessero studiato la lingua (ci si po- ja, oni povus tuj sin demandi: ˆgis kia ni-trebbe infatti domandare: in che misura? velo? Eble pli honeste estus diri, ke tiom sarebbe forse pi `u onesto dire che un nume- da homoj konati ˆgis kun Volapuko. . . ), sed ro cos`ı elevato di persone venne a contatto sendube multaj okupi ˆgis pri ˆgi.
con il Volap ¨uk), tuttavia furono in molti ad occuparsi di essa.
Diamo di seguito alcune informazioni Oni donas ˆci tie kelkajn bazajn infor-essenziali. Nel 1879 (maggio) M. Schleyer mojn. En 1879 (majo) J. M. Schleyer, ek-cominci `o a pubblicare la sua grammatica publikigis sian gramatikon poparte en la a puntate sulla rivista cattolica Sionsharfe katolika revuo Sionsharfe, en urbeto Lit-nella cittadina di Litzelstein (Baviera); nel zelstein (Bavario); en 1880 la gramatiko 1880 la grammatica venne pubblicata sotto estis eldonita kiel libro, titolita Volapuk. forma di libro col titolo “Volap ¨uk. Die Wel- Die Weltsprache (Volapuko. La mondo-sprache” (Il Volap ¨uk, la Lingua del Mon- lingvo)5; en 1884 okazis la unua volapuka
do)3; nel 1884 ebbe luogo il primo con- kongreso en Friedrichshafen; en 1887 (en gresso volapukista a Friedrichshafen; nel a ˇugusto, do preska ˇu samtempe kun la el-1887 (in agosto, quindi quasi in contem- dono de la Unua Libro por Rusoj de Za-poranea con la pubblicazione della prima menhof), okazis la dua volapuka kongreso grammatica di Esperanto Unua Libro por en Munkeno (Germanio); fine, en 1889 Rusoj di L.L. Zamenhof) fu organizzato il okazis la tria (kaj lasta) volapuka kon-secondo congresso volapukista a Monaco greso, en Parizo6.
(Germania); infine, nel 1889, l’anno del-l’apogeo del movimento volapukista, ebbe luogo a Parigi il terzo (e ultimo) congresso volapukista4.
Club volapukisti furono aperti in ogni Cie ajn malfermi ˆgis volapukaj kluboj,ˆ luogo, migliaia di persone studiarono la kaj miloj kaj miloj eklernis la novenkon-lingua internazionale appena introdotta, dukitan internacian lingvon, kaj kun en-sostenendola ovunque con entusiasmo tuziasmo kaj religia sinteno favoris ˆgin ˆcie e fervore quasi religioso. Da parte sua ajn. Siaflanke, Schleyer, kun granda inteli-Schleyer, con grande intelligenza, fu in gento, kapablis - iel diktatorece - bone or-grado - anche se con metodi dittatoriali - ganizi kaj entuziasmigi homojn. Krei ˆgis di organizzare ed entusiasmare le perso- organizajˆoj, komitatoj kaj oni komencis ne. Si fondarono organizzazioni e comi- sporton, tre ˆsatatan anka ˇu inter la espe-tati e si avvi `o uno sport che fu in seguito rantistoj: la organizado de internaciaj kon-assai apprezzato anche dagli esperantisti: gresoj.
l’organizzazione di congressi.
Ma fu proprio allora che emersero le Sed ˆguste tiam montri ˆgis la gravaj gravi manchevolezze della lingua: in pri- mankoj de la lingvo: unue, ˆgia totala de-mo luogo, la sua totale dipendenza da pendeco de Schleyer, kiu konsideris ˆgin Schleyer, che la considerava di sua pro- sia proprajˆo. Sed tio estas nur unu el la ki-priet`a. Questo era tuttavia solo uno dei aloj de la malfeliˆca vivo de volapukismo: motivi della sorte infelice del movimento esence, Volapuko estis (kaj estas) tre inte-volapukista: il Volap ¨uk era (ed `e) un pro- resa projekto, bone strukturita, tamen kun getto molto interessante, ben strutturato, vortaro nur finte aposterioreca, sed vere, tuttavia con un vocabolario solo apparen- grandparte, aprioreca. . . fakte, ˆgiaj natur-temente a posteriori ma, in realt`a, in gran ecaj trajtoj estas tiel dramatike kriplitaj, ke parte, a priori: i suoi caratteri naturali sono ili preska ˇu neniam facile rekoneblas eˆc fare stati modificati al punto di renderli quasi de la parolantoj de la lingvoj (esence angla sempre irriconoscibili anche da parte dei kaj germana) el kiuj oni tiris la radikojn de parlanti delle lingue (essenzialmente in- la vortaro.
le radici del vocabolario.
Quando si uniscono radici e affissi, si Kiam oni kunmetas radikojn kaj afik-formano parole lunghe, complicate, diffi- sojn, formi ˆgas vortoj longaj, komplikaj, cilmente comprensibili - cosa che le rende malfacile kompreneblaj - kio malta ˇugigas inadatte sia per parlare dei temi della vi- ilin por interparolo pri ˆciutagajˆoj a ˇu pri ta di ogni giorno, sia per trattare di temi komplikaj temoj. Fakte Volapuko ne estis pi `u complessi. In effetti il Volap ¨uk non era unue inventita por servi kiel parola inter-stato inventato - inizialmente - per servire komprenilo: estis disvastigata opinio, ke da mezzo di comunicazione orale: era opi- oni devas utiligi ˆgin ˆcefe en korespond-nione diffusa che si dovesse utilizzarlo so- ado, kaj ne kiel parolan lingvon - kvankam prattutto nella corrispondenza e non come oni ne forigis tute ˆci tiun eblecon. La di-lingua parlata - per quanto non si esclu- plomo de Instruisto de Volapuko estis dis-desse del tutto anche questa possibilit`a. Il donata fare de Schleyer al homoj, kiuj ka-diploma di insegnante di Volap ¨uk era da- pablis verki longan artikolon (7-8 pa ˆgan) to da Schleyer a persone che fossero state sen eraroj kaj oni ne anta ˇuvidis parolan in grado di scrivere un lungo articolo (7-8 ekzamenon.
pagine) senza errori e non era previsto un esame orale.
In un periodo in cui gli uomini comin- En epoko, en kiu homoj komencis ciavano a viaggiare con maggior frequen- voja ˆgi pli ofte ol anta ˇue, pere de vaporˆsipoj, za rispetto al passato, per mezzo di navi trajnoj, kaj, post kelkaj jaroj, pere de a ˇuto-a vˇuto-apore, treni e, solo dopo quˇuto-alche ˇuto-an- mobiloj, lingvo internacia utila nur skribe no, anche in automobile, una lingua inter- ne povis kontentigi ˆciujn interesi ˆgantojn nazionale utile solo per iscritto non pote- pri internacia lingva komunikilo.
va soddisfare tutti coloro che erano inte-ressati a uno strumento di comunicazione linguistica internazionale.
Suscita interesse il fatto che i due pri- Estas interese konsideri, ke la du unuaj mi congressi internazionali dei volapuki- internaciaj kongresoj de la Volapukistoj (en sti (nel 1884 e nel 1887), nonostante fosse- 1884 kaj en 1887) estis tre motivigaj kaj ha-ro capaci di motivare gli adepti e facesseha-ro vis sufiˆce multenombran partoprenon sed registrare una partecipazione significativa, . . . la laborlingvo estis la germana! ˆguste utilizzassero come lingua di lavoro. . . il te- tial, dum la dua kongreso, oni firme de-desco! Proprio per questo motivo, nel cor- cidis, ke la tria kongreso (kiu okazis en so del secondo congresso, si prese la de- 1889), estos devige en la internacia lingvo cisione solenne di tenere i lavori del terzo Volapuko.
congresso (nel 1889) esclusivamente nella lingua internazionale Volap ¨uk.
Al tempo stesso erano gi`a comparsi Samtempe, jam ekaperis problemoj ri-problemi in merito alla proposta di alcu- late la proponitajn reformojn de la lingvo: ne riforme della lingua: il Volap ¨uk, per Volapuko, fakte, kvankam klopodis raciigi quanto cercasse di razionalizzare il siste- la lingvosistemon de naturaj lingvoj, pli-ma linguistico delle lingue naturali, dava gravigis deklinacion, kaj verban struktu-un ruolo particolare al sistema della de- ron, kiuj vere malfaciligas ˆgian praktikan clinazione ed ad una struttura verbale che utiligon. Kelkaj el la a ˇutoritatuloj de la mo-ne rendeva assai difficile l’utilizzo pratico. vado, kiel, ekzemple, la volapukista aka-Alcune autorit`a del movimento, come, per demiano Auguste Kerkhoffs, tute favoris esempio, il volapukista e accademico Au- reformojn en la lingvo - kion Schleyer tute
guste Kerkhoffs, erano a favore di alcune kontra ˇuis. riforme della lingua - cosa che incontrava
la totale disapprovazione di Schleyer.
Giungiamo infine al terzo (e ultimo) Oni konsideru nun la trian (kaj lastan) congresso volapukista: finalmente i vola- volapukistan kongreson: finfine la vola-pukisti avrebbero avuto la possibilit`a di pukistoj havis la eblecon sin komprenigi comprendersi anche oralmente. In verit`a, anka ˇu parole. Nu, tio eble estis ilia revo questo era forse il loro sogno, ma, nei fatti, sed, praktike, tio okazis nur etparte. fu cos`ı solo in modo molto parziale.
In seguito alle ricerche condotte sui do- Post esploro pere de tiamaj dokumen-cumenti del periodo si pu `o oggi asserire toj oni povas aserti, ke ne veras, ke tiam che non `e vero, come hanno invece soste- la volapukistoj, dum la kongreso, tute ne nuto alcuni (soprattutto di parte esperan- kapablis kompreni sin reciproke, kiel plu-tista) in passato, che durante il congresso raj homoj (ˆcefe esperantistoj) supozis en i partecipanti non fossero per nulla in gra- la pasinteco. Kelkaj raportajˆoj de tiama do di capirsi a vicenda. Alcune testimo- preso informas, ke en tiu kongreso ˆciuj pa-nianze della stampa dell’epoca informano rolis Volapukon - ”eˆc la pordistoj kaj la che in quel congresso tutti parlavano Vo- kelneroj”- kaj oni povas do aserti, ke tiu lap ¨uk - persino i portieri e i camerieri - cosa lingvo, iasence, povis esti parolata - kvan-che conferma come questa lingua potesse kam kun pluraj malfacilajˆoj. Oni ne de-in qualche modo essere parlata, per quan- vas, tamen, troigi la efikecon de la komu-to con difficolt`a. Non si dovrebbe tuttavia nikado dum la kongreso, kiel fanfaronadis esagerare l’effettiva efficacia della comuni- tiam la volapukistoj – tipa sinteno, kiu pre-cazione durante il congresso, come fecero zentas sin sur la ondo de la entuziasmo de invece, all’epoca, i volapukisti, sull’onda la unuaj pioniraj momentoj.
dell’entusiasmo tipico dei primi momenti pionieristici.
Abbiamo un esempio dell’assai mag- Ni havas tipan ekzemplon pri la ege gior difficolt`a d’utilizzo orale del Volap ¨uk malfacila parolebleco de Volapuko - se-rispetto all’Esperanto nella descrizione kompare kun Esperanto - en la priskribo dell’incontro avvenuto tra Grabowski7 e de la renkonto inter Grabowski9 kaj
Sc-Schleyer, da una parte, e tra Grabowski e hleyer, unuflanke, kaj Grabowski kaj Za-Zamenhof, dall’altra: nel primo caso, per menhof, aliflanke: en la unua okazo, pro la l’insufficiente capacit`a di esprimersi oral- nesufiˆca parolkapablo de la inventinto de mente in Volap ¨uk dell’inventore della lin- Volapuko, Schleyer, la du homoj devis uti-gua, Schleyer, i due uomini, per capirsi, ligi la germanan lingvon por kompreni sin furono costretti ad utilizzare il tedesco; nel reciproke; en la dua renkonto, Grabowski secondo incontro, Grabowski e Zamenhof kaj Zamenhof tute bone, senpere kaj facile furono invece in grado di interloquire in povis interparoli en Esperanto10.
Esperanto molto bene, con scioltezza e facilit`a8.
Per semplificare il Volap ¨uk e renderlo Por simpligi Volapukon, kaj igi ˆgin pli pi `u utilizzabile e pi `u facilmente pronun- facile utiligebla kaj elparolebla, ekestis te-ciabile, ebbe luogo una serie di lotte vio- rura batalo inter homoj, kiuj havis tute lentissime tra persone che avevano opinio- malsamajn opiniojn pri kiel reformi la ling-ni assai diverse su come riformare la lin- von. La travivajˆoj de Kerkhoffs dum la tria gua. Ci `o che capit `o a Kerkhoffs `e esem- kongreso estas tipa ekzemplo pri tiama si-plificativo della situazione che si era ve- tuacio: li estis direktoro de la Akademio,
nuta a creare proprio durante il terzo con- kaj li estis elektita dum la kongreso Pre-gresso: direttore dell’Accademia, nel con- zidanto de la Akademio mem - io, kion gresso era stato eletto presidente della stes- Schleyer tute ne aprobis, ne rekoniante la sa istituzione - cosa sulla quale Schleyer decidojn de la Akademio.
non fu affatto d’accordo, al punto che non riconobbe le decisioni dell’Accademia.
Cos`ı, l’atteggiamento di Schleyer nei Tiel, la sintenon de Schleyer al Vola-confronti del Volap ¨uk (si riteneva l’unico puko (temis pri lia absoluta proprajˆo), la possessore della lingua), l’incapacit`a del nekapablo de la lingvosistemo de la Lin-sistema linguistico della Lingua del Mon- gvo de la Mondo mem produktive krei do di creare in modo produttivo nuove novajn vortojn (rajto kiu apartenis nur al parole (diritto che si era arrogato il solo Schleyer), kaj la praktika neuzebleco de Schleyer), l’impossibilit`a di usare la lin- la lingvo, kiu estis samtempe neta ˇuga por gua nella pratica, perch´e inadatta ad esse- parolo kaj nematura por ˆciuspecaj tradu-re parlata e non matura a sufficienza per koj12, havis gravan rolon en la disfalo de la traduzioni di ogni tipo11, ebbero un ruolo volapukista movado.
importante nella fine del movimento vola-pukista.
Riassumendo le conclusioni alle quali Por resumi la konkludojn, al kiuj oni si `e giunti dopo il nostro lavoro di ricer- venis post nia enketlaboro, oni povas kon-ca, si pu `o confermare che, anche se non firmi, ke, kvankam ne estas pruvite ke `e affatto provato che un milione di per- miliono da homoj lernis Volapukon en la sone studi `o il Volap ¨uk nel corso di cos`ı da ˇuro de tiel malmulte da tempo, la Lin-poco tempo, la Lingua del Mondo ebbe gvo de la Mondo atingis ne atenditan suk-un successo insperato: corsi pubblici (ai ceson: publikaj kursoj (en kiuj partoprenis quali parteciparono anche 2000 persone al- ˆgis 2000 homoj po kurso); internaj kursoj la volta); corsi interni ad aziende e gran- organizitaj de firmaoj kaj ˆgeneralaj ma-di magazzini, come i Grands Magasins du gazenoj, kiel Grands Magasins du Prin-Printemps, che esponevano poi in vetri- temps, kiuj poste montris en montrofene-na il cartello Volap ¨ukon (si parla Volap ¨uk); stroj la ˆsildon Volap ¨ukon (oni parolas Vola-giornali che trattarono in termini entusia- pukon); gazetoj, kiuj pritraktis entuziasme stici della lingua; associazioni e scienziati la lingvon; asocioj kaj scienculoj, kiuj ple-che si espressero a favore del Volap ¨uk; la dis por Volapuk; la Wiener Allgemine Ze-Wiener Allgemeine Zeitung pubblic `o ad- itung eˆc publikigis volapukan kurson por dirittura un corso di Volap ¨uk per i lettori a legantoj ekde la 25a de aprilo 188714. partire dal 25 aprile del 188713.
L’arrivo dell’Esperanto, la cui diffusio- La alveno de Esperanto, kies disvast-ne ed influenza tra i volapukisti si fece igo kaj influo inter volapukistoj fari ˆgis pli sempre pi `u consistente a partire dal 1888, grava ekde 1888, agis, iasence, kiel fina contribu`ı, in qualche modo, a dare la spal- ˆsultropuˆso kontra ˇu la diseri ˆganta volapu-lata finale al disgregarsi del movimento kista movado kiam ˆgi, post la kongreso en volapukista quando, dopo il congresso del 1889, karakterizita de internaj tensioj, dis-1889, caratterizzato da tensioni interne, di- dividoj kaj lingvaj problemoj, lauˆsajne dis-visioni e problemi linguistici, esso sem- ponigis avanta ˆgojn, kiel simpleco kaj facil-br `o apportare quei vantaggi di semplicit`a eco de utiligado, kiuj mankis al Volapuko, e facilit`a d’uso che mancavano al Volap ¨uk, kune kun sistemo, kiu ebligis la simpligon insieme ad un sistema che consentiva di de la evoluado de la lingvo, ne plu submet-semplificare l’evoluzione della lingua, non ita al la diktatoreca volo de ununura homo.
pi `u soggetta al volere dittatoriale di un solo uomo.
Sappiamo cosa avvenne: molti adepti Oni ja scias, kio fakte okazis: multe del Volap ¨uk diventarono esperantisti - an- da volapukistoj fari ˆgis esperantistoj - kaj zi, alcuni dei maggiori sostenitori dell’E- kelkaj el postaj plej bonaj subtenantoj de speranto degli anni a seguire avevano ri- Esperanto estis, fakte, antaue, altrangaj vestito ruoli importanti nei circoli del Vo- membroj de volapukistaj rondoj16.
lap ¨uk15
3
Zamenhof sul Volap ¨uk - articoli ne La Esperantisto /
Zamenhof pri Volapuko - artikoloj en La Esperantisto
Tra il 1889 e il 1890 fu pubblicato nel- Inter 1889 kaj 1890 aperis en la revuo La la rivista La Esperantisto (L’esperantista) - Esperantisto artikolo - en la germana lingvo in tedesco e in Esperanto - un articolo sul kaj en Esperanto - pri Volapuko. La arti-Volap ¨uk. Le puntate dell’articolo (che non kolo aperis en la jaroj 1889 (pa ˆgoj 2-6) kaj fu terminato) comparvero negli anni 1889 1890 (pa ˆgoj 24-27 kaj 37-38)18. Jen kelkaj (pagine 2-6) e 1890 (pagine 24-27 e 37-38)17. eltirajˆoj el tiu (ne finita) artikolo.
Ne riportiamo di seguito alcuni passi:
In quel momento del dibattito [il grande in- Ce tia staro de la demando [tio estas, laˆ teresse di quegli anni per una lingua mondiale, granda intereso pri lingvo tutmonda en tiuj come conseguenza delle proposte e delle discus- jaroj, sekve de la proponoj kaj diskutoj de pluraj sioni pubblicate in diversi giornali], dieci anni homoj] al la publiko anta ˇu 10 jaroj estis pro-fa fu proposta al pubblico una lingua inventa- ponita arta lingvo sub la nomo <Volap ¨uk>. ta chiamata Volap ¨uk. Il mondo, allora, era, in La mondo estis ja sufiˆce preparita por lingvo verit`a, gi`a pronto per una lingua mondiale e tutmonda kaj atendis senpacience, ke post ˆciuj attendeva con impazienza che, dopo tutti i pro- teoriaj projektoj kaj provoj oni prezentu al ˆgi getti e le prove teoriche, si presentasse alla fine fine ion pretan; kaj kiam sinjoro Schleyer di-qualcosa di pronto; quando il signor Schleyer ris: <Jen vi havas pretan lingvon tutmondan, disse: Ecco, qui avete bell’e pronta una lingua venu kaj laboru!> - tiam amaso da idealistoj mondiale, venite e lavorate!, un massa di idea- sin jˆetis al ˆci tiu voko blinde kaj tute ne de-listi si precipit`o ciecamente a questo annuncio, mandante sin, kion oni donis al ili sub la nomo senza chiedersi cosa si dava loro sotto il nome de lingvo tutmonda, ˆcu ˆgi estas efektive lin-di lingua del mondo, se si trattava lin-di una lin- gvo faciliganta la interkomunikiˆgon interna-gua veramente in grado di facilitare la comu- cian kaj ˆcu ˆgi povas efektive iam fariˆgi lingvo nicazione internazionale e se poteva diventare tutmonda, a ˇu ˆgi estas nur uzurpatoro, kiu tute veramente, un giorno, una lingua per tutto il sen rajto kaj fondo alprenis nomon ne aparten-mondo, oppure se si trattava solo di un usurpa- antan al ˆgi. (1889, pa ˆgoj 2-6)20.
tore che, senza diritto, si era appropriato di un nome che non le apparteneva. (1889, pagine 2-6)19.
Particolarmente interessante `e la pa- Estas tre interesa la esprimo: ”uzur-rola utilizzata: usurpatore, chiaro indi- patoro”, indiko pri tre forta psikologia re-zio della forte reare-zione psicologica di Za- ago fare de Zamenhof. Oni ne forgesu, menhof. Non dobbiamo in effetti dimenti- fakte, ke unu el la unuaj konsekvencoj de care che una delle conseguenze dello svi- tiama disvolvi ˆgo de la volapukista mo-luppo del movimento del tempo a favore vado estis la malfacilajˆoj, kiujn travivis del Volap ¨uk fu la difficolt`a che incontr `o Zamenhof por eldoni sian Unuan libron:
Zamenhof nel pubblicare il suo Unua li- ˆciufoje, kiam li klopodis eldonigi sian li-bro: ogni volta che cercava di darlo alle bron, la respondo estis: ”Jam ekzistas Vo-stampe, la risposta era la stessa: Ma c’`e gi`a lapuko!”.
il Volap ¨uk!
Grazie alla favorevolissima predisposizione Danke la tre favoran staton de la animoj, degli animi, all’energia assai ammirevole e lo- danke la tre la ˇudindan kaj mirindan energion devole dell’autore del Volap ¨uk e di alcuni ami- de la a ˇutoro de Volap ¨uk kaj de kelkaj ˆgiaj ami-ci di questa lingua e, ancora, grazie ad un uso koj, kaj ankora ˇu danke la tre lerte uzatan re-molto intelligente della pubblicit`a, il Volap ¨uk si klamon, Volap ¨uk trovis multajn amikojn, kiuj `e fatto molti amici che, dopo aver trovato una trovinte unu fojon ian vojon, kiu promesis kon-qualche via che prometteva loro di raggiunge- duki ilin al nia celo, ekiris sur tiu vojo, tute ne re l’obbiettivo, si sono incamminati su di essa, demandante sin en la minutoj de flameco, ˆcu senza chiedersi, nei momenti di maggior eufo- ili efektive elektis la bonan vojon a ˇu dekliniˆgis ria, se avevano scelto la buona strada oppure se flanken22.
si erano sviati21.
Come abbiamo indicato in precedenza, Kiel indikite anta ˇue, la forta pozicio de la posizione di forza del Volap ¨uk ha in ef- Volapuko fakte bremsis unuamomente la fetti frenato, in un primo momento, la dif- disvastigon de Esperanto, sed post mal-fusione dell’Esperanto; tuttavia, dopo po- multe da tempo la bonaj kvalitoj de Espe-co tempo le buone qualit`a dell’Esperanto ranto kapablis interesi pli grandajn hom-furono in grado di attirare l’attenzione di grupojn:
gruppi sempre pi `u ampi di persone:
Per quanto sembrasse che il campo fosse or- Malgra ˇu ke la tuta kampo ˆsajne estis jam mai del tutto occupato e che non rimanesse pi `u okupita kaj ne restis jam kie ricevi partizanojn, posto per recrutare degli adepti, la lingua Espe- la lingvo Esperanto balda ˇu ricevis multegon da ranto ebbe moltissimi amici, il cui numero con- amikoj, de kiuj la nombro konstante kaj sen-tinuava a crescere senza interruzione. Questi halte kreskas. Tiuj ˆci amikoj venas de la amba ˇu amici vengono da due gruppi inaspettati: mol- flankoj, de kiuj oni ˆsajne neniun povis atendi: ti degli indifferenti (. . . ) sono diventati ami- multaj el la indiferentuloj (. . . ) fariˆgis varm-ci grandissimi della lingua Esperanto, perch´e egaj amikoj de la lingvo Esperanto, ˆcar ili vi-hanno visto che essa `e veramente una lingua dis, ke ˆgi estas lingvo efektive praktika, alpor-pratica, in grado di portare un’utilit`a totale, tanta senkondiˆcan utilon kaj havanta estont-una lingua con un futuro; (. . . ) molti altri in- econ; (. . . ) multaj aliaj influaj volapukistoj, fluenti voapukisti, troppo legati al Volap ¨uk e kiuj estas ankora ˇu tro kunligitaj kun la Vo-privi del coraggio necessario a passare pubbli- lap ¨uk kaj ne havas ankora ˇu la kuraˆgon transiri camente dalla nostra parte, mi hanno confes- sur nian flankon publike, konfesis al mi, ke ili sato di vedere nell’Esperanto la sola e la mi- vidas en Esperanto la solan kaj la plej bonan glior strada per raggiungere il nostro obiettivo, vojon por atingi nian celon, kaj ili korespondas e corrispondono benissimo in questa lingua23. tre bone en tiu ˆci lingvo24.
Leggendo il testo di Zamenhof ci si ren- Legante la tekston de Zamenhof, oni de conto di come i motivi, in base ai quali komprenas, ke la kialoj, pro kiuj li ne apro-egli non approvava il Volap ¨uk, non fossero bis Volapukon, ne estis stulta jˆaluzo a ˇu de-gelosia o il desiderio di diventare famoso ziro fami ˆgi kiel reformatoro, sed tutsimple come riformatore, ma soltanto la convin- la konvinko, ke Volapuko ne estas la ri-zione che il Volap ¨uk non fosse il rimedio medo per kiu atingi la komunan celon de mediante il quale raggiungere l’obbiettivo monda lingvo:
comune di una lingua mondiale:
Se potessi credere che il Volap ¨uk avesse an- Se mi povus kredi, ke Volap ¨uk havas eˆc la che la minima possibilit`a di diventare la lingua plej malgrandan eblon fariˆgi iam lingvo de la del mondo, non mi farei avanti con un nuovo mondo, mi neniam elpaˆsus kun nova sistemo sistema solo perch´e mi sembra migliore; opterei nur tial, ke ˆgi estas en miaj okuloj pli bona; per con tutta l’anima per il Volapuk, nonostante mia tuta animo mi aliˆgus al la Volapuk, mal-il suo lessico arbitrario e difficmal-ile e la cacofo- gra ˇu ˆgia arbitra kaj malfacila vortaro, malgra ˇu nia dei suoi suoni” e ancora “anche ora, pur la sovaˆgeco de ˆgiaj sonoj”.[Kaj en alia punkto:] di mantenere una santa unanimit`a, getterei via ”eˆc nun ankora ˇu, por la sankta unuanimeco, con grande piacere il mio lavoro e sposerei la mi kun granda plezuro forjˆetus mian laboron causa del Volapuk, se solo potessi credere che il kaj aliˆgus al la Volap ¨uk, se mi povus kredi, ke Volapuk, nella sua forma attuale o in una forma Volap ¨uk, en ˆgia nuna a ˇu en formo plibonigita, migliorata, avesse anche la minima possibilit`a havas eˆc la plej malgrandan eblon atingi la ce-di raggiungere l’obbiettivo.25 lon26.
Nella continuazione dell’articolo (1899, En la da ˇurigo de la artikolo (1889, pag. 9-12) la sua analisi diventa pi `u appro- pa ˆgoj 9-12) lia analizo fari ˆgas pli profunda fondita e ancora pi `u tagliente: kaj tranˆcanta:
Cos’`e il Volap ¨uk? Una lingua artificiale Kio estas Volapuk? ˆGi estas arta kaj arbi-ideata in modo arbitrario, che nessuno al mon- tre elpensita lingvo, kiun neniu en la mondo do capisce e mediante la quale nessuno pu`o komprenas, kaj per kiu vi kun neniu povas
ko-comunicare27. munikiˆgi28.
Pi `u avanti nella trattazione Zamenhof Pli poste en la pritraktado, Zamenhof analizza i tratti caratteristici del Volap ¨uk, analizas la karakterizajn trajtojn de Vola-sulla base di: 1) eufonia (e Zamenhof trova puko, surbaze de: 1) bonsoneco (kaj Za-la lingua cacofonica); 2) facilit`a di pronun- menhof trovas ˆgin tute ne bonsona); 2) cia (e trova che, a causa dei suoni ¨a ¨o ¨u, elparolebleco (kaj li trovas, ke ˆgi, anka ˇu difficilmente distinguibili, essa sia diffici- ka ˇuze de malfacile distingeblaj ¨a ¨o ¨u sonoj le da pronunciare; 3) naturalezza e vitalit`a. estas malbone elparolebla); 3) natureco kaj Su questi aspetti si esprime in modo assai vivokapablo. Pri tio li tre kritikeme
skri-critico: bas:
Il genio del signor Schleyer non ha ritenu- La genio de sinjoro Schleyer ne trovis ne-to necessario fare alcuna prova pratica con ci`o cesa fari kun sia elpensajˆo iajn provojn prakti-che ha pensato e il Volap ¨uk `e completamente de- kajn, kaj Volap ¨uk restis tute morta; en ˆgi oni funto: ci si pu`o scrivere, ma quasi nessuno pu`o povas skribi, sed preska ˇu neniu povas en ˆgi pa-parlarlo, perch´e nel parlato diverse parole sono roli; ˆcar en la elparolado diversaj vortoj (. . . ) cos`ı simili le une alle altre e ci si trova davan- estas tiel similaj unu je la alia, kaj oni renkon-ti a un tale selvaggio insieme di diverse parole tas tian sovaˆgan kunmetadon de diversaj vortoj ed elementi di parole, che anche il miglior vo- kaj vortaj partetoj (. . . ), ke la plej bona volapu-lapukista non sarebbe in grado di orientarsi in kisto ne povos sin orienti en tiu ˆci sovaˆga labi-questo selvaggio labirinto. Cos`ı, fino ad oggi, rinto. Tiel en Volap ¨uk ˆgis hodia ˇu ankora ˇu tre pochissimi possono parlare Volap ¨uk, per quan- malmultaj personoj povas paroli, malgra ˇu ke ˆgi to esso esista da ormai dieci anni, mentre nel- ekzistas jam 10 jarojn, dum en la lingvo Esper-la lingua Esperanto, che esiste pubblicamente anto, kiu ekzistas publike ne pli ol 2 jarojn, ˆgiaj da non pi `u di due anni, i suoi amici possono amikoj jam nun ofte kaj kun plezuro parolas in-gi`a ora spesso e con piacere discutere. Questo ter si. ˆGi venas de tio, ke la lingvo Esperanto dipende dal fatto che non si `e ritenuta pronta ne nomis sin preta, anta ˇu ol kiam kun ˆgi es-la lingua Esperanto se non dopo aver fatto con tis faritaj praktike multaj provoj de skribado kaj
essa numerose prove pratiche di scrittura e di parolado30.
espressione orale29.
In un’altra parte dell’articolo (1890, pa- En alia parto de la artikolo (1890, pa ˆgoj gine 25-27 e 1890, pagine 37-38) Zamenhof 25-27 kaj 1890, pa ˆgoj 37-38) Zamenhof ana-analizza due aspetti importanti del dibat- lizas du gravajn aspektojn de la debato pri tito su Volap ¨uk ed Esperanto: la facilit`a Volapuko kaj Esperanto: la facilecon de della grammatica e le forme pi `u brevi del la gramatiko kaj la mallongecon de Vo-Volap ¨uk. Secondo molti volapukisti, l’e- lapuko. La ˇu multaj volapukistoj, Esper-speranto avrebbe, per cos`ı dire, ‘rubato’ anto estis - se tiel diri - forˆstelinta de Vo-dal Volap ¨uk l’idea della facilit`a della gram- lapuko la ideon de facileco de gramatiko. matica. Zamenhof, che ha sottolineato in Zamenhof, kiu plurloke substrekis, ke la pi `u punti che aveva fatto evolvere la lin- lingvo estis de li evoluigita tute sendep-gua in modo del tutto indipendente dal ende de Volapuko, simple skribas, ke estus Volap ¨uk, scrive semplicemente che non sa- nesa ˆge konstrui artan lingvon enˆsovante rebbe saggio costruire una lingua pianifi- en ˆgin komplikan gramatikon. . . aldone, cata dotandola di una grammatica compli- la gramatiko de Esperanto estas sundube cata. . . inoltre, la grammatica dell’Esperan- multe pli facila ol tiu de Volapuko.
to `e senza dubbio molto pi `u facile di quella del Volap ¨uk.
Per quanto riguarda la brevit`a, Za- Rilate mallongecon, Zamenhof reko-menhof riconosce che il Volap ¨uk ha forme nas, ke Volapuko havas pli mallongajn for-pi `u brevi rispetto a quelle dell’Esperanto. mojn, ol Esperanto. Fakte, li anka ˇu tute In realt`a anch’egli `e del tutto a favore di favoras mallongajn formojn, sed ne je la forme brevi, ma non a costo di altri aspetti kosto de aliaj pli gravaj aspektoj:
pi `u importanti:
Anche l’autore dell’Esperanto desiderava Anka ˇu la a ˇutoro de la Esperanto deziris, che le parole di questa lingua fossero le pi `u bre- ke la vortoj en tiu ˆci lingvo estu la plej mal-vi e che l’espressione dei pensieri fosse perlo- longaj, kaj ke la esprimado de pensoj estu en ˆgi meno cos`ı breve come nella lingua ebraica. Ma almena ˇu tiel mallonga, kiel en la lingvo hebrea. alcuni aspetti molto importanti non lo hanno Sed kelkaj tre gravaj aferoj malhelpis lin en la aiutato nel realizzare il suo desiderio: le parole plenumo de sia deziro: la vortoj devis esti kom-dovevano essere comprensibili, chiaramente di- preneblaj, klare diferencaj en la parolado unu stinguibili le une dalle altre nel parlato ed eu- de la alia kaj bonsonaj, kaj la nombro de la vor-foniche; inoltre il numero di parole da studiare toj ellernotaj devis esti la plej malgranda32.
doveva essere il minore possibile31.
Del resto la tendenza di Zamenhof `e Cetere, Zamenhof ˆciam preferis utiligi sempre stata quella di preferire forme pi `u mallongajn formojn, kondiˆce, ke la senco brevi, a condizione che il senso lo consen- tion permesu. En letero sendita la sepan de tisse. In una lettera inviata il 7 maggio 1902 majo 1902 al Th. Cart, pritraktante la util-a Th. Cutil-art, trutil-attutil-ando dell’utilizzo dell’util-af- igon de sufikso <ad>, li substrekas, “ˆcie, fisso <ad> egli sottolinea che “Ovunque kie la senco permesas, mi preferas formojn il senso lo consenta, preferisco usare for- pli mallongajn; sekve mi dirus <la 5 sen-me pi `u brevi; cos`ı direi: “i cinque sensi so- toj estas la a ˇudo, gustumo. . . > k.t.p. (sen no l’udito (a ˇudo), il gusto (gustumo). . . ecc. <ad>); sed pli bone estus: <la 5 sentoj (senza <ad>); ma `e meglio: “I cinque sen- (sen <ad>, ˆcar kapabloj) estas la a ˇudado, si (sentoj) (senza <ad>, perch´e capacit`a) gustumado (kun <ad> ˆcar farado)34.
sono l’udito (a ˇudado), il gusto (gustuma-do) (con <ad>, perch´e indicano un’azione
continuata)33.
In aggiunta a questo noto articolo su Aldone al tiu famkonata artikolo pri Esperanto e Volap ¨uk si pu `o menziona- Esperanto kaj Volapuko, oni povas mencii re anche l’articolo: Nuove lingue mondiali, ˆci tie anka ˇu la artikolon Novaj lingvoj tut-pubblicato nel numero 69 de La Esperan- mondaj, kiu aperis en la n-ro 69 de La Es-tisto (pagine 17-20). Per quanto l’articolo perantisto (pa ˆgoj 17-20). Kvankam la arti-non sia firmato da Zamenhof, esso `e stato kolo ne havas la subskribon de Zamenhof, senza dubbio scritto da lui, come indicano ˆgi estas la ˇu enhavo, stilo kaj aliaj pruvoj il contenuto, lo stile e altri elementi (Za- (Zamenhof klarigos poste, ke li mem ver-menhof stesso chiarir`a in seguito di esser- kis ˆci tiun artikolon) tute zamenhofa. Kiam ne l’autore). Quando Zamenhof scrive in Zamenhof skribas pri la lingvoprojektoj de merito ai progetti linguistici di una lingua lingvo tutmonda, li resumas sian kritikon mondiale, egli riassume la sua critica nei pri ili en du punktoj:
loro confronti in due punti:
“a) Una lingua non si crea in un’ora, n´e “a) Lingvo ne estas kreata en unu horo, nek in un giorno, n´e in un anno, come pensano, da en unu tago, nek en unu jaro, kiel pensas teorie un punto di vista teorico, coloro che le proget- la projektantoj; en tio ˆci la a ˘utoroj balda ˘u kon-tano; di questo gli autori stessi si convincono vinkiˆgas mem, kiam ili nur komencas la efekti-non appena cercano di rendere reale il proprio vigadon de sia projekto. Tio ˆci estas la ka ˘uzo, progetto. Questa `e la causa per cui tutte le nuo- kial ˆciuj ˆgis nun anoncitaj (ofte kun granda ve lingue fino ad ora annunciate (spesso con bruo kaj reklamo) novaj lingvoj restis kaj res-grande scalpore e pubblicit`a) sono rimaste e ri- tas nur projektoj, ne faris kaj ne faros eˆc unu mangono solo dei progetti e senza progredire di paˆson plu.
un solo passo. b) Efektive pretajn, pacience kaj multjare
b) Fino ad oggi solo il Volap ¨uk e l’Espe- prilaboritajn lingvajn sistemojn prezentas ˆgis ranto presentano dei sistemi linguistici elabo- nun nur Volap ¨uk kaj Esperanto. La a ˘utoroj de rati con pazienza da anni. Gli autori di en- amba ˘u ˆci tiuj lingvoj pacience kaj ofereme la-trambe queste lingue hanno lavorato molto a boris tre longan tempon, ne sciante unu pri la lungo, con pazienza e dedizione, non sapendo alia (la a ˘utoro de Esperanto sciiˆgis pri la ekzis-l’uno dell’altro (l’autore dell’Esperanto venne tado de Volapuk nur tiam, kiam Esperanto es-a ses-apere dell’esistenzes-a del Voles-ap ¨uk solo ques-ando tis jam tute preta kaj Volap ¨uk estis ankora ˘u tro l’Esperanto era gi`a del tutto pronto e il Volap ¨uk malmulte disvastigita), kaj nur la penso ke ne-era ancora poco diffuso); `e stata solo la convin- nio simila ankora ˘u ekzistas, povis subteni ilian zione che non esistesse ancora nulla di simile energion (. . . ) ”36
che pot´e sostenere le loro forze (. . . ) ”35
Si tratta di considerazioni molto inte- Ci tiuj rimarkoj estas tre interesaj, ˆcarˆ ressanti, perch´e, in un certo senso, con- ili iasence kontra ˇuas tion, kion oni legis traddicono quanto abbiano letto prima sul anta ˇue pri Volapuko: kial do Zamenhof en Volap ¨uk: come mai Zamenhof nell’artico- la anta ˇua artikolo substrekis, ke unu el la lo precedente aveva sostenuto che una del- diferencoj inter la du lingvoj kuˆsas en tio, le differenze tra le due lingue consisteva ke Volap ¨uk ne estis utiligata sufiˆce longe nel fatto che il Volap ¨uk non fosse stato uti- en provoj kaj praktiko, anta ˇu ol iri eks-lizzato sufficientemente a lungo in prove e teren, tra la mondo?
nella pratica prima di incamminarsi per il mondo?
Se si analizzano i documenti ci si ren- Analizante la dokumentojn, evidenti ˆgas, de conto che l’articolo precedente era sta- ke la anta ˇua artikolo estis eldonita en la
to pubblicato negli anni 1889-1890, mentre jaroj 1889-1890, dum ˆci tiu artikolo en 1893: quest’ultimo nel 1893 – il che significa che tio signifas, ke Zamenhof eble havis inter-Zamenhof, nel frattempo, avrebbe potuto tempe la eblecon plibone konati ˆgi kun la avere la possibilit`a di conoscere meglio la plej frua historio de Volapuko. Tio vere ne storia pi `u antica del Volap ¨uk. La cosa non estas miriga afero, sekonsidere ke, jam en dovrebbe stupire, se si considera che gi`a tiuj jaroj, multaj volapukistoj estis transi-in quegli anni molti volapukisti erano pas- rantaj al Esperanto, kunportante kun si sati all’Esperanto, portando con s`e infor- pliprecizajn informojn pri la lingvo kaj ˆgia mazioni pi `u precise sulla lingua e sul suo a ˇutoro.
autore.
4
Destino del Volap ¨uk e nuovo atteggiamento di Zamenhof /
Destino de Volapuko kaj nova sinteno de Zamenhof
Ma torniamo al periodo successivo: co- Ni revenu nun al pliposta periodo: kio sa era capitato, nel frattempo, al Volap ¨uk? okazis intertempe al Volapuko? Nu, la vo-Orbene, il movimento volapukista si era lapukista movado degelis kiel ne ˆgo sub la squagliato come neve al sole: le possibi- suno: la lingvoeblecoj, kiujn disponigis Es-lit`a linguistiche offerte dall’Esperanto era- peranto, estis ege pli allogaj, ol tiuj de Vo-no molto pi `u interessanti di quelle del Vo- lapuko, kiu estis malfacile parolebla, gra-lap ¨uk – lingua difficilmente pronunciabile, matike komplika kaj vortare nur malfacile dalla grammatica complicata e con un vo- evoluigebla. . .
cabolario che poteva svilupparsi ed evol-vere solo difficilmente. . .
Il Volap ¨uk non costituiva pi `u un pro- Volapuko ne plu estis problemo por blema per gli esperantisti, nonostante il la tiama esperantistaro, spite al la fakto, fatto che, in passato, molte persone avesse- ke pluraj homoj estis klopodintaj ellerni ro cercato di studiarlo. In realt`a gli indubbi ˆgin en la pasinteco. Vere, la sendubaj av-vantaggi dell’Esperanto non potevano es- anta ˆgoj de Esperanto ne estis venkeblaj sere superati dalla struttura linguistica del pere de la fascinoplena sed ne utiligebla Volap ¨uk, affascinante ma inutilizzabile. La linvostrukturo de Volapuko. Fakte, la plej-maggior parte dei volapukisti che intende- parto de la volapukistoj, kiuj deziris re-vano rimanere fedeli all’idea di una lingua sti fidelaj al la ideo de lingvo tutmonda, per il mondo intero aderirono al movimen- fari ˆgis tiam anoj de la esperantista mov-to esperantista. Si capisce, a quesmov-to punmov-to, ado. Oni do komprenas, kial la sinteno perch´e l’atteggiamento di Zamenhof nei de Zamenhof al Schleyer, al Volapuko kaj confronti di Schleyer, del Volap ¨uk e dei vo- al la volapukistoj estis tute alia, kompare lapukisti fosse del tutto diverso rispetto al kun tiu anta ˇua periodo.
periodo precedente.
Nelle relazioni tenute ai congressi in- En la paroladoj dum la internaciaj ternazionali di Esperanto emerge imme- Esperanto-Kongresoj tuj evidenti ˆgas, ke diatamente come Zamenhof avesse un’o- Zamenhof alte taksas la iaman rolon de Sc-pinione molto positiva su Schleyer: in hleyer: unue, pro la malapero mem de la primo luogo, per la scomparsa stessa del “problemo Volap ¨uk”, due, eble, por dor-“problema Volap ¨uk”; quindi, forse, per in- loti la eksvolapukistojn, kiuj estis transir-coraggiare i volapukisti che erano passati intaj al Esperanto, kaj trie, pro rekono de all’Esperanto; infine, per il riconoscimento la efektivaj meritoj de Schleyer, kiu, kiel dei meriti reali di Schleyer che, per primo, unua, estis malferminta praktikan vojon al aveva aperto una via pratica all’idea del- la ideo de tutmonda lingvo. Oni legu la
la lingua universale. Leggiamo, comun- dokumentojn: kvankam oni ne prezentas que, i documenti: anche se non presentia- ˆciujn citajˆojn pri la temo, oni tamen arigas mo tutte le citazioni in merito, ne abbiamo ˆci tie la plimulton.
raccolto la maggior parte.
Nella relazione d’apertura del primo En la malferma parolado dum la una Congresso di Esperanto a Boulogne sur Esperanto-Kongreso en Bulonjo sur Maro Mer (1905) Zamenhof si era proposto di di- (1905), Zamenhof intencis diri kelkajn vor-re qualche parola su coloro che avevano tojn pri la ˆgistiamaj batalantoj de la afero. combattuto a favore della causa. Ma – co- Sed - mirige - la unua homo, pri kiu li pa-sa sorprendente – il primo di cui parl `o fu rolas, estas pastro Schleyer:
padre Schleyer.
“Prima di parlare dei combattenti del fron- ”Sed anta ˇu ol mi parolos pri la batalantoj te esperantista, sento il dovere di dire qual- speciale esperantaj, mi sentas la devon diri ˆci che parola su un uomo che ha grandi meriti tie kelkajn vortojn pri unu homo, kiu havas per la nostra causa e nei confronti del quale, tre grandajn meritojn en nia afero kaj al kiu, purtroppo, gli esperantisti spesso hanno un at- beda ˇurinde, la Esperantistoj ofte rilatas malju-teggiamento ingiusto solo per il fatto che egli, ste nur tial, ˆcar li, multe farinte por la ideo de pur avendo fatto molto per l’idea di una lin- lingvo internacia ˆgenerale, ne apartenas tamen gua internazionale in genere, non fa tuttavia al amikoj de tiu speciala lingvoformo, por kiu parte degli amici di quella particolare forma ni batalas.
linguistica per la quale combattiamo.
Parlo dello stimatissimo signor Johann Mi parolas pri la tre estiminda sinjoro Jo-Martin Schleyer, l’autore del Volap ¨uk. La for- hann Martin Schleyer, la a ˇutoro de Volap ¨uk. ma linguistica, a favore della quale ha lavorato La lingva formo, por kiu laboris tiu respektata questo rispettabile anziano, non si `e mostrata maljunulo, montriˆgis ne bona, kaj la afero, por buona e la causa per la quale ha combattuto kiu li batalis, balda ˇu falis, kaj per sia falo ˆgi al-`e stata persa rapidamente; questa sconfitta ha portis grandan malutilon al nia ideo entute kaj provocato un grande danno alla nostra causa precipe al speciala formo de la ideo, por kiu ni in genere, e in modo particolare al tipo di idea, batalas.
per la quale combattiamo.
Tuttavia dobbiamo essere giusti, non dob- Sed ni devas esti justaj, ni devas taksi ˆciun biamo giudicare quest’uomo in base alla sua homon ne la ˇu lia venko a ˇu malvenko, sed la ˇu vittoria o sconfitta, ma in base alle sue fatiche. liaj laboroj. Kaj la laboroj kaj meritoj de sinjoro E il lavoro e il merito del signor Schleyer so- Schleyer estis tre grandaj. Kun granda fervoro no stati veramente grandi. Con notevole fer- li laboris por la ideo de lingvo internacia en la vore ha lavorato per molti anni all’idea di una da ˇuro de multaj jaroj; dum multaj personoj do-lingua internazionale; mentre molti non face- nadis nur nudajn projektojn, li estis la unua, vano altro che dare nudi progetti, egli `e stato kiu havis sufiˆce da pacienco, por ellabori ple-il primo, che ha avuto sufficiente pazienza da nan lingvon de la komenco ˆgis la fino (kvankam progettare una lingua completa dall’inizio al- Esperanto tiam estis jam preta, ˆgi ne estis an-la fine (per quanto allora l’Esperanto fosse gi`a kora ˇu publikigita), kaj ne estas lia kulpo, se la pronto, non era stato ancora reso pubblico) e lingvo montriˆgis nepraktika. Li estis la unua, non `e stata colpa sua, se la lingua non si `e di- kiu per senlaca laborado vekis la intereson de la mostrata adatta all’uso pratico. `E stato il primo mondo por la ideo de lingvo ne ˇutrala, kaj ne es-che, grazie ad un lavoro instancabile, ha desta- tas lia kulpo, se lia falinta afero por longa tempo to l’interesse del mondo per l’idea di una lingua malvarmigis la mondon por ˆcia arta lingvo. neutrale, e non `e colpa sua, se il suo progetto
a qualunque tipo di lingua artificiale (. . . )”.
Se l’idea di una lingua internazionale un “Se la ideo de lingvo internacia iam venkos giorno conquister`a l’attenzione del mondo (. . . ) la mondon (. . . ) la nomo de Schleyer okupos il nome di Schleyer occuper`a sempre il posto ˆciam la plej honoran lokon en la historio de nia d’onore nella storia del nostro ideale e il mon- ideo, kaj tiun ˆci nomon la mondo neniam for-do non dimenticher`a mai questo nome. Spero gesos. Mi esperas, ke mi esprimos la opinion de di esprimere l’opinione di tutti i partecipanti ˆciuj partoprenantoj en nia kongreso, se mi di-al nostro congresso dicendo: esprimiamo il no- ros: ”Ni esprimas nian koran dankon al sinjoro stro ringraziamento cordiale al signor Schleyer, Schleyer, la unua kaj la plej energia pioniro de il primo ed il pi `u energico pioniere dell’idea di la ideo de ne ˇutrala lingvo internacia!38.
una lingua internazionale neutrale!37.
Un altro riferimento a Schleyer e al suo Dum la kvara Esperanto-Kongreso, kiu ruolo `e presente nella prolusione durante okazis en Drezdeno en 1908, jen alia aludo il quarto Congresso di Esperanto, tenutosi al Schleyer kaj al lia rolo:
a Dresda nel 1908:
“La Germania, Paese dei filosofi e dei poeti, “Germanujo, la lando de la filozofoj kaj po-un tempo il centro degli umanisti, ha po-un signi- etoj, kiu estis iam la centro de la humanistoj, ficato particolare per la nostra idea per il fat- havas por nia ideo specialan signifon per tio, ke to che in questo Paese, grazie all’indimentica- en ˆci tiu lando, dank’ al la neforgesebla granda bile grande merito del pastore Johann Martin merito de la pastro Johann Martin Schleyer, Schleyer, essa ha cominciato ad evolvere per la nia ideo ricevis sian unuan disvolviˆgon kaj la prima volta ed ha ricevuto la sua prima potente unuan potencan puˆson anta ˇuen40.
spinta in avanti39.
Durante il VII Congresso Esperanti- Dum la sepa Kongreso Esperantista sta (Antverpen, 1911), nella prolusione di (Antverpeno, 1911), en la malferma pre-apertura, Zamenhof parla di Schleyer in lego, tiel esprimas sin Zamenhof pri
Schle-questi termini: yer:
Colgo l’occasione della nostra festa anche Mi uzas anka ˇu la okazon de nia festo, por per richiamare alla vostra memoria il nome di revoki en vian memoron la nomon de unu viro, una persona che ha avuto un ruolo importan- kiu havas grandegan meriton en nia afero. La tissimo nella nostra causa. Il prelato Johann prelato Johann Martin Schleyer, kies nomon Martin Schleyer, il cui nome ciascuno di voi ˆciu el vi konas tre bone, la a ˇutoro de Volapuk, conosce molto bene, ha festeggiato poco tempo anta ˇu nelonge festis la okdekjaran datrevenon fa gli ottant’anni di et`a, e sarebbe imperdona- de sia naskiˆgo, kaj estus nepardoninte, se ni ne bile se non sfruttassimo l’occasione offerta dal uzus la okazon de nia nuna ˆgenerala kunest-nostro attuale convegno generale per esprimer- ado, por esprimi al li tiujn sentojn, kiujn ni ˆciuj gli i sentimenti che nutriamo per lui. Egli `e il havas por li. Li estas la vera patro de la tuta vero padre di tutto il movimento della lingua internacilingva movado (. . . )42. [sekvas gravaj internazionale (. . . )41. [seguono alcune consi- prijuˆgoj pri tiu lingvo mem, kaj pri ˆgiaj proble-derazioni importanti su quella lingua e i suoi moj].
problemi].
Siamo nel 1911, cio`e, diversi anni do- Oni estas nun en la jaro 1911a, tio estas, po la fine del Volap ¨uk e del suo movimen- pluraj jaroj post la pereo de Volapuko kaj to: perch´e allora simili ringraziamenti e de ˆgia movado: kial do tiel dankemaj kaj giudizi cos`ı positivi su Schleyer? pozitivaj priju ˆgoj pri Schleyer?
menhof avesse effettivamente capito come Zamenhof komprenis, ke la laboro de il lavoro di Schleyer fosse stato, in genere, Schleyer estis ˆgenerale pozitiva por la positivo per la diffusione dell’idea di una disvastigo de la ideo de internacia lin-lingua internazionale. Ormai le difficolt`a gvo. . . verˆsajne la unuaj malfacilajˆoj, ka ˇuzitaj dei primi tempi, causate da un movimento de ankora ˇu aktiva kaj disvasti ˆganda vola-volapukista ancora attivo e in fase espan- puka movado, a ˇu de la disfalo de tiu mov-siva o, in ultima istanza, dal fallimento ado entute - estis nun nur memorajˆo. di quello stesso movimento, erano ormai
soltanto un ricordo.
5
Quando Zamenhof venne a conoscenza del Volap ¨uk? / Kiam
Zamenhof eksciis pri Volapuko?
La grammatica del Volap ¨uk era stata La gramatiko de Volapuko estis publi-pubblicata in una serie di articoli nel 1879, kigita en artikolserio en 1879, kaj eldonita come libro nel 1880, prima del Primo Li- kiel libro en 1880, anta ˇu la Unua libro de bro di Zamenhof (1887); tuttavia vari passi Zamenhof (1887), tamen pluraj eltirajˆoj el delle opere di Zamenhof sottolineano co- la verkoj de Zamenhof indikas, ke li estis me in quel momento egli fosse quasi del jam preskau tute preta kun sia lingvo in-tutto pronto con la propria lingua interna- ternacia. Jen tio, kion li skribas pri sia unua zionale. Ecco cosa scrive quando viene a ekscio pri Volapuko:
sapere per la prima volta del Volap ¨uk:
Quando la maggior parte del mio lavoro Kiam la plej granda parto de mia laboro era gi`a terminata apparve sulla scena il Vo- estis jam finita, tiam sur la scenon venis Vo-lap ¨uk. E in un primo momento fui felice di lap ¨uk. Kaj en la unua minuto mi estis ˆgoja, saperlo: <Sei libero!> mi sono detto; <il tuo kiam mi ˆgin a ˇudis. <Vi estas libera>, mi di-sogno pi `u caro si `e realizzato, ora puoi comin- ris al mi mem: <via amata sonˆgo efektiviˆgis, ciare a vivere!>. Ma quando cominciai a co- vi povas nun komenci uzi la vivon!> Sed kiam noscere il Volap ¨uk pi `u da vicino mi resi presto mi pli proksime ekkonis Volap ¨uk’on, mi balda ˇu conto che esso, al di fuori del nome senza alcun vidis, ke ekster la nomo sen ia fondo kaj ekster fondamento e della pubblicit`a incensante, non la ˇudaj reklamoj ˆgi nenion en si enhavas - kaj valeva nulla – cos`ı mi sono rimesso al lavoro43. mi denove reiris al la laboro44.
Ma quando ebbe luogo questo primo Sed kiam okazis ˆci tiu unua renkonto? incontro? Subito dopo il 1879, quando Cu tuj post 1879, a ˇu anta ˇu la eldono de laˆ comparve il Volap ¨uk o prima che la gram- gramatiko de Esperanto en 1887?46
matica di Esperanto fosse data alle stampe, nel 1887?45
Per quanto riguarda l’indicazione che Rilate la informon, ke Zamenhof ne Zamenhof non avrebbe conosciuto il Vo- konis Volapukon, ˆgis kiam Esperanto es-lap ¨uk fin quando l’Esperanto non era, in tis praktite preska ˇu tute preta, oni havas pratica, gi`a pronto, si ha un riferimen- eksteran ateston pri la ebleco de tiu dua to esterno che potrebbe confermare que- ebleco: en la enkonduko al la volapuka sta seconda possibilit`a. Nell’introduzione gramatiko en la angla lingvo, eldonita en a una grammatica di Volap ¨uk in inglese, 1888, la a ˇutoro informas la legantojn, ke: pubblicata nel 1888 a New York, l’autore
informa i lettori di quanto segue:
pubblicazione del-] la grammatica di Schleyer gramatiko de Schleyer [1879-1880], liaj adep-[1879-1880], gli adepti della lingua erano po- toj estis ege malmultaj, kaj lia projekto estis ig-chissimi e il suo progetto era ignorato dal mon- norata fare de la scienca kaj kulturita mondo. do delle scienze e della cultura. In primo luo- Unue ˆgi atingis A ˇustrion, kie ˆgi vekis rimark-go esso raggiunse l’Austria, dove suscit`o no- indan intereson, kaj kie la unua societo por ˆgia tevole interesse e dove, nel 1882, venne fon- disvastigo estis starigita en Vieno en 1882. ˆGis data la prima associazione per la sua diffusio- 1882 ˆgiaj adeptoj, ekster la germana mondo, es-ne. Fino al 1882 i suoi sostenitori, al di fuori tis tre malmultaj kaj dissemitaj. En tiu sama del mondo tedesco, erano pochissimi e disper- jaro ˆgi invadis Nederlandon kaj Belgion, kaj en si. Quello stesso anno esso invase l’Olanda e il tiuj landoj formiˆgis multegaj societoj48. Belgio e in quei Paesi si formarono moltissime
associazioni47.
Successivamente il Volap ¨uk entr `o in Poste, Volapuko eniris Francion, danke Francia, grazie al lavoro instancabile del al la nelacigebla laboro de profesoro Au-professor Auguste Kerchoffs, che scrisse guste Kerchoffs, kiu verkis multajn artiko-molti articoli, saggi e trattati. Fu lui a met- lojn, eseojn kaj traktajˆojn. Estis li, kiu star-tere in piedi una potente organizzazione igis potencan nacian asocion por la ”disva-nazionale per la “diffusione del Volap ¨uk”. stigo de Volapuko”. Tuj poste la ”konker-Subito dopo, i Paesi ‘conquistati’ furono itaj” landoj estis Hispanio, Italio kaj Portu-Spagna, Italia e Portogallo. galujo.
Negli anni 1885 e 1886 anche i Paesi del En la jaroj 1885 kaj 1886 anka ˇu la nordaj Nord, Svezia, Danimarca e Russia ricevettero landoj, Svedio, Danlando kaj Rusujo ricevis la
la nuova lingua49. novan lingvon50.
Da questa indicazione si potrebbe pen- Do, el tio evidenti ˆgas, ke Volapuko sare che il Volap ¨uk avesse raggiunto l’Im- verˆsajne atingis la Rusan Imperion nur pero Russo verosimilmente soltanto verso ˆcirka ˇu 1885-1886 - tio estas malmulte da il 1885 - 1886 – cio`e poco prima della pub- tempo anta ˇu la eldono de la Unua Libro. blicazione del “Primo Libro”. Poich`e la Tial, ke la eldonado de la libro estis malhel-pubblicazione del libro aveva trovato dif- pata ˆguste de la disvasti ˆganta kono pri la ficolt`a proprio per la crescente conoscen- ekzistado de Volapuko, oni povas supozi, za dell’esistenza del Volap ¨uk, si potrebbe ke tiam (1886-1887) la kulturita mondo en supporre che in quel periodo (1886-1887) Rusujo jam estis informita pri la lingvo de il mondo della cultura in Russia fosse gi`a Schleyer.
bene informato sulla lingua di Schleyer.
Se si considera corretta questa data- Se oni konsideras tiun tempoindikon zione, partendo dal fatto che Zamenhof korekta, el la fakto ke Zamenhof mem skri-stesso aveva scritto che, dopo aver saputo bis, ke kiam li eksciis pri la ekzistado de dell’esistenza del Volap ¨uk, aveva pensato Volapuko, li opiniis, ke la revo de mon-che il sogno della lingua mondiale si fos- dolingvo eble estas reali ˆginta, kaj ke, tuj se (forse) realizzato e che, subito dopo, do- poste, postesplorinte Volapukon, kaj tro-po aver analizzato il Volap ¨uk e avendolo vinte ˆgin neta ˇuga, li decidis reveni al sia trovato inadatto, aveva deciso di tornare al laboro, oni povas konkludi, ke li tutsim-suo lavoro, potremmo concludere che egli ple revenis al sia ”organiza” kaj poreldona fosse tornato semplicemente al suo lavoro laboro favore al sia gramatiko (Esperanto “organizzativo” e a quello finalizzato alla estis ja preska ˇu tute preta, kiel Zamenhof pubblicazione della sua grammatica (l’E- mem skribis; aldone, oni legu en la antaue speranto era infatti “gi`a pronto”- scrive- citita artikolo Novaj lingvoj tutmondaj: “la
va lo stesso Zamenhof; lo stesso anche nel a ˇutoro de Esperanto scii ˆgis pri la ekzistado passo seguente dell’articolo Nuove lingue de Volap ¨uk nur tiam, kiam Esperanto es-mondiali, precedentemente citato: “l’auto- tis jam tute preta kaj Volap ¨uk estis ankora ˇu re dell’Esperanto venne a conoscenza del tro malmulte disvastigita”).
Volap ¨uk solo quando l’Esperanto era gi`a del tutto pronto e il Volap ¨uk era ancora pochissimo diffuso”).
Si consideri anche questa frase impor- Oni konsideru ankau gravan frazon el tante tolta dalla prolusione d’apertura del la malferma parolado de la Unua Esperanto-primo Congresso di Esperanto di Boulo- Kongreso en Bulonjo sur Maro: “ kvankam gne sur Mer (1905): “anche se l’Esperanto Esperanto tiam [kiam aperis Volapuko] es-allora [alla comparsa del Volap ¨uk] era gi`a tis jam preta, ˆgi ne estis ankora ˇu publikig-pronto, non era stato ancora pubblicato51. ita52. Tio signifas, ke la lingvo atendis nur Questo significa che la lingua aspettava so- la publikigon – do ˆgi devis esti jam preta, lo la pubblicazione – doveva essere, per- kaj ne nur simpla projekto en disvolvi ˆgo. tanto, gi`a pronta, e non solo un progetto in
evoluzione.
6
Un testo di difficile interpretazione / Malfacile interpretebla
teksto
Tuttavia nulla impedisce di supporre Tamen nenio malhelpas supozi, ke, che, forse, la lingua alla quale si riferisce eble, la lingvo, pri kiu parolas Zamenhof, Zamenhof non fosse ancora quella defi- ankora ˇu ne estis la definitiva, kaj ke Za-nitiva e che egli avesse conosciuto prima menhof iom plifrue ol supozite ekkonis la del previsto il progetto di Schleyer (non projekton de Schleyer (oni ne forgesu, ke dimentichiamo che Zamenhof padroneg- li tre bone regis la germanan lingvon, kaj giava il tedesco e che, per questo motivo, ke, pro tio, li estus povinta konati ˆgi kun la avrebbe potuto conoscere la grammatica di gramatiko de Schleyer en pli frua periodo). Schleyer gi`a in un periodo precedente). In En tiu kazo, la “reveno al la laboro” signi-questo caso, il “ritorno al lavoro” signifi- fus revenon al la pliperfektigo de la lingvo. cherebbe un rimettersi al lavoro per il per- La ˇu kelkaj indicoj oni povus supozi, ke li fezionamento della lingua. Secondo alcuni konati ˆgis kun Volapuko jam nur malmulte indizi si potrebbe supporre che egli aves- da tempo post ˆgia oficiala apero.
se conosciuto il Volap ¨uk gi`a solo qualche tempo dopo la sua comparsa ufficiale.
In effetti, l’informazione riportata nel- Fakte, la supre menciita citajˆo povus la citazione di cui sopra ci potrebbe por- konduki nin al tiu direkto (Volap ¨uko es-tare in questa direzione (“il Volap ¨uk era tis ankora ˇu tro malmulte disvastigita). En pochissimo diffuso”). Nel 1884-1885 il Vo- 1884-85 Volapuko estis, male, multe disva-lap ¨uk era gi`a molto diffuso, per cui do- stigita, tial oni devus konsideri alian, pli vremmo pensare ad un periodo preceden- fruan periodon; tamen Zamenhof eble pri-te; tuttavia, Zamenhof potrebbe riferirsi skribis situacion en la Rusa Imperio kien, alla situazione nell’Impero Russo, dove, kiel oni vidis, Volapuko eble eniris ekde come abbiamo visto, il Volap ¨uk sarebbe 1885, kaj estis, tial, “ankora ˇu tro malmulte giunto a partire dal 1885, ed era pertanto disvastigita”.
“pochissimo diffuso”.
tiu-tal fine, il nostro lavoro pu `o essere aiu- cele, povas helpi nian laboron lingvistika tato dall’analisi linguistica di Volap ¨uk e analizo de Volapuko kaj Esperanto.
Esperanto.
7
Analisi dei documenti / Dokumentanalizo
(G)
Cercheremo ora di rispondere a una Oni klopodos nun respondi al de-domanda cruciale per la nostra ricerca: mando, kiu estas tre grava por nia esplor-il Volap ¨uk ha esercitato qualche influen- laboro: ˆcu Volapuko havis ian lingvan in-za linguistica sulla Lingua Internazionale fluon sur la Internacia Lingvo (Esperanto)? (Esperanto)?53
In una sua famosa opera, Lingvo kaj En sia famkonata verko, Lingvo kaj vivo (Lingua e Vita), G. Waringhien de- vivo, G. Waringhien priskribas du specojn scrive due versioni di Esperanto preceden- de pra-Esperanto: la unua bazi ˆgas sur la ti la versione definitiva del 1887: la pri- kvar versoj memorigitaj fare de Zamenhof, ma si basa sui quattro versi memorizzati pri kiuj li mem parolas, kaj kiuj estis ver-da Zamenhof (e dei quali parla Zamenhof kitaj en 1878; la dua estas la lingvo en kiu stesso), composti nel 1878; la seconda `e la estis verkitaj la famkonataj tri kajeroj de lingua nella quale sono scritti i famosi tre 1881 kaj 188255
quaderni del 1881 e 1882.54
Se si analizza attentamente la struttu- Se oni atente analizas la strukturon de ra di queste versioni della lingua si sco- tiuj dialektoj de la lingvo, oni malkovras pre che, ad eccezione dei principi lingui- ke, escepte de la bazaj lingvistikaj princi-stici che hanno ispirato Zamenhof nell’e- poj, kiuj inspiradis Zamenhof-on en la el-laborazione della Lingua Internazionale e laborado de la Internacia Lingvo, kaj kiuj che sono rimasti essenzialmente gli stes- restis esence la samaj, kaj de kelkaj aliaj si, e di alcuni altri elementi base, esistono bazaj elementoj, ekzistas grandaj diferen-grandi differenze tra esse e la Lingua Inter- coj inter pra-Esperanto kaj la IL de 1887. nazionale Esperanto del 1887. Complessi- Entute pasis nur kvin jaroj, sendube tre in-vamente erano passati cinque anni, senza tensaj anka ˇu pro studaj kaj laboraj kialoj. dubbio assai intensi per lo studio ed il la- Oni ne forgesu, ke en tiuj jaroj Zamenhof voro. Non si pu `o dimenticare che in que- estis en Moskvo (post la gimnazio), kie gli anni Zamenhof era stato a Mosca (dopo li ekstudadis medicinon, li revenis al Pol-il liceo), dove aveva cominciato a studiare lando, voja ˆgis al Vieno - kaj denove reiris medicina, era tornato in Polonia, si era re- al Varsovio en 1886.
cato a Vienna ed era tornato a Varsavia nel 1886.
Si `e scritto prima di come il Volap ¨uk Oni skribis anta ˇue, ke Volapuko atin-avesse raggiunto l’Impero Russo all’incir- gis rekte la Rusan Imperion plimalpi inter ca tra il 1885 e il 1886 e come esso fos- 1885 kaj 1886, kaj ke ˆgi estis jam konata se gi`a conosciuto nell’Impero Austriaco fin en la germanparolanta parto de la A ˇustra dai primi anni della sua comparsa. Questo Imperio ekde la unuaj jaroj de gia apero. significa che Zamenhof avrebbe potuto co- Tio signifas, ke Zamenhof estus povinta noscere questo progetto linguistico o nel- konati ˆgi kun ˆci lingvoprojekto a ˇu en la l’Impero Russo (troppo presto per averlo Rusa Imperio (tro frue por konati ˆgo dum conosciuto durante il suo viaggio di stu- la studvoja ˆgo al Moskvo; eble en Varsovio dio a Mosca; forse a Varsavia, pi `u tardi) o a malpli frue) a ˇu en Vieno, tio estas 3-1 jarojn
Vienna, cio`e da 3 a 1 anni prima della pub- anta ˇu la eldono de la Unua Libro por Ru-blicazione del Primo Libro per Russi. Non soj. Oni ne forgesu ke, ˆciuokaze, li estis tre si dimentichi che, in ogni caso, egli era as- malfermita al ˆciuj novajˆoj pri lingvoj, kaj sai aperto a tutte le novit`a relative alle lin- oni povas opinii, ke informoj nedirektaj pri gue e si potrebbe pensare che informazio- Volapuko estis disponeblaj jam anta ˇue: ek-ni indirette sul Volap ¨uk fossero dispoek-nibi- zemple, pri la volapuka kongreso de 1884 li gi`a prima di queste date: per esempio, verˆsajne raportis rusaj a ˇu germanlingvaj `e probabile che del congresso volapukista jˆurnaloj kaj gazetoj, kvankam, eble, nur del 1884 avessero trattato riviste e giornali kiel pri kuriozajˆo.
russi e tedeschi, anche se solo come di una curiosit`a.
Sappiamo in ogni caso che Zamenhof Ciukaze oni scias, ke Zamenhof ler-ˆ studi `o il Volap ¨uk, o che, almeno, ne sfo- nis Volapukon, a ˇu almena ˇu atente trafo-gli `o con attenzione la grammatica, alla ri- liumis ˆgian gramatikon serˆcante (eventu-cerca di (eventuali) aspetti positivi del pro- alajn) pozitivajn aspektojn de tiu lingvo-getto. Ne accenna, per esempio, Marjorie projekto. Pri tio skribas, ekzemple, Mar-Boulton, nell’opera Zamenhof: jorie Boulton, en sia famkonata verko
Za-menhof:
Egli [Zamenhof] aveva cominciato a stu- Li [Zamenhof] ekstudis Volapukon, sed diare il Volap ¨uk, ma giunse presto alla conclu- balda ˇu decidis, ke tia lingvo, kreita el tre mal-sione che quella lingua, creata da radici brevis- longigitaj radikoj el vivantaj lingvoj, estas tro sime provenienti da lingue viventi, fosse troppo malfacila por ne tre kleraj homoj57.
difficile per uomini privi di grande cultura56.
Lo stesso Zamenhof ne tratta negli ar- Pri tio skribas Zamenhof mem en la ar-ticoli che abbiano citato pi `u sopra. Ripre- tikoloj, pri kiuj oni jam parolis aliloke. Oni sentiamo solo due brevi passi, che posso- prezentos nur du mallongajn eltirajˆojn, no convalidare la tesi che Zamenhof cono- kiuj povus pravigi la tezon, ke Zamenhof scesse in qualche modo il Volap ¨uk: iasence konis Volapukon:
Ho cercato invano in tutto il libro del si- Mi vane serˆcis en la tuta libro de sinjoro gnor Schleyer (. . . )” e “ho esplorato in profon- Schleyer(. . . )” kaj “nun mi fosis en la tuta li-dit`a tutto il libro del signor Schleyer (. . . )58. bro de sinjoro Schleyer (. . . )59.
Questi due citazioni dimostrano che 1) Ci tiuj du eltirajˆoj indikas ke 1) Za-ˆ Zamenhof ha conosciuto il Volap ¨uk tra- menhof konati ˆgis kun Volapuko danke al mite l’opera originale di Schleyer, cio`e la la originala verko de Schleyer, tio estas la grammatica da lui pubblicata nel 1880 (for- gramatiko de li eldonita en 1880 (eble la se il testo originale); la cosa `e assai impor- originala verko); temas pri grava konsi-tante, perch´e indica come Zamenhof non dero, ˆcar tio indikas, ke Zamenhof ne konis conoscesse la struttura del Volap ¨uk prima la strukturon de Volapuko antau ˆci tiu dato di questa data (quindi non era a conoscen- (do li ne konis la artikolojn publikigitajn en za degli articoli pubblicati in Baviera nel Bavario en 1879); 2) li tre atenteme analizis 1879); 2) Zamenhof ha analizzato con mol- ˆgin. Eble ne tiel longe, kiel evidenti ˆgas el ta attenzione la lingua anche se, forse, non la teksto de Marjorie Boulton (“sed balda ˇu a lungo, come appare dal testo di Marjorie decidis. . . ”).
Boulton (“ma presto decise. . . ”).
In un altro punto dell’articolo del 1890 En alia punkto de la artikolo de 1890, compare un’informazione interessante che, aperas nedirekta informo, kiun kutime oni
di solito, sfugge ai pi `u, ma che potrebbe preteratentas, sed kiu povus esti utila in-costituire un indizio utile. Parlando dei dico: parolante pri la postirantoj de Vola-successori del Volap ¨uk, Zamenhof scrive: puko, Zamenhof skribas:
Si `e mostrato qui il frutto del suo [di Cu montris sin tie ˆci la frukto de lia (Schle-ˆ Schleyer] genio, che ha appianato la strada dei yer) genio, kiu ebenigis la vojon al liaj “posti-suoi “successori” (come i volapukisti chiamano rantoj” (kiel la volapukistoj nomas inter aliaj tra gli altri anche l’autore della lingua Espe- anka ˇu la a ˇutoron de la lingvo Esperanto, ne ranto, senza capire che la Lingua Esperanto `e komprenante ke la lingvo Esperanto estis ella-stata elaborata in modo del tutto indipendente borita tute sendepende de Volapuk)?61.
dal Volap ¨uk)?60
Zamenhof sottolinea l’indipendenza Ci tie Zamenhof substrekas la sende-ˆ dell’Esperanto, che era stato elaborato sen- pendecon de Esperanto, kiu estis ellaborita za alcun influsso del Volap ¨uk. Ma ag- tute senkonsidere de Volapuk. Li aldonas, giunge anche che i volapukisti sosteneva- ke la volapukistoj subtenis alian tezon, tio no un’altra tesi, e cio`e che egli fosse un estas, ke li estis “postiranto” de Schleyer, “successore” di Schleyer, nel senso che l’E- en la senco ke Esperanto estus certagrade speranto si sarebbe - in qualche misura - bazita sur Volapuko. Kial ili havis tian basato sul Volap ¨uk. Perch`e erano convinti konvinkon? Eble tial, ke ekestis kontaktoj di questo? Forse perch´e vi erano stati con- kun la volapukista movado (informpetoj, tatti tra Zamenhof e il movimento volapu- revuo-abono, personaj kontaktoj)? A ˘u tut-kista (richiesta d’informazioni, forse l’ab- simple, kiel skribis Zamenhof, tial, ke oni bonamento a una rivista, qualche contatto akuzis lin, ke li ˆstelis kelkajn ˆcefajn ideon personale)? Oppure semplicemente, come de Volapuko (kiel, ekzemple, la simplecon scrive Zamenhof, perch´e egli sarebbe stato de la gramatiko)?
accusato di aver rubato alcune idee chia-ve dal Volap ¨uk (come la semplicit`a della grammatica)?
Condivido l’opinione che l’Esperan- Mi samopinias, kun tiuj, kiuj subtenas, to si sia evoluto in modo indipendente. ke E-o evolui ˆgis sendepende de Volapuko. Ma. . . del tutto indipendente? Non c’`e Sed. . . ˆcu tute sendepende? Cu ne estisˆ stato un momento, in cui lo stesso Za- momento, en kiu Zamenhof mem, anali-menhof, dopo aver analizzato il Volap ¨uk, zinte Volapukon, ne opiniis ke, spite al la non avrebbe potuto riscontrare che, nono- ˆgenerala neta ˇugeco de Volapuko kiel lin-stante la generale inidoneit`a del Volap ¨uk gvo internacia, ˆgi tamen havas kelkajn in-ad agire come lingua internazionale, es- teresajn trajtojn, kiujn penvalorus imiti, kaj so avesse alcuni tratti interessanti che sa- enkonduki en Esperanton?
rebbe valsa la pena imitare e introdurre nell’Esperanto?
8
Influssi linguistici evidenti del Volap ¨uk sull’Esperanto /
Evidentaj lingvaj influoj de Volapuko sur Esperanto
Torniamo a ci `o che si `e scritto prima, Oni revenu al tio, kion oni skribis quando si trattava degli eventi storici del- anta ˇue, parolante pri la historiaj okazintajˆoj la vita di Zamenhof. L’opera di Schleyer de la vivo de Zamenhof. La verko de apparve nel 1879 sotto forma di articoli e Schleyer aperis en 1879 kiel artikolserio nel 1880 come libro; fino al 1881-2, la ver- kaj en 1880 kiel libro; ˆgis 1881-2, pra-sione dell’epoca dell’Esperanto non sem- Esperanto ne havas, la ˇuˆsajne, rimarkeblan
