EUROPEAN UNIVERSITY INSTITUTE, FLORENCE
DEPARTMENT O F LAW
- VERFASSUNGSRECHTLICHE CHANCEN UNO GRENZEN EINER EUROPAISCHEN INTEGRATION ERLXUTERT AM BEISPIEL DER BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND,
FRANKREICHS UND ITALIENS
Norbert LORENZ
BADIA FIESOLANA, SAN DOMENICO (F I)
320
EUR
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
in any form without permission of the author.
(c) Norbert LORENZ Printed in Italy in March 1988
European University Institute Badia Fiesolana
- 50016 San Domenico (FI) - Italy
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
Digitised
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
EUROPÀISCHES HOCHSCHULINSTITUT
Die Übertragung von Hoheitsrechten auf die Europaischen Gemeinschaften
- verfassungsrechtliche Chancen und Grenzen einer europaischen Integration erlautert am Beispiel der Bundesrepublik
Deutschland, Frankreichs und Italiens
-Studie im Rahmen des LL.M.-Programms 1986/87
eingereicht von: Norbert LORENZ
Supervisor: Prof. Dr. Jiirgen SCHWARZE
Florenz, den 18.6.1987
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
Digitised
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Gliederung
Einleitung... “1”
Fragenkatalog... “
3-Hauptteil... "4-A) Verfassungsrecht 1 iche Grundlagen...
-4-I) .Bundesrepublik Deutschland...
1) Rechtsquelle...
2) "Durch Gesetz" - Form und VerEahren der Ubertragung...
-5-a) Gesetz im formellen Sinne...
-6-b) Mit einfacher Mehrheit zu beschlieGendes Ge s e t z ...
-8-c) Einspruchsgesetz...
-9-d) Abschlufl eines volkerrechtlichen Vertrages...
-11-3) "Der Bund" - Zustandigkeit fiir die Ubertragung...
-11-©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
4) Inhaltliche Beschrankungen der Ubertragung von Hoheitsrechten ( "strukturelle Kongruenz")...
-5) "Zwischenstaatliche Einrichtung'' - Anforderungen an den
Ubertragungsempf anger... ~
6) "Kann" - Keine rechtliche Verpflichtung zur Ubertragung 5) "Zwischenstaatliche Einrichtung" - Anforderungen an den
Ubertragungsempfanger...
7) "Hoheitsrechte" - Gegenstand der Ubertragung
8) Definition der "Ubertragung" und ihre Rechtsfolge fur die
innerstaatliche Rechtsordnung
a) Definition der "Ubertragung"... -2
aa ) Offnung der deutschen Rechtsordnung... -2
bb) Durchgriffsbefugnis als notwendiges Merkmal... -2
cc ) Keine Endgiilt igkeit der Ubertragung... -2
b) Rechtsfolge der Ubertragung...-29
9) Gestattet Art. 24 Abs. 1 GG,die Einraumung eines Vorrangs zugunsten des EG-Rechts?... -3
10) Kontrolle der VerfassungsmaBigkeit des EG-Rechts... -3'
11) EG-interne Kompetenzerweiterung... -31
12) Eingliederung der Bundesrepublik in einen europaischen Staat... _3? 13) Ubertragung von Hoheitsrechten der Lander...-42
a) Gegenwartige Rechtslage...-42 b) Reformbestrebungen... -47
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
- e s T- e^ipTJSf) jep ^T35j6i"t'[T m s u o t jadooa (xi
_2ç-[-... ôunja^iaMjazua^aduiox auja^UT-oa a^zuaj6aq jnu pun sa^eeqssepune uaqDSiedojna sauia ôunpunj^ auiaa ( m / .
-1ST-... uex>(Bsxqaaa-oa u o a x ta^&TüBiusôunssBgjaA Jap e n o ^ u o ^ (IIA
-6f[-...s6u b j j o a sap a6Bipunj6s:iqDeH (2
- g u - ... sxqaaH-Oa sap s6u b jJOASÒunpuemiv sauia 6unuua>|3auv (T
-gfcX-... sxqaaa-DS sap ua^sunònz s ò u b j j o a sauia Êunumcjuia ( IA
-9ÊI-... uoiSTiTO^uaunON Jap 6unpTaqos:»U3 m z TTa^i&ïPUBTsnz (£
- T U - ... 6un6eJTJ9qn Jap ua6ioj aqDiT^qaaJTT8 TJ9:>BW (
Z
-OfrT-... 6un6çjTJaqQ Jap puB}sue6a£) (t
-Ofri-...6unupjosqqoaa aipij t b b t sjauui eip jng 6un6ejTJaqn Jap uaòioa pun sa}>|Bs6un6B;i}Jaqn sap puBTsuaôeo (a
- O H - ... 6un6BJTJaqn m z 6unxqoiT^djaA a q o n ^ q 093 suiax (AI
-iZ\-...sdizuijdaiTeJ^ouiaa sap 6unqoit>|JiwaaA (III
-IA-©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
-^c t- ... 6unupjos^nDaa-D3 aip u p u a ò u m a p j o g u v auagjeqgue uaòunsspgjaA Jap gnBigjow mi (T
... qoiljepiogje 6unupaos^qoaa-D3
puri jegpuoigpu u o a „zuanj6 uoa aTTa2 ng>|n;ns„ auia>j (Il
-££1 - ... uajqpgjaA saqoTxgpBgsjeuui sagqDBguiajaA (I
-2 £1 - ... uoigEjòagui uaqosipdojna jauia uazuajf) pun uaoueiQ (g
-6Z1-
...6 ucquv-82T-...^b p^s
-sepung uaqosipdojna uauia ut suajjpgi òunjapai-[6u t3 ( n
-LZ1-’
* * *6 unje^iaMjazua^aduioa uaujagui-oa Jauie ^T35|6 TgBui^qoaa (OT-S2T-... uag^Bsgqoaa-DS u o a gia>|6Tgpuis6unssP3 jaA Jap fcungnjg (6
-ZZI-
... sgqoaa-DS sep 6u e j j o a (8-£Xt_... ua6 -[ogsgqoaH aqoi-nqoajsuajqpgaaA (qq
-OTT-... uaDfogs^qoaH aqDi'nqoa:iTTs T ^a^ew (b b
-OTT-... uaÒTOgsìqoaH (q
-ÇOT-... ..b^t u b j a o s ip t u o t z b^tuitx,, jep uoigiuigaa (B
-50T-... ua6 -[ogsgqoaa uaqox ggBPgsjauui
aiqi pun ..pgiuEJAOS ip luoizEgiuiig,, jap uoigiuigaa (
L
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
- ÊOT-... 6un>(uejqDS0e Jap puEgsuaÊaf) - ..e x t u b j a o s,, (9
-EOT-... 6un6Ejqjaqn jnz Êungqoi j gdjaA auiaa (ç
-30T-... ua6ur\i|UBjqDseqsqB^TUBaaAnos Jap jagò-i qsunôeg (t
-6 6 - ... uaôun^uEjqosag aguauEuiuii (q
-96-' ’ ’ *uaôunijUBjqosag auexiBqqua -qsoD TT sap qxaj, uii (b
-96-... uagqoaj s x taqoH u o a 6unuua>jjanz iap uazuaao (£
-5 6 - ... euBÊJOsqBBqs eTÉ>TTTaTaq uaaqBgjaA uiv (a
-£6-... qiaqjqaw JaqoBjuia xtuj sez}asa6
-s6unjqngsnv sap pun -suoigB^igigBa sap òunpeTqosqEjaA (q - E 6 - ... saÒBjgjaA uaqoiXTqaajja^x9A sauia gnxqosqv (e
- £ 6 - ... auBÔJOSXEBXS uaÔTpuBgsnz jngjaiq eip ai«os
uaqqDejsqxaqoH u o a6unuua>|aanz Jap uajqsgaaA pun uuoj
(z
- 3 6 -... eXTsnbsxqoaa (x
-3 6 - ... uaixBTi ( n i
-88-... ôusquv
-Z.8-... XBBXS
-sapung uaqosiBdojna uauxa ut sqoiaj^u b j j 6unjapaixouia ( n
-A3-©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
-98-.... uag>|BsgqoaH-D3 u o a gia>|6TüBiiis6unssBg jaA Jap anojguoH ( 5
-08- ...amqBuôun'negs (3
-LL-
...u o t x b s s b o ep jnoo jap 6unqoajdsgqoaa (q-ZL-
... gsga.p ifasuoD sap ôunqoajdsgqoay (f-ZL-
... ... sgqoaJsggBqosuiauiaf) sap 6u b j j o a (8-5 9- ... auiqBUbungiags (q
-8 9 - ... jngBjagiq Jap u t ua6unpieqosjagun (b
-89- ... ..aqauTBjaAnos ep suoigBgTuiTi,, jaP uoigiuigaa (L
-09- ... 6uni|UBjqDsea Jap puBgsuaôao - ..agauiBjaAnos,, (9
-6 5 - ... 6 un6 Bjgjeqn Jnz 6ungqoiigdjaA aujaa (c
-85-...6unuuei|jenz Jap uegBssajpy uap u b ua6unjapjoguy ( t
-9 9 -...uezuagaduioa u o a 6unuua>|janz aip Jng ua6un6uxpag (8
-ÿ9-... auB6josgBBgs uaôipuBgsnz jngjaiq axp
aiMOS uazuageduioü u o a 6unuue>|jenz Jap uejqsgjeA pun uuoa
iz
-CS-...aTTônbsgqoaa (g -8 5- ...MDiajsiuBJa ( U
-III-©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
;chluflbemerkung
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
Literaturverzeichnis
ALTERNATIVKOMMENTAR
Kommentar zum Grundgesetz fiir die Bundesrepublik Deutschland; Reihe: Alternativkommentare; Band 1, Art. 1 - 20; Neuwied - Darmstadt 1984 AMATO, Giuliano / BARBERA, Augusto
Manuale di diritto pubblico; Reihe; Strumenti - Diritto; Bologna 1984 BADURA, Peter
Bewahrung und Veranderung demokratischer und rechtsstaat1 icher Verfassungsstruktur in den internationalen Gemeinschaften; in: W D S t R L 23 (1964), S. 34 - 104
BARAV, Ami
Cour constitutionnelle italienne et droit communautaire: le fantôme de Simmenthal; in: R.T.D.E. 21 (1985), S. 313 - 341
BERRI, Mario
Composizione del contrasto tra Corte costituzionale e Corte di giustizia delle Comunità europee; in: Giur. it. 136 (1984) I, Sp. 1521 - 1526
BLAUSTEIN, Albert P. / FLANZ, Gisbert
Constitutions of the Countries of the World; Band V, Stand: Dezember 1985,
Band VI, Stand: Dezember 1985, Band VIII, Stand: Dezember 1985, Dobbs Ferry, New York
BLECKMANN, Albert
Mitwirkung der Lander der Bundesrepublik Deutschland in den Europâischen Gemeinschaften; in: RIW 24 (1978), S. 144 - 147 BLECKMANN, Albert
Nationales und Europaisches Souveranitatsverstandnis. Strukturalis- tisches Modelldenken im Europâischen Ge m e inschaftsrecht und im Vôlker- recht; in: Souveranitatsverstandnis in den Europâischen Ge m e inschaften, S. 33 - 70, hrsg. von Georg RESS; Schriftenreihe des Arbeitskreises Europaische Integration e.V.; Band 9; Baden - Baden 1980;
zitiert: Souveranitatsverstandnis BLECKMANN, Albert
Zur Funktion des Art. 24 Abs. 1 Grundgesetz; in: ZaòRV 35 (1975), S. 79 - 84
BLUMENWITZ, Dieter
Europaische Gemeinschaft und Rechte der Lander; in: Das Europa der zweiten Generation, Gedâchtnisschrift fiir Christoph SASSE, Band I, S. 215 - 227, hrsg. von Roland BIEBER; Baden - Baden 1981
BONNER KOMMENTAR
Kommentar zum Bonner Grundgesetz (Loseblatt-Ausgabe); Band 4, Art. 20 - 37, Stand: 1985; Hamburg
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
BOULOUIS, J.
Anmerkung zur Entscheidung des Conseil constitutionnel vom 30.12.1976 "Assemblée Européenne"; in; C.D.E. 13 (1977), S. 459 - 481
BOZZI, Aldo
Istituzioni Di Diritto Pubblico; 6. Auflage; Milano 1981 BRANCA, Giuseppe (Hrsg.)
Commentario Della Costituzione; logna - Roma 1975
BROWNLIE, Ian
Principles Of Public International Law; 3. Auflage; Oxford 1979 BÜNTEN, Wilfried
Staatsgewalt und Gemeinschaftshoheit bei der innerstaatlichen Durchfiihrung des Rechts der Europaischen Gemeinschaften durch die Mitgliedstaaten; Schriften zum offentlichen Recht, Band 317; Berlin 1977
BUNDESRAT
Anhôrung von Sachverstandigen zu den mit der europaischen Integration verbundenen Rechtsfragen in der Sitzung des Stândigen Beirats, am Mittwoch, den 6. November 1985, Bonn, Bundesratsgebaude; Deutscher Bundesrat; Stenographischer Dienst; zitiert; BR-Anhorung
BURDEAU, Georges
Droit Constitutionnel Et Institutions Politiques; 19. Auflage; Paris 1980
C. , R.
Anmerkung zur Entscheidung der Cour de cassation (Ch. mixte) vom 24.5.1975 "Administration des douanes c. société Cafés Jacques Vabre et société J. Weigel et Cie"; in: G.P. 95 (1975) II, S. 477 - 479
CAPOTORTI, Francesco
Il Diritto Comunitario Dal Punto Di Vista Del Giudice Nazionale; in: Riv.int.priv.proc. 13 (1977), S. 497 - 521
CATALANO, Nicola
Portata dell'art. 11 della Costituzione in relazione ai trattati istitutivi delle Comunità europee; in: Foro It. 87 (1964) I, S. 466 - 475
CATALANO, Nicola / SCARPA, Riccardo
Principi Di Diritto Comunitario; Milano 1984 CATALDI, Giuseppe
In Tema Di Rapporti Tra Autorizzazione Alla Ratifica E Ordine Di Esecuzione Del Trattato; in: Riv.Dir.Int. 68 (1985), S. 520 - 543 CONSTANTINESCO, Léontin - Jean
Das Recht der Europaischen Gemeinschaften; Band I, Das Institutionelle Recht; Baden - Baden 1977
CONSTANTINESCO, Léontin - Jean
La spécificité du droit communautaire; in: R.T.D.E. 2 (1966), S. 1 - 3 0
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
Digitised
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
CONSTANTINESCO, Vlad / HÜBNER, Ulrich
Einführung in das franzòsische Recht; JuS Schriftenreihe, Heft 16? München 1974
COT, Jean - Pierre / PELLET, Alain
La Charte Des Nations Unis? Commentaire article par article? Paris - Bruxelles 1985
CRISAFULLI, Vezio
Lezioni Di Diritto Costituzionale?
Band II/l, L'Ordinamento Costituzionale Italiano (Le fonti normative)? 5. Auflage? Padova 1984?
Band I1/2, L'Ordinamento Costituzionale Italiano (La Corte costituzionale)? 5. Auflage? Padova 1984
DAGTOGLOU, Prodromos
Recht Auf Rücktritt Von Den Romischen Vertràgen?; in: Festschrift für Ernst FORSTHOFF zum 70. Geburtstag, S. 77 - 102, hrsg. von Roman SCHNUR? 2. Auflage; München 1974
DANIELE, Luigi
Ancora Sui Rapporti Tra Diritto Comunitario E Diritto Interno Incompatibile Secondo L'Ordinamento Costituzionale Italiano? in: Dir.com.scam.int. 24 (1985), S. 463 - 473
DARRAS, Jean / PIROTTE, Olivier
La décision du conseil constitutionnel du 30 décembre 1976. Peut - elle freiner le processus de l'intégration politique européenne??
in: R.T.D.E. 13 (1977), S. 695 - 720 DAVID, René
Le Droit Français? Reihe:Les Systèmes De Droit Contemporains XI? Band I, Les Données Fondamentales Du Droit Français; Paris 1960 DEBRE, Jean - Louis
o
La Constitution De La V ” République; Reihe: Droit D'Aujourd'hui; Paris 1975
DOEHRING, Karl
Das Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland unter besonderer Berücksichtigung der Rechtsvergleichung und des Vôlkerrechts; 3. Auflage? Frankfurt am Main 1984
DOEHRING, Karl
Die Wiedervereinigung Deutschlands und die europaische Integration als Inhalte der Praambel des Grundgesetzes; in: DVB1. 94 (1979),
S. 633 - 639 DONNARUMMA, Maria Rosaria
Sul Controllo Di Compatibilità Fra Diritto Interno E Diritto Comunitario; in: D i r .c o m .scam.int. 23 (1984), S. 206 - 211 DRUESME, Gérard
Le Conseil Constitutionnel Et Le Droit Communautaire. A propos de la décision du 15 janvier 1975; in: R.M.C. 18 (1975), S. 285 - 295
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
DURANTE, Francesco
Diritto Comunitario; in: Nov.Dig.lt., Appendice, Vol. II (Cog - Dir), S. 1169 - 1194
EMRICH, Dieter
Das Verhaltnis des Rechts der Europaischen Gemeinschaften zum Recht der Bundesrepublik Deutschland; Reihe: Marburger Rechts- und Staatswissen- schaftliche Abhandlungen; Marburg 1969
ENQUETE - KOMMISSION
Enquête - Kommission Verfassungsreform; Beratungen und Empfehlungen zur Verfassungsreform. SchluBbericht der Enquête - Kommission Verfassungs- reform des Deutschen Bundestages. Teil II: Bund und Lander; Reihe: Zur Sache, Heft 2/77, hrsg. vom Presse- und Informâtionszentrum des Deutschen Bundestages
ERICHSEN, Hans - Uwe
Zum Verhaltnis von EWG-Recht und nationalem offentlichem Recht der Bundesrepublik Deutschland; in: VArchiv 64 (1973), S. 101 - 108 ERLER, Georg
Das Grundgesetz und die ôffentliche Gewalt internationaler Staatengemeinschaften; in: W D S t R L . 1 8 (1959), S. 7 - 49 FAVOREU, Louis / PHILIP, Loie
Chronique Constitutionnelle Française; in: R.D.P. 93 (1977), S. 129 - 166
FAVOREU, Louis / PHILIP, Loie
Les grandes décisions du conseil constitutionnel; collection Droit Public; 3. Auflage; Paris 1984; zitiert: Grandes décisions
FRANCK, Claude
Anmerkung zur Entscheidung des Conseil constitutionnel vom 30.12.1976 "Assemblée Européenne"; in: J.C.P. 1977, II Jurisprudence, N° 18704 FROMONT, Michel
Le Conseil constitutionnel et les engagements internationaux de la France; in: Vòlkerrecht als Rechtsordnung, Internationale Gerichts- barkeit, Menschenrechte. Festschrift fur Hermann MOSLER, S. 221 - 239, hrsg. von Rudolf BERNHARD / Wilhelm Karl C-ECK / Gunter JAENICKE / Helmut STEINBERGER; Berlin - Heidelberg - New York 1983
FUSS, Ernst - Werner
Souveranitatsdenken als Fessel des Intégrâtionsfortschritts. Die Judikatur des franzôsischen Verfassungsrats zur europaischen Einigung;
in: DVB1. 95 (1980), S. 98 - 106
L'application par le juge français des lois contraires à des traités antérieurs, note sous C.E. 28 mars 1979 et C.E. Ass. 22 octobre 1979
(3 espèces); in: A.J.D.A. 36 (1980), S. 43 - 46 GAJA, Giorgio
Anmerkung zur Entscheidung der Corte costituzionale vom 8.6.1984 "S.p.A. Granital c. Amministrazione finanziaria"; in: C.M.L.Rev. 21 (1984), S. 764 - 772
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
GANSHOF VAN DER MEERSCH
Conclusions du Procureur général in der Entscheidung der Cour de cassation beige 27.5.1971 "Etat belge c. Fromagerie Franco - Suisse 'Le
Ski' in: Journal des Tribunaux 86 (1971), S. 461 - 471
GEMMA, Gladio
Incostituzionalità 0 Disapplicazione Di Leggi Italiane Contrastanti Con Norme Comunitarie?; in: Il Primato Del Diritto Comunitario E I Giudici Italiani, S. 135 - 144, hrsg. vom Centro nazionale di prevenzione e difesa sociale; Reihe: Il Diritto Delle Comunità Europee. Problemi E Tendenze, 1; Milano 1978
GEMMA, Gladio
Un'Opportuna Composizione Di Un Dissidio; in: Giur. cost. 29 (1984) 1/2, S. 1222 - 1234
GENEVOIS, Bruno
Der Conseil d'Etat und das Gemeinschaftsrecht: Antagonismus oder Komplementaritat; in: EuR 20 (1985), S. 355 - 367
GIRINO, Emilio
Portata E Interpretazione Del Diritto Comunitario Nella Più Recente Giurisprudenza Della Corte Costituzionale E Della Corte Di Giustizia Delle Comunità Europee; in: D i r .com.scam.int. 24 (1985), S. 570 - 597 GIUFFRIDA, Roberto
Riproduzione Di Regolamenti Comunitari Ed Atti Di Produzione Normativa Secondaria; in: Riv.Dir.Int. 69 (1986), S. 241 - 279
GLAESNER, Hans Joachim
Übertragung rechtsetzender Gewalt auf internationale Organisâtionen in der vòlkerrechtlichen Praxis; in: DÒV 12 (1959), S. 653 - 658
GÒTZ, Volkmar
Europaisches Gemeinschaftsrecht und deutsches Recht; in: JZ 18 (1963), S. 265 - 270
GOODRICH, Leland M. / HAMBRO, Edvard / SIMONS, Anne Patricia
Charter Of The United Nations. Commentary And Documents; 3. Auflage; New 'fork - London 1969
GOOSE, Peter E.
Anmerkung zur Entscheidung des Conseil constitutionnel vom 19.6.1970 "Modification de certaines dispositions budgétaires"; in: EuR 6 (1971), S. 62 - 68
GRABITZ, Eberhard
Gemeinschaftsrecht bricht nationales Recht; Abhandlungen aus dem Seminar fur Offentliches Recht, Heft 55; Hamburg 1966
GRAMLICH, Ludwig
Europaische Zentralbank und Art. 24 A b s . 1 GG. Zugleich ein Beitrag zu Herkunft und Reichweite dieser Verfassungsbestimmung. Dissertation vom 29.6.1978; Würzburg 1977
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
HAGELSTEEN
Conclusions du Commissaire du gouvernement HAGELSTEEN im Fall C.E. 22.10.1979 "Union démocratique du travail"; in: R.D.P. 96 (1980), S. 531 - 539
HAURIOU, André / GICQUEL, Jean
Droit Constitutionnel Et Institutions Politiques; 7. Auflage; Paris 1980
HERZOG, Roman
Das Verhaltnis der Europaischen Menschenrechtskonvention zu spateren deutschen Gesetzen; in: DÔV 12 (1959), S. 44 - 47
HERZOG, Roman
Bundes- und Landesstaatsgewalt im demokratischen Bundesstaat; in: DOV 15 (1962), S. 81 - 87
HESSE, Konrad
Grundzüge des Verfassungsrechts der Bundesrepublik Deutschland; 13. Auflage; Heidelberg 1982
HI L F , Meinhard
Solange II: Wie lange noch Solange? Der BeschluB des Bundesverfassungs- gerichts vom 22. Oktober 1986; in: EuGRZ 14 (1987), S. 1 - 7
JIRBEK, Rudolf / THAYSEN, Uwe (Hrsg.)
Die Deutschen Lander und die Europaischen Gemeinschaften. Referate und Diskussionsbeitrage eines Symposiums der Deutschen Vereinigung für Parlamentsfragen am 20./21. Juni 1986 in Stuttgart. Mit Dokumenten - Anhang; Baden - Baden 1986; zitiert: Symposium
IPSEN, Hans Peter
BVerfG versus EuGH re "Grundrechte". Zum BeschluB des Zweiten Sénats des Bundesverfassungsgerichts vom 29. Mai 1974 (BVerfGE Bd. 37, S. 271); in: EuR 10 (1975), S. 1 - 19
IPSEN, Hans Peter
Europaisches Gemeinschaftsrecht; Tübingen 1972; zitiert: EG-Recht ISAAC, Guy
A propos de 1' "amendement Aurillac": Vers une obligation pour les juges d'appliquer les lois contraires aux traités?; in: G.P. 100 (1980) II, S. 583 - 585
JACQUE, Jean - Paul
La souveraineté française et l'élection du Parlement Européen au suffrage universel direct; in: Souveranitatsverstandnis in den Euro paischen Gemeinschaften, S. 71 - 90, hrsg. von Georg RESS; Schriften- reihe des Arbeitskreises Europaische Integration e.V.; Band 9; Baden - Baden 1980; zitiert: La souveraineté
JACQUE, Jean - Paul
Réciprocité, droit communautaire et droit interne français; in: Rechts- vergleichung, Europarecht, Staatenintegration. Gedachtnisschrift fur Léontin - Jean CONSTANTINESCO, S. 325 - 337, hrsg. von G. LÜKE; Koln - Berlin - Bonn - München 1983
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
Digitised
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
JAHRBUCH DES ÒFFENTLICHEN RECHTS
Jahrbuch des òffentlichen Rechts (neue Folge); Band 1 (1951); Tübingen 1951
KAISER, Joseph H.
Bewahrung und Veranderung demokratischer und rechtsstaatlicher Verfas- sungsstruktur in den internationalen Gemeinschaften; in: W D S t R L 23 (1964), S. 1 - 33
KISKER, Gunter
Kooperation im Bundesstaat. Eine Untersuchung zum kooperativen Foderalismus in der Bundesrepublik Deutschland; Tubingen 1971 KLEIN, Eckart
Stellungnahme aus der Sicht des deutschen Verfassungsrechts; in: ZaòRV 35 (1975), S. 67 - 78
KLEIN, Karl Heinz
Die Übertragung von Hoheitsrechten; Berlin 1952 KOMMISSION DER EUROPÀISCHEN GEMEINSCHAFTEN
The European Community, international organizations and multilateral agreements; 3. Auflage; Luxemburg 1983
KOVAR, Robert
Anmerkung zur Entscheidung der Cour de cassation (Ch. mixte) vom 24.5.1975 "Administration des douanes c. société Cafés Jacques Vabre et société J. Weigel et Cie"; in C.D.E. 11 (1975), S. 636 - 664 KOVAR, Robert / SIMON, Denys
A propos de la décision du conseil constitutionnel français du 30 décembre 1976 relative à l'élection de l'assemblée européenne au suffrage universel direct; in: R.T.D.E. 13 (1977), S. 665 - 694 KRAUS, Herbert
Das Erfordernis struktureller Kongruenz zwischen der Verfassung der Europaischen Verteidigungsgemeinschaft und dem Grundgesetz; in: Der Kampf um den Wehrbeitrag II, Band 2, Halbband 2, Das Gutachtenverfahren (30.7. - 15.12.1952), S. 545 - 554; Reihe: Verôffent1ichungen des Instituts fur Staatslehre und Politik e.V. in Mainz; München 1953 KRAUS, Herbert
Erganzende Àuflerung zu dem Rechtsgutachten vom 20. Mai 1952 über die par lamentarische Behandlung von verfassungsandernden Zustimmungs- gesetzen zu vòlkerrecht1 ichen Vertragen vom 24. Juni 1952; in: Der Kampf um den Wehrbeitrag II, Band 2, Halbband 2, Das Gutachtenverfahren (30.7. - 15.12.1952), S. 836 - 838; Reihe: Veròffentiichungen des Instituts für Staatslehre und Politik e.V. in Mainz; München 1953 KÜCHENHOFF, Dietrich
Grundrechte und europaisches Staatengemeinschaftsrecht; in: DÒV 16 (1963), S. 161 - 168
Anmerkung zur Entscheidung des C.E. vom 1.3.1968 "Syndicat général des Fabricants de semoules de France"; in: Rec. Dalloz 1968, S. 286 - 289
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
LAGARDE, P.
Anmerkung zur Entscheidung des Conseil constitutionnel vom 15.1.1975 "Interruption volontaire de la grossesse"; in: R.C.D.I.P. 64 (1975), S. 126 - 128
LARENZ, Karl
Methodenlehre der Rechtswissenschaft; 5. Auflage; Berlin - Heidelberg - New York - Tokyo 1983
DE LAUBADERE, André
Traité De Droit AdministrâtiC; 8. Auflage; Paris 1980 LERCHE, Peter
Das Bundesverfasungsgericht und die Verfassungsdirektiven. Zu den "nicht erfüllten Gesetzgebungsauftragen"; in: AôR 90 (1965), S. 341 - 372
LESGUILLONS, Henry
L'Application D'Un Traité - Fondation: Le Traité Instituant La C.E.E.; Thèse Pour Le Doctorat En Droit, présentée et soutenue le 28.4.1966; Paris 1968
LUCHAIRE, François / CONAC, Gérard
La constitution de la république française. Commentaires; Band 1, S. 1 - 403, Paris 1979;
Band 2, S. 404 - 1029, Paris 1979 DE MALBERG, Carré
Contribution à la Théorie générale de l'Etat; spécialement d'après les données fournis par le Droit constitutionnel français; Band 1 ; Paris 1920
MALTESE, Domenico
Problemi dell'Ordinamento Comunitario e Limiti di Costituzionalità del Sistema. Osservazioni sulla Sentenza N. 183 del 1973 della Corte Costituzionale; in: Studi in Onore di Manilo UDINA, Band 1: Diritto Internazionale, Storia delle Relazioni Internazionali, S. 463 - 491; Milano 1975
VON MANGOLDT, Hermann
Das Bonner Grundgesetz; 1. Auflage; Berlin - Frankfurt am Main 1953 MARESCA, M.
Prevalenza del diritto comunitario sul diritto interno; in: Dir.Pra.Trib. 55 (1984), S. 1073 - 1082
MASTRONUZZI PELLECCHIA, Rita
Il Nuovo Significato Delì'Art. 11 Della Costituzione In Seguito Alla Sentenza Della Corte Costituzionale N. 170 Dell'8 Giugno 1984; in: Dir.com.scam.int. 25 (1986), S. 94 - 109
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
MAUNZ, Theodor / DURIG, Giinter / HERZOG, Roman / SCHOLZ, Rupert / LERCHE, Peter / PAPIER, Hans - Jiirgen / RANDELZHOFER, Albrecht SCHMIDT - ASSMANN, Eberhard
Grundgesetz. Kommentar;
Band II: Art. 12 a - 37; Lieferungen 1 - 24; Stand: Januar 1985; Mùnchen;
Band III: Art. 38 - 91; Lieferungen 1 - 25; Stand: Mai 1986; Miinchen; zitiert: MDHS
MAUNZ, Theodor / ZIPPELIUS, Reinhold
Deutsches Staatsrecht; 24. Auflage; Miinchen 1982 MENZEL, Eberhard / IPSEN, Knut
Vòlkerrecht; 2. Auflage; Miinchen 1979 MILANESI, Elsa
La Giurisprundenza Italiana In Tema Di Conflitti Fra Norma Comunitaria E Norma Interna: Impostazione Del Problema E Tecniche Di Soluzione; in: Riv.Dir.Eur. 22 (1982), S. 3 - 30
MODUGNO, Franco
E Illegittimo L'Art. 189 Del Trattato Di Roma Nella Interpretazione Della Corte Di Giustizia Delle Comunità Europee?; in Giur. cost. 24 (1979) I, S. 916 - 938
MONACO, Riccardo
Manuale Di Diritto Internazionale Pubblico; 2. Auflage; Torino 1971; zitiert: Diritto Internazionale
MONACO, Riccardo
Lezioni Di Organizzazione Internazionale. II - Diritto Dell'Integra zione Europea; 2. Auflage; Torino 1975
MORAWITZ, Rudolf
Die Zusammenarbeit zwischen Bund und Làndern bei Vorhaben der Europàischen Gemeinschaft; Bonn 1981
MORI, Paola
La Recente Giurisprudenza Della Corte Costituzionale Sui Rapporti Tra Diritto Comunitario E Diritto Interno; In: R i v .int.priv.proc. 21 (1985) , S. 773 - 788;
MORTATI, Constantino
Istituzioni Di Diritto Pubblico; Band 1; 9. Auflage; Padova 1975 VON MUNCH, Ingo (Hrsg.)
Grundgesetzkommentar; Band 2: Art. 21 bis 69; 2. Auflage; Miinchen 1983 NAPOLETANO, Guido
Diritto Comunitario E Diritto Italiano Nella Sentenza N. 170 - 84 Della Corte Costituzionale; in: ComEStudi 17/18 (1985), S. 353 - 395
NGUYEN QUOC DINH
La Constitution de 1958 et le Droit International; in: R.D.P. 75 (1959), S. 515 - 564
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
NGUYEN QUOC DINH / DAILLER, Patrick / PELLET, Alain Droit International Public; 2. Auflage; Paris 1980 ODENT, Raymond
L'Interprétation Et L'Application Du Droit Communautaire Par La Juridiction Française; in: La France Et Les Communautés Européennes, S. 811 - 821, hrsg. von Joël RIDEAU / Pierre GERBET / Maurice TORELLI / Roger - Michel CHEVALLIER; Paris 1975
OLMI, Giancarlo
Les rapports entre droit communautaire et droit international dans les arrêts des juridictions supérieurs des Etats membres; in: R.M.C. 24 (1981), S. 178 - 191, 242 - 255, 379 - 390
OPHÜLS, Cari Friedrich
Staatshoheit und Gemeinschaftshoheit. Wandlungen des Souveranitats- begriffs; in: Recht im Wandel. Beitrage zu Strômungen und Fragen im heutigen Recht. Festschrift hundertfünfzig Jahre Cari HEYMANNS VERLAG KG, S. 519 - 590; Kôln - Berlin - Bonn - München 1965
OPPERMANN, Thomas
Europaische Integration und das deutsche Grundgesetz; in: Neue
Entwicklungen im ôffentlichen Recht. Beitrage zum Verhaltnis von Bürger und Staat aus Vôlkerrecht, Verfassungsrecht und Verwaltungsrecht; Tagungsbeitrage eines Symposiums der Alexander v. Humboldt Stiftung e.V., Bonn - Bad Godesberg, 10. - 14. Oktoberr .1978 in Ludwigsburg, S. 85 - 101, hrsg. von Thomas BERBERICH / Wolfgang HOLL / Kurt - Jurgen MAASS; Stuttgart - Berlin - Kôln - Mainz 1979
PANEBIANCO, Massimo
Europaische Integration und italienische Verfassungsordnung; in: ZaôRV 40 (1980), S. 76 - 100
PANEBIANCO, Massimo
Sovranità Limitata E Sovranità Riservata. Favor Comunitario E Controlli Giurisdizionali; in: Il Primato Del Diritto Comunitario E I Giudici Italiani, S. 219 - 231, hrsg. vom Centro nazionale di prevenzione e difesa sociale; Reihe: Il Diritto Delle Comunità Europee. Problemi E Tendenze, 1; Milano 1978; zitiert: Panebianco, Sovranità
PAONE, Pasquale
Sulla Disapplicazione Della Norma Nazionale Contraria Al Diritto Comunitario; in: Il Primato Del Diritto Comunitario E I Giudici Italiani, S. 233 - 239, hrsg. vom Centro nazionale di prevenzione e difesa sociale; Reihe; Il Diritto Delle Comunità Europee. Problemi E Tendenze, 1; Milano 1978
PARLAMENTARISCHER RAT
Par lamentarischer Rat. Verhandlungen des Hauptausschusses; Bonn PAU, Giovanni
Il Diritto della Comunità Economica Europea nell'Ordinamento Italiano; in: Riv.Dir.Int. 67 (1984), S. 513 - 519
LA PERGOLA, Antonio / DEL DUCA, Patrick
Community Law, International Law And The Italian Constitution; in: A.J.I.L. 79 (1985), S. 598 - 621
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
PHILIP, André
Le traité abroge automatiquement ce qui est incompatible avec lui et n'a pas besoin d'être introduit dans l'ordre juridique interne; in; Le Monde 11 (1954), vom Mittwoch den 9.6.1954, S. 5
PHILIP, Loie
La Valeur Juridique Du Préambule De La Constitution Du 27 Octobre 1946 Selon La Jurisprudence Du Conseil Constitutionnel; in: Mélanges dédiés à Robert PELLOUX, S. 265 - 280, veròffent1 icht in Zusammenarbeit mit der Universitat Jean Moulin - Lyon III; Reihe: Dtoit - Economie - Gestion, Sammlung geleitet von Henri ROLAND; Lyon 1980;
POCAR, Fausto
Lezioni di diritto delle comunità europee; 2. Auflage; Milano 1979 QUADRI, Rolando
Diritto Internazionale Pubblico; 5. Auflage; Napoli 1974 QUESTIAUX
Conclusions du Commissaire du gouvernement dans l'Affaire "Syndicat général des Fabricants de semoules de France" [Entscheidung des C.E. vom 1.3.19681; in: A.J.D.A. 24 (1968), S. 235 - 239
REUTER, Paul
La Communauté Européenne du Charbon et de l'Acier; Paris 1953 ROJAHN, Ondolf
Der Gesetzesvorbehalt fiir die Übertragung von Hoheitsrechten auf zwischenstaatliche Einrichtungen; in: JZ 34 (1979), S. 118 - 124 RUDOLF, Walter
Bundeslander und Europaisches Gemeinschaftsrecht; in: Staatsrecht - Vòlkerrecht - Europarecht. Festschrift fiir Hans - Jürgen SCHLOCHAUER zum 75. Geburtstag, S. 117 - 136, hrsg. von Ingo von MÜNCH; Berlin - New York 1981
RUPP, Hans Heinrich
Anmerkung zum BeschluG des BVerfG vom 22.10.1986, 2 BvR 197/83; in: JZ 42 (1987), S. 241 -242
RUZIE, David
Anmerkung zur Entscheidung der Cour de cassation (Ch. mixte) vom 24.5.1975 "Administration des douanes c. société Cafés Jacques Vabre et société J. Weigel et Cie"; in: J.D.I. 102 (1975), S. 805 - 808 RUZIE, David
Anmerkung zur Entschieidung des Conseil Constitutionnel vom 30.12.1976 "Assemblée Européenne"; in: J.D.I. 104 (1977), S. 68 - 83
SAGGIO, Antonio
Diritto interno e fonti comunitarie; in: Quad, giust. 43 (1985), S. 12 - 15
SCHEUNER, Ulrich
Staatszielbestimmungen; in: Festschrift fur Ernst FORSTHOFF zum 70. Geburtstag, S. 325 - 346, hrsg. von Roman SCHNUR; München 1974
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
SCHLENZKA, Hans Joachim
Die Europàischen Gemeinschaften und die Verfassungen der Mitglied- staaten; Dissertation vom 29.7.1967; Bonn 1967
SCHUMANN, Wolfgang
Fòderative Struktur und Europàische Integration; in: EG - Magazin 6 - 7 / 86, S. 12 - 14
SCHWAN, Hartmut Heinrich
Die deutschen Bundeslànder im Entscheidungssystem der Europàischen
Gemeinschaf ten. Beschluflf assung und Durchf iihrung ; Schriften zum
offentlichen Recht, Band 433; Berlin 1982 SCHWARZE, Jurgen
Das Verhàltnis von deutschem Verfassungsrecht und europaischem Gemeinschaftsrecht auf dem Gebiet des Grundrechtsschutzes im Spiegel der jiingsten Rechtsprechung; in: EuGRZ 10 (1983), S. 117 - 124 SCHWARZE, Jurgen
Mitgliedschaft in einer zukiinftigen politischen Union. Rechtsprobleme im Vertragsentwurf des Europàischen Parlaments zur Griindung einer Euro pàischen Union vom 14. Februar 1984; in: DVB1. 100 (1985), S. 309 - 317 SORRENTINO, Frederico
Lo Svilupo Della Forma Di Governo Italiana Nella Giurisprudenza Della Corte In Materia Comunitaria; in: Corte costituzionale e svilupo della forma di governo in Italia, S. 397 - 422, hrsg. von Paolo BARILE / Enzo CHELI / Stefano GRASSI; 1982
SOTGIU, Simonetta
L'applicabilità 'diretta' del diritto comunitario; in Giur. civ. 34 (1984) II, S. 2359 - 2361
SPERDUTI, Giuseppe
Diritto comunitario e aspetti fondamentali dell'ordine costituzionale italiano; in: Riv.trim.proc.civ. 34 (1984) I, S. 363 - 373
SPERDUTI, Giuseppe
Per Una Revisione Di Concetti Sull'Efficacia Del Diritto Comunitario E Del Diritto Dei Trattati In Italia; in: Studi in memoria di Gian Carlo VENTURINI, S. 407 - 412, hrsg. von der Università Degli Studi Di Parma, Facoltà di Giurisprudenza; Milano 1984; zitiert: Sperduti, Studi Ventur ini
SPERDUTI, Giuseppe
Una Sentenza Innovativa Della Corte Costituzionale Sul Diritto Comunitario; in: R i v .int.priv.p r o c . 20 (1984), S. 263 - 268 STEIN, Ekkehart
Staatsrecht; 8. Auflage; Tiibingen 1982 STELLUNGNAHME DER BUNDESREGIERUNG
Stellungnahme der Bundesregierung in dem Verfahren auf Antrag der Bundestagsabgeordneten Luise ALBERTZ und 146 andere Mitglieder des Bundestages vom 11. Mai 1953; in: Der Kampf um den Wehrbeitrag III, Band 2, Ergànzungsband, S. 232 - 297; Reihe: Veròffentiichungen des Instituts fiir Staatslehre und Politik e.V. in Mainz; Miinchen 1958
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
STERN, Klaus
Das Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland? Band 1, Grundbegriff e , Grundlagen Des Staatsrechts, Strukturprinzipien Der Verfassung? 2. Auflage; München 1984
TER - NEDDEN, Jürg
Schranken der Übertragung von Hoheitsrechten auf zwischenstaatliche Gemeinschaften nach dem Grundgesetz; Dissertation vom 24.7.1965; Bonn 1965
TEITGEN, Pierre - Henri
Droit Institutionnel Communautaire. Structure et fonctionnement des Communautés Européennes. Addendum au cours de 1977 - 78; Paris 1978 THIEME, Werner
Das Grundgesetz und die offentliche Gewalt internationaler Staaten- gemeinschaften; in W D S t R L 18 (1959), S. 50 - 80
TIZZANO, Antonio
La Corte costituzionale e il diritto comunitario: v e n t 'anni dopo...; in: Foro It. 107 (1984) 1/2, Sp. 2063 - 2074
TOMUSCHAT, Christian
BVerfG contra EuGH - Friedensschlufl in Sicht? in: NJW 33 (1980), S. 2611 - 2615
TOMUSCHAT, Christian
Die Rechtssetzungsbefugnisse der E W G .in Generalermàchtigungen,
insbesondere in Art. 235 EWGV; in: EuR 11 (1976) Sonderheft, S. 45 - 67 TOMUSCHAT, Christian
Nein und abermals Nein! Zum Urteil des BFH vom 25. Aprii 1985 (V R 123/84); in EuR 20 (1985), S. 346 - 354
TOUFFAIT
Conclusions du Procureur général TOUFFAIT in der Entscheidung der Cour de cassation (Ch. mixte) vom 24.5.1975 "Administration des douanes c. société Cafés Jacques Vabre et société J. Weigel et Cie"; in: G.P. 95 (1975) II, S. 470 - 476
VACCA, Michele
Applicabilità Di Norme Comunitarie E Sindacato Diffuso Del Giudice Nazionale Italiano; in: Riv.Dir.Eur. 26 (1986), S. 71 - 84
VANNUCCI, Marco
La Garanzia Dell'Integrale Osservanza Del Diritto Comunitario 'Direttamente Applicabile' In Una Concezione Dualista Dei Rapprti Fra Ordinamenti; in: Giur. agrar. 1985, S. 211 - 217
VEDDER, Christoph
Ein neuer gesetzlicher Richter? Zum Beschlufl des BVerfG vom 22. 10. 1986; in: NJW 40 (1987), S. 526 - 531
VEDEL, Georges
Les racines de la querelle constitutionnelle sur l'élection du Parlement Européen; in: Pouvoirs 1977, N° 2 (Le parlement européen), S. 23 - 36
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
VEDEL, Georges / DELVOLVE, Pierre
Droit administratif; 9. Auflage; Paris 1984 VERDROSS, Alfred / SIMMA, Bruno
Universelles Vôlkerrecht; 3. Auflage; Berlin 1984 VOGEL, Klaus
Die Verfassungsentscheidung des Grundgesetzes fur eine internationale Zusammenarbeit; 1964
WOHLFARTH, Ernst
Anfange einer europaischen Rechtsordnung und ihr Verhâltnis zum deutschen Recht; in: JurJb 3 (1962/63), S. 241 - 275
WOHLFARTH, Ernst / EVERLING, Ulrich / GLAESNER, Hans Joachim / SPRUNG, Rudolf
Die Europaische Wirtschaftsgemeinschaft. Kommentar zum Vertrag; Berlin - Frankfurt am Main 1960
ZANOBI, Luciano
Codice Delle Leggi Administrative; Band 1; 7. Auflage; Milano 1972 ZARGES, Axel N.
Will die EG die Kompetenzen der Bundeslander ausholen?; in: EG - Magazin 5 / 8 6 , S. 8
ZEHNJAHRESBERICHT DER HOHEN BEHÔRDE
Zehnjahresbericht der Hohen Behôrde. Europaische Gemeinschaft fur Kohle und Stahl 1952 - 1962; Luxemburg 1963
ZULEEG, Manfred
Die Reform des Grundgesetzes und die Europaischen Gemeinschaften ; in JIR 16 (1973), S. 60 - 80
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
Digitised
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
Abkürzungsverzeichnis
a . A ... anderer Ansicht A b g ... Abgeordneter A b s ... Absatz
A.J.D.A... Actualité Juridique Droit aministratif A K ... Alternativkommentar
A . N ... Assemblée Nationale A n m ... Anmerkung
A ô R ... Archiv des ôffentlichen Rechts
A p p ... Appendice A r t ... Art ikel B d ... Band BGB1... Bundesgesetzblatt BK... Bonner Kommentar B R ... Deutscher Bundesrat
BT - D r s ... Deutscher Bundestag - Drucksache
BVerfG... Bundesverf assungsger icht
BVerfGE... Entscheidungen des Bundesverf assungsger ichts
bzgl... bezügl ich b z w ... beziehungsweise c.c___ • C.cass. (Ch. c i v .). C.cass. (Ch. cr im). C . cass. (Ch. mixte) C . cost. C.D.E.. ComEStud i Cost.... d . h ... D i r .com.scam.int Dir .Pra.Trib.... DÒV... ... D r . . DVBl contra Conseil Constitutionnel Cour de cassation
Cour de cassation (Chambre civile) Cour de cassation (Chambre criminelle) Cour de cassation (Chambre mixte) Corte costituzionale
Cahiers De Droit Européen Conseil d'Etat
Common Market Law Review Comunicazioni E Studi
Costituzione Dells Repubblica Italiana vom 22.12.1947
das heiflt
Diritto Comunitario E Degli Scambi Internazionali Diritto E Pratica Tributaria
Die Òffentliche Verwaltung v
Doktor
Deutsches Verwaltungsblatt EAG... Europaische Atomgemeinschaft
EAGV... Vertrag iiber die Griindung der Europaischen Atomgemeinschaft vom 25.3.1957
E G ... Europaische Gemeinschaft(e n )
EGKS... Europaische Gemeinschaft ftir Kohle und Stahl EGKSV... Vertrag iiber die Griindung der Europaischen
Gemeinschaft fiir Kohle und Stahl vom 18.4.1951
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
Digitised
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
EMRK...Europaische Konvention zum Schutze der
Menschenrechte und Grundfreiheiten vom 4.11.1950 E P ...Europaisches Parlament
etc...et cetera
EuGH... Gerichtshof der Europaischen Gemeinschaften EuGRZ... Europaische Grundrechte Zeitschrift
EuR...Europarecht
EWG...Europaische Wirtschaf tsgeme inschaf t
EWGV... Vertrag iiber die Griindung der Europaischen Wirtschaftsgemeinschaft vom 25.3.1957 f ... folgend(e)
ff... folgende Seiten F n ... Fuflnote
Foro I t ... Il Foro Italiano F S ...Festschrift g e m ...gemafl
G G ...Grundgesetz fiir die Bundesrepublik Deutschland vom 23.5.1949
g g f ...gegebenen falls
Giur. agrar... Giurisprudenza agraria
Giur. c i v ... Giurisprudenza Civile
Giur. co s t ... Giurisprudenza Costituzionale Giur. it... Giurisprudenza Italiana G.P.,...Gazette du Palais G.U.-'...Gazzetta Ufficiale
HC h E ... Bericht iiber den Verfassungskonvent auf Herrenchiemsee vom 25.8.1948
h.L... herrschende Lehre h. M ... herrschende Meinung idR... in der Regel
i . e ... id est
i. E ...im Ergebnis i.F... in Form iS... im Sinne iSd... im Sinne des
iVm... in Verbindung mit
J.C.P...La Semaine Juridique
J.D.I...Journal Du Droit International J I R ... Jahrbuch fiir Internationales Recht
J.O.R.F... Journal Officiel De La République Française J Ò R ... Jahrbuch des òffentlichen Rechts (neue Folge)
Jur J b ...Jur isten-Jahrbuch
J Z ... Jur istenzeitung Kap... Kapitel
lit... litera
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
MDHS... Maunz / Diirig / Herzog / Scholz u.a. Grundgesetz m.E... meines Erachtens
m.w.N... mit weiteren Nachweisen NJW... Neue Juristische Wochenschrift Nov.Dig.lt... Novissimo Digesto Italiano o . a ... oben angefiihrte(n)
o . g ... oben genannte( r/n ) Quad. giust...Quaderni della giustizia r ... rechte Spalte
R.C.D.I.P...Revue critique de droit international privé R.D.P... Revue Du Droit Publique Et De La Science
Politique En France Et à L'Etranger Ree. Dalloz...Recueil Dalloz
Ree. L e bon...Recueil Lebon
Riv.Dir.Eur...Rivista Di Diritto Europeo Riv.Dir.Int...Rivista Di Diritto Internazionale
Riv.int.priv.proc... Rivista Di Diritto Internazionale Privato E Processuale
Riv.trim.proc.civ... Rivista Trimestrale Di Diritto E Procedura Civile R I W ... Recht der Internationalen Wirtschaft
R.M.C... Revue du Marche Commun R n ... Randnummer
R S ... Rechtssache
R.T.D.E... revue trimestrielle de droit européen S ... Seite
Sez... Sez ione... Slg.(EuGH)...Gerichtshof der Europaischen Gemeinschaften.
Sammlung der Rechtsprechung des Gerichtshofs sog... sogenannte ( r/n )
S p ... Spalte
Sten. B e r ... Stenographischer Ber icht u.a... unter anderem
U N ... United Nations v ... von
VArchiv... Verwaltungsarchiv
vgl... ve r g le i che
V o l ... volume
W D S t R L ... Verôffent 1 ichungen der Vereinigung der Deutschen Staatsrechtslehrer
W P ... Wahlper iode
WV R K ... Wiener Ubereinkommen über das Recht der Vertrage vom 23.5.1969
ZaoRV... Zeitschrift fur auslandisches ôffentliches Recht und Vôlkerrecht z.B... zum Beispiel
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
Ziff... Ziffer z.T... zum Teil z.Zt... zur Zeit
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Einleitung
"Eine supranationale Einrichtung [wie die EGKS] ... ist un-
abhangig von den nationalen Regierungen. Diese Unabhângig-
keit ist unwiderruflich wie die Übertragung der Befugnisse
aus der sie entspr ingt.
"Durch [Art. 24] soli lebendig zum Ausdruck kommen, dafl das
deutsche Volk zum mindesten entschlossen ist, aus der
nationalstaatlichen Phase seiner Geschichte in die iiber-
nationalstaatliche Phase einzutreten. Wir wollten uns durch
sie selber die Tore in eine neu gegliederte iiberstaatliche
politische Welt weit ôffnen.2 ^
Euphorische ÀuBerungen dieser Art waren bei der Ausarbeitung
der in der vorliegenden Studie untersuchten Verfassungs-
normen, die die Übertragung von Hoheitsrechten auf die Euro-
pàischen Gemeinschaften regeln, und anlafilich der Ratifi-
zierung der EG-Griindungsvertrage"^ keine Seltenheit. Sie
entsprechen den internationalistischen Tendenzen der Nach-
4 )
kriegszeit. 1987, gut 40 Jahre nach der Ausarbeitung der
hier analysierten Art. 24 Abs. 1 GG, Abs. 15 der Praambel
der Verfassung der 4. Franzosischen Republik und Art. 11
Cost., 35 Jahre nach der Ratifizierung des EGKSV und 30
Jahre nach derjenigen dér Rômischen Vertràge soil die Frage
1) Robert Schuman, Vorwort zu Reuter.
2) A b g . Dr. Schmidt, 2. Plenarsitzung des Parlamentarischen Rates vom 8. September 1948, Sten.Ber., S. 15 r, zitiert nach v.Mangoldt Art. 24 Anm. 2, S. 162.
3) Im Colgenden werden die drei rechtlich selbstandigen
Gemeinschaften EGKS, EWG und EAG unter dem Begriff der
EG zusammengefaBt.
4) Vgl. fiir die Bundesrepublik, v.Mangoldt Art. 24 Anm. 2,
S. 162 f? fiir Italien, Cassese, in Branca, Art. 10/11
Anm. I, S. 462, und Panebianco ZaôRV 40 (1980), S. 78.
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
gestellt werden, wie die Ubertragung von Hoheitsrechten auf die EG heute verfassungsrechtlich beurteilt wird.
Der Ausdruck "Ubertragung von Hoheitsrechten" ist der Ter-
minologie des GG entnommen. Er dient in dieser Arbeit zur
Kennzeichnung des zu untersuchenden Rechtsproblems, ohne daB
hiedurch das Ergebnis in irgendeiner Weise prajudiziert
werden soli. Dementsprechend wird auch der Terminus "Zuer-
kennung von Hoheitsrechten" synonym zu dem der "Ubertragung" verwendet.
Im ersten Teil der Arbeit werden die drei genannten Ver-
fassungsnormen analysiert. Die Darstellung folgt dabei dem
im AnschluB an die Einleitung wiedergegebenen Fragenkatalog.
Besonderer Wert soil hierbei auf die Stellungnahmen der
Rechtsprechung gelegt werden. Die davon abweichenden Stimmen
in der Literatur werden zwar zur Erlauterung der Fragen-
kreise herangezogen. Im Ergebnis soil jedoch idR der Recht
sprechung gefolgt werden, urn ein nah an der Praxis orien-
tiertes Ergebnis zu erhalten. In einem zweiten Teil werden
dann Chancen und Grenzen einer europaischen Integration
aufgezeigt, wie sie sich aus der Interpretation der drei
Verfassungsnormen ergeben.
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
Fragenkatalog
1) In welcher Rechtsquelie ist die Übertragung von Hoheitsrechten
vorgesehen? (ggf. einschlieBlich Datum spàterer Einfiigung und
Ànderungen)
2) In welcher Form und in welchem Verfahren erfolgt die Übertragung?
3) Welche Staatsorgane sind zustandig fiir die Übertragung?
4) Welchen inhaltlichen Beschrànkungen unterliegt die Übertragung?
5) Welche Anforderungen werden an den Adressaten des Übertragungsaktes
gestellt?
6) Besteht eine rechtliche Verpf1 ichtung zur Übertragung?
7) Was ist Gegenstand der Übertragung?
8) Welche Folgen hat die Übertragung fiir die innerstaatliche Rechtsordnung?
9) Gestattet das nationale Recht die Einraumung eines Vorrangs zugunsten
des Rechts der EG?
10) Erfolgt eine standige Kontrolle der V e r fassungsmafligkeit der
EG-Rechtsakte? Nehmen die staatlichen Organe im Konfliktfall eine
Verwerfungskompetenz fiir sich in Anspruch?
11) 1st nach der Übertragungsnorm eine EG-interne Kompetenzerweiterung
rechtlich zulassig?
12) Gestattet die Ubertragungsnorm die Eingliederung des Mitgliedstaates in
einen europaischen Bundesstaat?
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
Hauptteil A) Verfassungsrechtliche Grundlagen
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
I) Bundesrepublik Deutschland
1) Rechtsquelle
Die Ubertragung von Hoheitsrechten ist im Grundgesetz fur die Bundesrepublik Deutschland vom 23. Mai 1949 geregelt. Der entsprechende Art. 24 Abs. 1 GG lautet: "Der Bund kann durch Gesetz Hoheitsrechte auf zwischenstaatliche
Einrich-tungen iibertragen. Die Bestimmung war von Anfang an Teil
2)
der Verfassung. Sie ist bisher nicht. modifiziert worden.
2 ) "Durch Gesetz'* - Form und Verfahren der Ubertragung
GemaB Art. 24 Abs. 1 GG erfolgt die Ubertragung von Hoheits-
rechten "durch Gesetz". Bei der Auslegung dieses Begriffes
sind folgende Problemkreise zu unterscheiden:
1) BGB1. 1949, S. 1, 4. Englischer Text: "The Federation
may, by legislation, transfer sovereign powers to
international institutions", zitiert nach Blaustein/
Flanz p.. V I , S. 50.
2) V g l . Art. 24 HChE, abgedruckt in JoR 1 (1951), S. 222.
Der Parlamentarische Rat verhandelte diesen Artikel
unter den Bezeichnungen Art. 29, 29a und 30, vgl.
v .Mangoldt, Art. 24, S. 161? JoR 1 (1951), S. 222.
©
The
Author(s).
European
University
Institute.
version
produced
by
the
EUI
Library
in
2020.
Available
Open
Access
on
Cadmus,
European
University
Institute
Research
Repository.
a) Gesetz im formellen Sinne
Zunachst stellt sich die Frage, ob "Gesetz" iSd Art. 24 Abs. 1 GG nur ein Gesetz im formellen Sinne, d.h. ein Parlaments- gesetz, oder auch ein Gesetz im materiellen Sinne, also eine Rechtsverordnung, sein kann.
In der Literatur wird überwiegend die Meinung vertreten,
Art. 24 Abs. 1 GG erfordere ein formelles Gesetz. Die Vor-
schrift sei strikt auszulegen, über das Ob und Wie der Über-
tragung müsse der Gesetzgeber selbst entscheiden.^ Zur
Stützung dieser Auffassung wird auf den Wortlaut des Art. 24
Abs. 1 GG verwiesen. "Durch Gesetz" bedeute nach der allge-
meinen Terminologie des GG durch formelles Gesetz. Hatte in
den Augen des Verfassungsgebers auch ein Gesetz im materi ellen Sinne genügt, so hatte er die Wendung "auf Grund Ge-
setzes" verwenden müssen. Dariiberhinaus ergebe sich das
Erfordernis eines formellen Gesetzes aus Art. 59 Abs. 2 GG.
Die Gesetze, mit denen Hoheitsrechte übertragen werden,
seien Zustimmungsgesetze, die die politischen Beziehungen
des Bundes iS dieser Vorschrift berührten.3 *
Die Notwendigkeit eines parlamentarischen Gesetzgebungsaktes wird weiterhin aus dem besonderen Gewicht hergeleitet, das
die Gründung einer zwischenstaatlichen Einrichtung iSd
1) Rojahn, in v.Münch, Art. 24 Rn. 20; Stern § 15 II 7, S. 532.
2) Vgl. Maunz, in M D H S , Art. 24, II Anm. 2 Rn. 14. Vgl. zum
Gebrauch dieser beiden Termini im GG die
Gesetzesvorbehalte im Grundrechtskatalog.
"Durch Gesetz": Art. 8 Abs. 2; Art. 11 Abs. 2; Art. 12
Abs. 1 Satz 2; Art. 12a Abs. 5 Satz 2; Art. 12a Abs. 6
Satz 1; Art. 14 Abs. 1 Satz 2; Art. 14 Abs. 3 Satz 1;
Art. 15 Satz 1; Art. 19 Abs. 1.
"Auf Grund Gesetzes": Art. 2 Abs. 2 Satz 2; Art. 6
Abs.3; Art. 8 Abs. 2; Art. 10 Abs. 2 Satz 1; Art. 11
Abs. 2; Art. 12 Abs. 1 Satz 2; Art. 12a Abs. 5 Satz 2;
Art. 12a Abs. 6 Satz 1; Art. 13 Abs. 3; Art. 14 Abs. 3
Satz 1; Art. 16 Abs. 1 Satz 2; Art. 19 Abs. 1. 3) Rojahn, in v.Münch, Art. 24 Rn. 15.