237
Alberti Magni Meteora CONSPECTUS SIGLORUM
Va = l’excerptum compilato nel cod. Città del Vaticano, B.A.V., Vat. lat. 5114, f. 54r, sec. XV2/4 ed = ed. P. HOSSFELD, Westfalen 2003
A = Paris, Bibl. Arsenal, 703 (56. S: A: L.), sec. XIII
Bk = Bernkastel-Kues, Bibl. des St.-Nikolaus-Hospitals, 193, sec. XIVin. E = Erfurt, Wissenschaftl. Allegemeinbibl., CA 2o 378, sec. XIII/XIV Er = Erlangen, Universitätsbibl., 206, sec. XIII/XIV
I = London, The Iron and Steel Institute (senza segnatura), sec. XIII Li = Lilienfeld, Stiftsbibl., 206, sec. XIII
M = ‘s-Gravenhage, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, 10 A 8, sec. XIVex. On = Oxford, New College Lib., 229, sec. XIVin.
Vn = Venezia, B.N. Marc., Z. 291 (1632), sec. XV edd = editiones
v = ed. M. ZIMARA, Venezia 1517/18 l = ed. P. JAMMY, Lyon 1651
p = ed. A. BORGNET, Paris 1898
239
Incipiunt flores epistula Alberti in Meteoris de Iryde f. 53v « (1) Antiquores autem his poete quidem metaphorice loquentes yridem dicunt esse super cameram f.54r Iunoni, in qua conclusus est serpens, et solem illam cameram impugnare sagitis, ut fodiat serpentem, eo quod matri sue Latone pariture Apolinem et Dianam obstiterit Iuno et ipsos deos in cunis invaserit. (2) Sed tunc Apollo, qui solem significat, evasit et ipsam belluam sagitis interfecit et matrem Latonam et sororem Dianam a morsibus bellue liberavit. (3) Auctor autem huius fabule fertur esse Euripedes, qui in isula Delos ob huius ca<usa>m solem sub nomine Apolinis tali asserit sub ymagine iuvenis alata, qui in sinistrum habet sagitas et confodit serpentem sub pedibus suis ante vetulam Latonam et cuna puelle Diane pugnantem. (4) Cuius fabule hoc est mi[ni]sterium quod Latona terra sit in primo chaos, ubi mundus incepit plus ceteris elementis confusis petens ymma, vel Latona sit materia prima, quod verius, que in primo chaos confusa fuit omnibus in se permixtis contrariis et formis, parturiens autem erat precipue luminosa celestia et arida terrestria, ex quibus et per que erat generatio futura. (5) Sed obstitit illi Iuno, que aeris erat, ut inquit Euripedes, divinum numen habens serpentem, hoc est vaporem immixtum aeri, cuius ascensus cur<v>us est sic tortuositas serpentis, nec pertimebat solem effulgere nec etherem, qui Diane consecravit errorem antiquorum, servari, donec e cunis evasit iam adultus et confortatus Apollo, id est sol, et radiis quasi sagitis iaculavit vaporem et serenavit etherem et exicavit terram et expulit vulneratam bestiam, quam Iuno recepit in cameram nubium, in quam cameram continue iaculat sol radios, et vestigia radiorum apparent in yride et hec vestigia sunt arcus, qui dictur yris. (6) Ex omnibus autem his patet quod omnes phylosophi tam naturales quam perspectivi quam etiam poete concordant in hoc quod iris sit speculum solis in aquosa nube. (7) Qualiter autem sit speculum solis, non est ex dictis eorum satis manifestum».
LECTIONES IN Va ALB. M. Met. Tit. meteoris scripsi ex metauris │ (1) impugnare sagitis ] sagittis impugnare ed │
fodiat ] confodiat ed │ pariture ed ] periture Va │ (2) bellue ] bestiae ed │ (3) euripedes ] euripides ed │ isula ] insula ed │ causam ed ] cam Va │ tali ] coli ed │ alata ] alati ed │ sinistrum ] sinistra ed │ cuna ] cunam ed │ (4) misterium ed ] ministerium Va │ ubi ] in quo ed │ materia prima ] prima materia ed │ verius ] verius est │ (5) curvus ed ] curus Va │ consecravit errorem ] consecratur errore ed │ servari ] serenari ed │ cameram ] camera ed │ hec ed ] hoc Va ║ ———————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. ALB. M. Met. (1) latone ] om. Er │ (3) tali Bk On E I Li Er ] talia Vn A │ alata ] aliti Vn
E I Li A Er │ sinistrum ] sinistram Er │ cuna Bk M Vn I Li Er │ (4) confusis ] confusum M : confusius Vn : confusus E I Li A Er : confusa edd. │ (5) servari edd.│ effulgere ] fulgere edd │ etherem ] etherem permittebat add. edd. │ hec ] hic Bk │ (7) qualiter ] quare edd ║
——————————————— LOCI EXCERPTI IN Va ALB. M. Met. III 4, 8.
241
Commenti – Gli excerpta dai Meteora di Alberto Magno 1. IL LUOGO ESTRATTO
In Va è compilato un brano estratto dai Libri Meteororum di Alberto Magno (III 4, 8); tale citazione corrisponde a un intero paragrafo di quel capitolo. Il florilegista del 1329, invece, non ha utilizzato questi commentari: si è limitato piuttosto a compilare alcuni passi estratti dai commentari di Tommaso d’Aquino, attribuendoli, però, ad Aristotele; omettendo in questo modo tutti gli autori attivi nel XIII secolo. Il passo estratto in Va è lungo, perciò, non si presenta sotto forma di sentenza morale, anche perché esso apparentemente non contiene nessun precetto morale, ma piuttosto allegorico: probabilmente il compilatore di Va intendeva dare una idea sull’integumentum; tuttavia, non si può non fare caso al fatto che egli abbia tentato di colmare una propria lacuna con un brano estratto da un’opera estranea all’antologia delle sentenze morali degli autori antichi, per iniziare a citare le sentenze estratte dai dialoghi di Seneca dall’inizio del foglio successivo.
2. LA VALUTAZIONE DELLE VARIANTI
Il florilegio in 2 luoghi presenta un sinonimo della variante giusta:
(2) bellue Va ] bestiae ed │ (4) ubi Va ] in quo ed
Le varianti esposte sopra non trovano nessun riscontro nell’apparato critico dell’edizione moderna; le modifiche dei termini con i rispettivi sinonimi sono frequenti in ambedue i florilegi, come si è osservato nell’introduzione;1
quindi può ritenersi probabile che queste forme alternative derivino da una serie di esercizi grammaticali, di chiara matrice scolastica.
3. LA CONOSCENZA E LA DIFFUSIONE DELL’OPERA A VERONA
La Biblioteca Capitolare, oggi, non ci tramanda nessun codice che contenga i commentari scritti da Alberto Magno. Dei codici catalogati dall’editore Hossfeld, alcuni hanno origine veneta: i codd. Padova, Bibl. Antoniana, Scaff. XIX 425 (sec. XIII = Q), Venezia, B.N. Marciana, Lat. 6. 20 (sec. XIV = Vm), Ibid., Lat. 6. 21 (sec. XIV = Vl), Ibid., Lat. Z. 290 (sec. XV = Vo) e Lat. Z. 291 (sec. XV = Vn).2
1
Cfr. Introduzione, p. XII.
2
243
Appendici – gli excerpta dai Meteora di Alberto Magno
(La numerazione in grassetto corrisponde all’ordine delle sentenze di Va, citate nella presente sezione)
Appendice 1 – errori/varianti singolari di Va che non sono stati corretti nella presente edizione (1) impugnare sagitis ] sagittis impugnare ed │ fodiat ] confodiat ed │ (2) alata ] aliti Vn E I Li A Er ; alati ed │ sinistrum ] sinistra ed ; sinistram Er │ (3) euripedes ] euripides ed │ (4) materia prima ] prima materia ed │ verius ] verius est │ (5) consecravit errorem ] consecratur errore ed │ cameram ] camera ed │ servari ] serenari ed
L’errore serviri per serenari pare dipendere dalla disattenzione del copista, dato che paleograficamente è riconducibile alla forma corretta; del resto, il termine giusto è ripetuto in seguito nella forma di serenavit. Benché si tralascii un problrma interpretativo del brano, tale errore non è stato corretto nella presente edizione, dato che esso è attestato da alcune edizioni a stampa consultate dall’editore del testo (= edd).
Appendice 2 – le varianti singolari di Va che sono stati corretti nella presente edizione (tra parentesi si sono indicate le possibili cause degli errori o delle variante).
(a) un caso presenta modifica che interessa la desinenza specifica di genere, per la quali non è stato rilevato alcun riferimento nel brano estratto; per cui è reso necessario intervenire per recuperare la relazione grammaticale. (5) hec ed ] hoc (sembra derivare da h’) Va
(b) Errori/varianti che hanno causato alcuni problemi interpretativi del brano estratto
(1) patiture ed ] periture Va │ 4) misterium ed ] ministerium (un titulus manipolato dal copista sopra le mis-) Va │ (5) curvus ed ] curus (un lettera u om.) Va
(e) Le forme morfologicamente scorrette
(3) causam ed ] cam (sembra derivare da cam ) Va
Appendice 3 – le varianti linguistiche e ortografiche di Va
(1) l’assimilazione alla forma volgere (2) isula ] insula ed
245
Senecae dialogi CONSPECTUS SIGLORUM
Va = gli excerpta compilati nel cod. B.A.V., Vat. lat. 5114, sec. XV2/4, ff. 54v-59v, ff. 97v-98r (De ira) Ve = i Flores moralium auctoritatum del 1329, copiati nel cod. Verona, Bibl. Capit., CLXVIII, sec. XIV2/4 ed = recognovit brevique adnotatione critica instruxit L.D. REYNOLDS, Oxford, 1977
A = Milano, Bibl. Ambros., C 90 inf., sec. XI
a = Milano, Bibl. Ambros., C 90 inf. 14r, sec. XII
β = consenso dei codd. C P Q oppure B P Q, discendenti da A C = Città del Vaticano, B.A.V., Chig. lat. H. V. 153, sec. XIII B = Berlin, Staatsbibl., Lat. Fol. 47, sec. XIII
P = Paris, B.n.F., Lat. 15086, sec. XIII Q = Paris, B.n.F., Lat. 6379, sec. XIII γ = consenso dei codd. R V
R = Città del Vaticano, B.A.V., Vat. lat. 2215, sec. XIV V = Città del Vaticano, B.A.V., Vat. lat. 2214, sec. XIV ω = consenso dei codd. A R V
ς = correzioni recuperate in alcuni codici recentiores (tranne R V). A1 R1 ecc. = correzioni di un primo correttore nei codd. A, R, ecc. Ac Rc ecc. = correzioni di mano incerta nei codd. A, R, ecc.
A2 A3 ecc. = correzioni di un secondo correttore, terzo… nel cod. A Edizioni
Erasmus2 = ed. ERASMUS,Basel 1529. Muretus = ed. M.A. MURET, Roma 1585 Lipsius = ed. G. LIPSIO, Antwerpen 1615 Fickert = ed. C.R. FICKERT, Leipzig 1842-5 Haase = ed. J. HAASE, Leipzig 1852-62 Gertz = ed. M.C. GERTZ, København 1886 Studi
Bentley = R. BENTLEY, note manoscritte sulla sua copia di Seneca, oggi nel cod. Cambridge, Univ. Lib., Adv. d. 52. 8.
247
Incipiunt flores ex libris Senece De tranquilitate animi ad Serenum f.54v 1. «Tam malorum quam bonorum longa conversatio amorem inducit».
2. « (1) Familialiter enim domestica aspicimus et semper iuditio favor efficit. (2) Puto multos potuisse ad sapientiam pervenire, nisi putassent se pervenise, nisi quedam in se dissimilassent, quedam apertis oculis transiliisent».
3. «Numquam inutilis est opera civis boni».
4. «Numquam enim usque eo interclusa sunt omnia, ut nulli actioni honeste locus sit». 5. «Ultimum malorum est e vivorum numero exire antequam moriaris».
6. «Debet enim semper plus esse virium in actore quam in onere: necesse est opprimant onera que ferente maiora sunt».
7. « (a) Male enim respondent coacta ingenua; reluctante natura irritus labor est. (b1) Nichil tamen eque oblectaverit animum quam amicitia fidelis et dulcis. (b2) Quantum bonum est, ubi preparata sunt pectora, in que tuto secretum omne descendat, quorum conscientiam minus quam tuam timeas, quorum sermo solicitudinem leniat, sententia consilium expediat, hylaritas tristitiam disipet, conspectus ipse delectet! (b3) Quos vacuos, quantum fieri poterit, a cupiditatibus eligemus? (c) Serpunt enim vitia et in proximum quemque transiliunt et contactu nocent».
8. «Optimus pecunie modus est qui nec in pauperta[n]tem cadit nec procul a paupertate recedit». 9. «Ubi parum audit precepta animus, nec curari mollius potest».
10. «Viciosum est ubique quod niminum est». 11. «Male vivet quisquis nesciet bene mori».
12. «Sero animus ad periculorum patientia post pericula instruitur». 13. «Qui tranquille volet vivere nec private agat multa nec publice».
14. «Danda est animis remissio: moliores alacrioresque requieti resurgent».
15. «Legum conditiones festos instituerunt dies, ut ad ylaritatem publice congerentur homines, tanquam necessarium laboribus interponentes temperamentum».
16. «Catoni ebrietas obiecta est: facilius eficiet, quisquis obiecit, hoc crimen honestum quam turpem Catonem».
17. « (1) Nam sive Greco poete credimus “et aliquando insanire iocundum est”, sive Platoni “frustra poeticas fores compos sui pepulit”, sive Aristotili “nullum [nullum] malum ingenium sine
mixtura dementie fuit”: (2) non potest grande aliquid et super ceteros loqui nisi mota mens. f.55r
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Tranq. 1. inducit ] induit ed ║ 2. (1) in Ve. III 3, 25 │ enim Va ed ] om. Ve │ favor Va
ed ] facior Ve │ efficit Va ] officit Ve ed │ (2) in Ve. II 1, 105 │ multos potuisse Va ed ] multos Ve │sapientem pervenire Va ed ] pervenire Ve │ apertis Va Ve ] opertis ed │ dissimilassent Va ] dissimulassent Ve ed │ transilijs(s)ent Va Ve ] transilui(s)sent ed ║ 4. honeste locus sit ] locus honestae sit ed ║ 6. onere ] opere ed ║ 7. (2)-(4) in Ve. III 15, 16 │ (2) tamen Va ed ] om. Ve │ (4) quos vacuos Va Ve ] quos scilicet vacuos ed │ (5) in Ve. I 5, 24 ║ 8. paupertatem ed pauperta tem Va │ recedit discedit ed ║ 10. in Ve. I 5, 38 ║ 12. in Ve. I 3, 71 ║ 13. private ] privatim ed ║ 14. in Ve. I 3, 72 │ moliores sic Va ] meliores Ve. ed │ alacrioresque Va ] fortioresque Ve acrioresque ed │ resurgent Va Ve ] surgent ed │ [… resurgent [… resurgent ut fertilibus agris non est imperandum cito enim illos exauriet numquam intermissa fecunditas ita animorum impetus assiduitate laborum animorum ebetatio quedam et langor (sic) Ve ║ 15. publice congerentur homines ] homines publice congerentur ed ║ 16. obiecit hoc ] obiecit [et] ed ║ 17. (1) in Ve. II 2, 12 │ nam Va ed ] om. Ve │ et aliquando Va Ve ] aliquando et ed │ iocundum Va Ve ] iucundum ed │ aristotili Va Ve ] aristoteli ed │ nullum nullum Va ] nullum Ve ed ║
———————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Tranq. Tit. de tranquilitate animi ad serenum R ] serenus senecae consultans de
tranquilitate animi V ║ 6. actore ] vectore ς │ onere ω ] opere Gertz ║ 16. eficiet quisquis obiecit hoc ] efficiet quisquis obiecit eius γ ; efficiet quisquis obiecit ς ; et effici et A1 (post et2 suppl.in mg. quisquis obiecit et A2) ║ ———————————————
LOCI EXCERPTI IN SEN. Tranq. 13. qui ~ publice DEMOCR. frg. 3 (Diels-Kranz) 17. (1) frustra ~ pepulit PL.AT. Phaedr. 245a; nullum ~ dementie fuit PS.-ARIST., pr. 953a
———————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Tranq. 1. 1, 3. 2.1, 15-16. 3. 4, 6. 4. 4, 8. 5. 5, 5. 6. 6, 3. 7. 7, 2-3. 8. 8, 9. 9. 9, 3. 10. 9, 6. 11. 11, 4. 12. 11, 8. 13. 13, 1. 14. 17, 5. 15. 17, 7. 16. 17, 9. 17. 17, 10-11.
248
(3) Cum vulgaria et solicita contempsit, instinctu sacro surrexit excelsior, tunc demum aliquid grande cecinit ore mortali. (4) Non potest sublime quicquam et arduo positum contingere quam diu apud se est: (5) desistat oportet a solito et efferatur et mordeat frenos et rectorem rapiat suum eoque ferat, quo per se tumuisset accedere».
Incipiunt flores ex libro Senece ad Elbi[n]am matrem suam
1. «Nam in morbis quoque nichil est periculosius quam inmatura medicina».
2. «Omnis autem magnitudo doloris modum excedentis necesse est delectum verborum excipiat, cum sepe vocem quoque ipsam intercludat».
3. « (1) Fleant utique diutius et gemant, quorum delicatas mentes enervavit longa felicitas, et ad levissimarum iniuriarum motus colabantur at quorum omnes anni per calamitates transierunt, gravissima quoque forti et immobili constantia perferant. (2) Unum habet assidua infelicitas bonum quod quos semper vexat novissime indurat».
4. «Lamentationes quidem et eiulatus et alia, per que fere mulieris dolor tumultuatur, amove; perdidisti enim tot mala, si nundum misera esse didicisti».
5. « (1) Bona conditione geniti sumus, si eam non deseruerimus. (2) Id egit rerum natura, ut bene vivamus, non magno apparatu opus est: (3) unusquisque se beatum facere potest. (4) Leve momentum in adventiciis rebus est et quod in neutramque partem magnas vire[e]s habeat, (5) nec secunda sapientem evehunt aut adversa demittunt».
6. «Nunquam ego fortune credidi, etiam cum videretur pacem agere».
7. «Illis gravis est, quibus repentina est: facile eam substinet qui semper expectat». 8. «Neminem adversa fortuna comminuit nisi que<m> secunda decepit».
9. «Ita fato placuit, nullius rei semper eodem loco stare fortuna».
10. «Quicquid homini optimum est, id extra potentiam humanam iacet».
11. «Angustus animus est, quem terrena delectant; ad illa educandus est, que ubique eque apparent, ubique eque splendent».
12. «Nullus angustus locus est qui hanc tam magnarum virtutum turbam capit: nullum exilium grave est, in quo licet eum hoc ire conatu».
13. «Corporis exigua desideria sunt: frigus submoveri vult, alimentis famem ac sitim extinguer; quidquid extra concupiscitur, viciis, non usibus errogatur». f.55v
14. «Cupiditati nichil satis est, nature satis est etiam parum».
15. « (1) Qui continebit se itaque inter naturalem modum, paupertatem non sentiet; (2) qui naturalem modum excedit, eum in summis quoque opibus paupertas sequetur; (3) necessariis rebus exilia sufficiunt, supervacuis non regna. (4) Animus est qui divites facit; (5) hic in exilia sequitur et in solitudinibus asperimis, cum quantum subtinens corpori invenit, ipse bonis suis abundat et
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Tranq. 17. (3) solicita ] solita ed │ instinctu instinctuque ed │ grande cecinit cecinit
grandius ed │ (5) desistat ] desciscat ed │ accedere escendere ed ║ EIUSD. Ad Helv. Tit. senece ad elbinam (sic)
matrem suam ] de comsolatione ad helbiam matrem R ; senece helbiae matri consolatione V ; ad helbiam matrem de consolatione A ║ 1. periculosius ] perniciosius ed ║ 2. excipiat ] eripiat ed ║ 3. (1) utique ] itaque ed ║ 5. (1) geniti ed ] gemitu Va │ (2) vivamus ] ad vivendum ed │ (4) vires ed ] virees Va ║ 5. (5) in Ve. II 1, 47 │ evehunt aut Va ] evehunt nec Vec, ed ; nec evehunt Ve ║ 8. quem ed ] que Va ║ 9. semper eodem ] eodem semper ed ║ 10. homini optimum ] optimum homini ed │ potentiam humanam humanam potentiam ed ║ 11. in Ve. I 3, 28 │ educandus Va Ve ] abducendus ed ║ 12. in Ve. I 4, 115 │ locus est Va Ve ] est locus ed │ quo Va Ve ] quod ed │ conatu Va ] comeatu Ve ; comitatu ed ║ 13. errogatur ] laboratur ed ║ 15. (1) se itaque ] itaque se ed │ inter perscripsit Va ] intra ed │ (2) excedit ] excedet ed │ (4)-(5) in Ve. I 3, 20 │(5) quantum Va ] quantum satis est Ve ed │ subtinens Va ] su(b)stinendo Ve ed │ ►►
———————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Ad Helv. 3. (1) anni ] om. A1, s. u. suppl. A2 ║ 5. (5) demittunt ] dimittunt A║ 12. quo ω ] quod Fickert ║ 15. (2) excedit ω ] excedet Erasmus1 ║
———————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Ad Helv. 1. 1, 2. 2. 1, 3. 3. 2, 3. 4. 3, 2. 5. 5, 1. 6. 5, 4. 7. 5, 3 8. 5, 4. 9. 7, 10. 10. 8, 4.
249
fruitur».
16. «Cum semel animum virtus induravit, undique invulunerabilem prestat». 17. «Nemo ab alio contemnitur, nisi a se antea contemptus est».
18. «Optimum inter pietatem et rationem temperamentum est et sentire desiderium et opprimere».
19. «Alcius precepta descendunt, que terenis imprimuntur annis. Multum enim dabis et si nichil dederis preter exemplum».
20. «Naturale est manus sepius ad id referre quod dolet».
21. «Sunt enim optima, quibus animus omnis occupationis expers operibus suis vacat». Incipiunt flores ex libris Senece Ad Marciam
1. «Nec quicquam pulcrius existimo fastigio collocatas multarum rerum veniam dare, nullius petere».
2. «Simul cognita non esse magnum rebus prosperis se fortem gerere, ubi secundo cursu vita procedit: nec gubernatoris quidem artem tranquillum mare et obsequens ventus ostendit; adversi aliquid incurrat oportet quod animum probet».
3. «Nulla re maior invidia fortune fit, equo animo».
4. «Turpis est navigii rector, cui gubernacula fluctus erripuit, qui fluitantia vella deseruit, promisit tempestati ratem at ille vel in naufragio laudandus, quem obruit mare navem tenentem et obnixum».
5. «Necesse est itaque magis corruamus qui quasi ex inopinato ferimur; que multo autem perculsa sunt languidius incurrunt».
6. «Pessimi debitoris est creditori facere convicium».
7. «Quid opus est partes deflere? Tota flebilis vita est: urgebunt nova incomoda prius quam f.56r veteribus satis feceris».
8. «Nulli fere magna bona et diuturna contingunt; non durat nec ad ultimum exit nisi lenta felicitas».
9. «Plena et infesta variis casibus vita est, a quibus nulli longa pax, vix inducie sunt». 10. «Nunquam tamen iniuriam dixeris ex equo cum potenciore dividere».
11. «Et quidem hec natura mortalium, ut nichil magis placeat quam quod amissum est». 12. «Omnia humana brevia et caduca sunt et infiniti temporis nullam partem occupantia». 13. «Nichil est tam falax, ut vita humana, nichil tam insidiosum».
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Ad Helv. 15. (5) fruitur Va ] post fruitur sequuntur pecunia ad animum nichil pertinet non
magis quam ad deos immortalis Ve ed ║ 16. in Ve. I 4, 116 │ induravit Va ed ] induraverit Ve │ invulnerabilem Va ed ] invulnerabile Ve ║ 17. antea ] ante ed ║ 18. in Ve. III 7, 29 ║ 19. in Ve. II 5, 32 │ terenis Va ] teneris Ve ed │ annis (an s) Va (a s) Ve ] aetatibus ed │ imprimuntur annis multum… Va Ve ] imprimuntur aetatibus tuis adsuescat sermonibus ad tuum fingatur arbitrium; multum… ed │ enim Va ] ei Ve ; illi ed │ et Va ] etiam Ve ed ║ 20. in Ve. I 2, 7 │ naturale Va Ve ] sed quia naturale ed │ manus Va Ve ] manum ed ║ 21. in Ve. I 3, 29 │ sunt enim Va ed ] enim om. Ve │ optima Va Ve ] optimae ed │ quibus Va Ve ] quoniam ed ║ EIUSD. Ad Marc. 1. fastigio ] quam in summo fastigio ed │
collocatas ] collocatos ed ║ 2. cognita ] cogita ed │ se fortem fortem se ed │ nec ne ed║ 3. fit ] fit quam ed ║ 4. fluitantia ] fluvitantia ed │ navem clavum ed ║ 5. in Ve. II 9, 52 │ est Va ed ] om. Ve │ magis Va ed ] ut magis Ve│ qui quasi Va Ve ] quasi ed │ ferimur Va ed ] ferimus Ve │ autem Va ] om. Ve ; ante ed │ perculsa Va ] provisa Ve ed
║ 8. magna ] et magna ed ║ 13. ut ] quam ed ║
———————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Ad Helv. 20. dolet γ ] doleat A ║ 21. optima ω ] optimae Erasmus2 ║ EIUSD. Ad
Marc. 1. collocatas multarum V ] collocatos multarum ς ; collocatas multorum A R1 ║ 2. se fortem ς ] fortem se γ ; se
om. A ║ 4. fluitantia γ │ mare om. A1, s. u. suppl. A2 │ navem ω ] clavum Erasmus2 ║ 5. quasi A ] quia γ │ perculsa A ] praevisa γ ; provisa ς ║ 13. insidiosum ] insidio A ║
——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Ad Helv. 16. 13, 2. 17. 13, 6. 18. 16, 1. 19. 18, 8. 20. 20, 1. 21. 20, 1. EIUSD. Ad Marc.
1. 4, 4. 2. 5, 5. 3. 5, 6. 4. 6, 3. 5. 9, 2. 6. 10, 2. 7. 11, 1. 8. 12, 3. 9. 16, 5. 10. 16, 6. 11. 16, 8. 12. 21, 1. 13. 22, 3.
250
14. «Preter hoc quidem omne futurum incertum est et ad deteriora certius, facilimum ad superos interest animis cito ab humana conservatione dimissis».
15. «Quicquid ad summum pervenit, ad exitum prope est; erripit se aufertque ex oculis perfecta virtus, nec ultimum tempus expectant que in primo maturuerunt».
16. «Sic ingenia quo illustriora, breviora sunt; nam ubi incremento locus non est, vicinus occasus est».
17. «Ita est indicium iminentis exicii maturitas, et appetit finis, ubi incrementa consumpta sunt». Incipiunt flores ex libris Senece De consolatione ad Polionem
1. « (1) Maximum solatium est cogitare id sibi accidissse, quod omnes ante se passi sunt omnesque passurum; (2) et ideo michi videtur rerum naturam quod gravissimum fecerat comune fecisse, ut crudelitatem fati consolaretur equalitas».
2. «Nichil est enim difficilius quam magno dolori paria verba reperire».
3. « (1) Diutius accusare facta possumus, mutare non possumus: (2) stant dura et inexorabilia; (3) nemo illa convicio, nemo flectu, nemo causa movet; (4) nichil unquam illi remittunt. (5) Proinde parcamus lacrimis nichil proficientibus; (6) facilius enim illis nos iste dolor adiciet quam illas ad nos reducet».
4. «Nam lacrimis nostris nisi ratio finem fecerit, fortuna non faciet».
5. « (1) Lacrime nobis non deerunt, antequam cause dolendi. (2) Non vides qualem nobis vitam rerum natura promiserit, que primum nascentium hominum fletum esse voluit. (3) Hoc principio educitur, huic omnis sequentium annorum ordo consentit. (4) Sic vitam agimus, ideoque moderate id fieri debet a nobis quod sepe faciendum est, et respicientes quantum a tergo rerum tristium imineat, si non finire lacrimas at certe servare debemus. (5) Nec est magis parcendum ulli rei quam huic cuius tam frequens usus est».
6. «Quid autem tam humile ac muliebre quam consumendum se dolori committere?»
7. « (1) Si volebas omnia tibi licere, non convertisses in te hora omnium: (2) nunc autem tibi tantum prestandum est quantum promiseris».
8. «Magna servitus est magna fortuna».
9. «Beatum deflere invidia est, nullum dementia».
10. «Michi crede, is beatior est, cui fortuna supervacua est, quam is, cui parata est».
11. « (1) Iniquus est qui muneris sui arbitrium danti non relinquit. (2) Avidus qui non lucri habet quod accepit, sed damni quod redidit. (3) Ingratus est qui iniuriam vocat finem voluptatum. (4) Stultus qui nullum fructum putat esse bonorum nisi presentium, qui non et in preteritis acquiescit et ea iudicat cerciora que abierunt, quia de illis ne desinant, non est timendum. (5) Nimis angustat
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Ad Marc. 14. quidem ] quod ed │ interest iter est ed ║ 15. ad exitum ] ab exitu ed ║ 17.
maturitas et ] nimia maturitas est ed ║ EIUSD. Ad Polyb. Tit. senece de consolatione ad pol(l)ionem Va Ve ] ad
polybium de consolatione ed ║ 1. (1) passurum ] passuri ed │ (2) naturam ] natura ed ║ 3. (4) remittunt ] parcunt nec ed │(6) illis nos iste dolor ] nos illis dolor iste ed │ illas illos ed │ ad nos nobis ed ║ 5. (1) non deerunt ] deerunt ed │ (3) educitur ] edimur ed │ (4) tristium Vac
ed ] testium (e exp. et t’ sscr) Va │ servare reservare ed │ (5) nec est magis parcendum ulli rei ] nulli parcendum est rei magis ed ║ 7. (1) non ] ne ed │ (2) autem tibi tantum ] tantum tibi ed ║ 11. (2) lucri ] lucri loco ed │ (3) in III 9, 4 │ ingratus est Va ed ] ingratus Ve │ voluptatum Va Ve ] voluptatis ed
│ (4) in Ve. II 2, 27 │ stultus qui Va ed ] stultus est qui Ve │ putat esse Va Ve ] esse putat ed │ ►► ——————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Ad Marc. 15. ad exitum ω ] ab exitu Lipsius ║ 17. indicium ] indictum A │ et ω ]
est Haase ║ EIUSD. Ad Polyb. Tit. senece de consolatione ad polionem ] seneca polibo de consolatione V ; de
consolatione ad paulinum R ; ……… de consolatione (nomen erasum est) A ║ 2. reperire β ] recipere γ ║ 3. (4) remittunt ] om. γ │ (6) illis nos γ ] nos illis β │ iste dolor γ ║ 4. nisi ] in ras B2 ; ne si Q ║ 5. (2) que ] quem γ │ (4) servare γ │ (5) nec est magis parcendum ulli rei γ ║ 7. (1) non γ ] ne β │ (2) autem tibi tantum γ ] autem tantum tibi ς ; autem tibi β ; tantum tibi Bentley ║ 11. (2) sed damni quod red(d)idit ] om. γ │ (4) putat esse γ │ ►►
——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Ad Marc. 14. 23, 1. 15. 23, 3. 16. 23, 4. 17. 23, 5. EIUSD. Ad Polyb. 1. 1, 4. 2. 3, 3. 3. 4,
251
gaudia sua qui eis tantummodo, que habet et videt, frui se putat et habuisse eadem, pro nichil ducit; (6) cito enim nos omnis voluptas reliquit, que fluit et transit et pene antequam veniat cui fertur. (7) Itaque in preteritum tempus animus mutandus est et quicquid unquam delectavit reducendum ac frequenti cogitatione pertractandum: (8) longior fideliorque est memoria voluptatum quam presentia».
12. «Quid enim est novi hominem mori, cuius tota vita nichil aliud quam ad mortem iterest?» 13. «Quisquam ad vitam editur, ad mortem destinatur».
14. «Utrumne stultius sit nescio, mortalitatis legem ignorare an impudentius recusare?» 15. «Scias ea denum fulmina esse iustissima, que etiam percussi colunt».
16. «Graviora animi vulnera quam corporis ictus sunt».
17. «Quanvis in aliis rebus dignitatum ac nobilitatum magna discrimina sint, virtus in medio posita est, neminem dedignatur qui illa dignum se iudicat».
18. «Nam et non sentire mala sua non est hominis et non ferre non viri».
19. «Naturale est enim ut semper animus ab eo refugiat ad quod cum tristitia revertitur». f.57r Incipiunt flores ex libris Senece De brevitate vite ad Paulinum
1. « (1) Non exiguum temporis habemus, sed multum perdidimus. (2) Satis longa vita et in maximarum rerum consumationem large data est, si tota bene collocaretur».
2. «Non accipimus brevem vitam sed facimus, nec inopes eius sed prodigi sumus». 3. «Quam serum est tunc incipere vivere cum desinendum est!»
4. « (1) At mehercule nunquam sapiens in tam humile nomen procedet, nunquam semiliber erit, integre semper libertatis et solide salutis et sui iuris et altior ceteris. (2) Quid enim supra eum esse potest qui supra fortunam est?»
5. «Nam cum verba erumpunt, effectus ad consuetudinem relabuntur».
6. «Nichil minus est hominis ocupati quam vivere; nullius rei difficilior scientia est». 7. «Vivere tota vita discendum est et quod magis mirabile tota vita discendum est mori». 8. «Precipitat quisque vitam suam et futuri desiderio laborat, presentium tedio».
9. «Ille qui multa ambitiose concupivit, superbe contempsit, impotenter vicit, insidiose decepit, avare rapuit, prodige effudit, necesse est memoriam suam timeat».
10. «O quantum caliginis mentibus nostris obicit magna felicitas!»
11. « (1) Soli omnium ociosi sunt qui sapientie vacant, soli vivunt, nec enim suam tantum etatem bene tuentur, omne evum suo adiciunt quicquid annorum ante illos actum est, illis acquisitum est. (2) Nisi ingratissimi sumus, illi clarissimi sacrarum opinionum conditores nobis nati sunt, nobis vitam preparaverunt. (3) Ad res pulcerimas ex tenebris ad lucem erutas aliove labore deducimur».
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Ad Polyb. 11. (5) habet et ] habet ac ed │ (6) reliquit ] relinquit ed │ fertur aufertur ed
│(7) mutandus ] mittendus ed │ quicquid quidquid nos ed ║ 13. quisquam ] quisquis ed ║ 15. scias ] scias licet ed ║ 16. in Ve. I 3, 23 │ graviora animi vulnera Va Ve ] graviore molto animi vulnere ed │ quam corporis Va Ve ] quam postea corporis ed │ sunt Va Ve ] est ed ║ 17. in Ve. I 4, 129 │quanvis… sint Va Ve ] quamvis sint ed │ posita Va ed ] positus Ve │ qui Va Ve ] qui modo ed │ illa dignum se Va Ve ] dignum se illa ed ║ 19. in Ve. I 3, 24 │ est enim Va ed ] est Ve ║ EIUSD. Brev. 1. perdidimus ] perdimus ed ║ 3. incipere vivere ] vivere incipere ed ║ 4. in Ve. II 1, 51 │ (1)
semiliber Ve ed ] similiber Va │ salutis Va ] solutis Ve ed │ (2) esse potest Va Ve ] potest esse ed ║ 5. effectus ] adfectus ed ║ 7. mirabile ] fortasse miraberis ed ║ 9. in Ve. II 9, 21 │ concupivit Va ] cupivit Ve ; concupiit ed ║ 11. in Ve. II 1, 60 │ (3) aliove Va ] alieno Ve ed ║
——————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Ad Polyb. 11. (6) fertur ] auferatur γ, corr. V2 ║ 12. enim est ] est enim γ ║ 16.
graviora… vulnera γ │ post quam om. antea γ │ sunt γ ║ 17. quamvis… sint γ ] sint om. A ; qumvis sint Gertz ║
EIUSD. Brev. Tit. de brevitate vite ad paulinum R ] ad paulinum de brevitate vitae A ; seneca paulino de brevitate vite V
║ 1. perdidimus ω ] perdimus ς ║ 2. accipimus ] accepimus γ │ facimus ς ] fecimus ω ║ ——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Ad Polyb. 12. 11, 2. 13. 11, 3. 14. 11, 4. 15. 13, 4. 16. 15, 4. 17. 17, 2. 18. 17, 2. 19. 18,
252
12. « (1) Quicquid aut decretis ambicio iussit aut operibus extruxit cito subruitur. (2) Nichil non longa demolitur vestustas et movet ocius. (3) Que consecravit sapientia perire non possunt, nulla abolebit etas».
13. «Illorum brevissima ac solutissima vita est, qui preteritorum obliviscuntur, presentia negligunt, de futuro timent».
14. «Quid aliud est quam vicia nostra incendere, auctores illis inscribere deos».
15. « (1) Alia felicitate ad tuendam felicitatem opus est et pro ipsis que successere votis vota f.57v facienda sunt. (2) Omne enim quod fortuito advenit instabile, quo altius surexerit pronius in
occasum. (3) Neminem porro casura delectant miserima; ergo necesse est non tantum brevissimam vitam esse eorum, qui magno parant labore quod maiore possedeant».
16. «In officio amorem consequeris, in quo odium vitare difficile est».
17. «Nec rationem patitur nec equitate mitigatur nec ulla prece flectitur populus esuriens». 18. «Quedam enim ignorantibus egris curanda sunt: causa multis moriendi fuit morbum suum nosce».
19. « (1) Omnium quidem occupatorum conditιo misera est, eorum tamen miserima, qui nec suis quidem laborant occupationibus, ad alienum dormiunt somnum, ambulant gradum, amare et odisse, res omnium liberimas, iubentur. (2) Hi, si volunt scire quam brevis illorum vita sit, cogitent ex quota parte sua sit».
Incipiunt flores ex libro Senece ad Galionem de beata vita
1. (1) «Non tam bene cum rebus humanis agitur, ut meliora pluribus placeant: argumentum pesssimi turba est». (2) «Quam magnus mirantium, tam magnus invidentium populus est !»
2. «Vides istos, qui eloquentiam laudant, qui opes sequuntur, qui gratie adulantur, qui potentiam extollunt; omnes aut sunt hostes aut, quod in equo est, esse possunt».
3. «Omnis enim ex infirmitate feritas est».
4. «Beatus enim nemo dici potest extra virtutem».
5. «Beatus ergo est iudicii rectus; beatus est presentibus qualiacumque sint contentus amicusque rebus suis; beatus est is, cui omne<m> habitum rerum suarum ratio commendat».
6. « (1) Altum quiddam est virtus, excelsum et regale, invictum, infatigabile; (2) voluptas humile serville, imbecilum caducum, cuius statio et domicilium fornices et popine sunt».
7. « (1) Summum bonum immortale est, nescit exire, nec sacietatem habet nec penitentiam; nunquam enim recta mens vertitur, nec sibi odio est nec quicquam mutavit optima. (2) At voluptas tunc, cum maxime delectat, extinguitur, non multum loci habet, itaque cito implet et tedio est et post primum marcet impetum. (3) Nec id unquam certum est, cuius in motu natura est». f.58r
8. « (1) Nam pigritia et hesitatio pugnam et inconstantiam ostendunt. (2) Quare audaciter licet profitearis summum bonum esse animi concordiam? (3) Virtutes enim ibi esse debebunt, ubi
LECTIONES in Va et Ve SEN. Brev. 12. (2) movet ocius ] movet ed │ (3) in Ve. II 1, 61 │que Va Ve ] at iis quae ed │
perire non possunt Va Ve ] nocere non potest ed ║ 13. solutissima ] sollitissima ed │ vita aetas ed ║ 14. in Ve. I 5, 36 │ est quam… auctores Va est… quam auctores Ve ed │deos post deos sequuntur et dare morbo exemplo divinitstis excusatam licentiam Ve ed ║ 15. (2) advenit ] obvenit ed │ instabile instabile est et ed │ pronius ] opportunius ed │ (3) miserima ] miserrimam ed ║ 19. (1) nec ] ne ed │ ambulant ad alienum ambulant ed │(2) illorum ] ipsorum ed ║
EIUSD. Vit. 4. extra virtutem ] extra veritatem proietus ed ║ 5. omnem ed ome Va ║ 6. (1) in Ve. I 4, 28 │ (2) et ] ac ed ║ 7. (1) mutavit ] crux desperationis ed │ 7. (2) marcet impetum ] impetum marcet ed ║
——————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Brev. 12. (3) perire non possunt ] noceri potest γ ║ 14. est quam… auctores γ ]
est… quam auctores A ║ 15. (2) ante quo om. et A ς ] et γ │ quo γ ς ] quod A │ surrexerit surrexit ς ║ EIUSD. Vit.
Tit. ad gallionem de beata vita A ] de vita beata ad gallionem R ; seneca gallioni de vita beata V ║ 5. habitum γ ] habitumque A ║ 7. (1) penitentiam ] patientiam A ║
——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Brev. 12. 15, 4. 13. 16, 1. 14. 16, 5. 15. 17, 4. 16. 18, 3. 17. 18, 5. 18. 18, 6. 19. 19, 3 EIUSD. Vit. 1. (1) 2, 1. 1. (2) 2, 4. 2. 2, 4. 3. 3, 4. 4. 5, 2. 5. 6, 2. 6. 7, 3. 7. 7, 4. 8. 8, 6.
253
consensus atque unitas erit, discedent vicia».
9. «Non voco sapientem supra quem quicquam est». 10. «Parum est autem luxurie quod nature satis est».
11. «Agedum, virtus antecedat, tutum erit omne vestigium». 12. «Non est bonum quod magnitudine laborat sua».
13. «Sed ne patrie quidem bonus tutor aut iudex est nec amicorum propugnator, si ad voluptates vergit».
14. «Quid est quod deesse potest extra desiderium omnium posito? Quid extrinsecus opus est ei, qui omnia sua in se collegit».
15. «Generosa res est respicere non ad suas, sed ad nature sue vires conari alta temptare et mente maiora concipere quam que etiam ingenti animo adornatis effici possunt».
16. «Errat si quis existimat facilem rem esse donare, plurimum ista res habet difficultatis». 17. «Nam inter turpes iacturas malum munus est; habebit sinum facilem, non perforatum, ex quo multa exeant et nichil decidant». 7
18. « (1) Quibusdam non dabo, quamvis desit, quia et si dedero, erit defuturum; (2) quibusdam offeram quibusdam etiam inculcabo. (3) Non possum in hac esse re negligens nunquam magis nomina facio quam cum dono».
19. « (1) Eo loco sit donatio, unde repeti non debeat, reddi possit. (2) Beneficium colocetur, quemadmodum thesaurus alte obrutus, quem non erruas, nisi forte necesse fuerit».
20. «Non est enim quod existimes ullam sine labore virtutem, sed quedam virtutes stimulis, quedam frenis egent».
Incipiunt flores ex libro Senece ad Lucillum de mundi gobernatione 1.«Inter bonos viros ac deos amicitia est conciliante virtute».
2. «Maior sine adversario virtus, tunc apparet quanta sit, quantumque polleat, cum quid possit pacientia ostendit».
3. « (1) Paternum Deus habet adversus bonos viros animum et illos fortiter amat et opibus inbuit, doloribus, damnis exagitatur, ut verum colligant robur. (2) Languent per inhertiam <corpora> saginata nec labore tantum sed motu et ipso sui onere deficiunt. (3) Non fert illum ictum illesa felicitas; (4) at ubi assidua fuit, cum incomodis suis rixa, callum per iniurias duxit nec ulli malo f.58v cedit, sed etiam si cecidit de genu, pugnat. (5) Miraris tu, si Deus ille bonorum amantissimus, qui
illos quos optimos esse atque excelentissimos vult, fortunam illis cum qua exerceantur assignat». 4. « (1) “Nichil” inquit “michi videtur infelicius eo, cui nichil umquam evenit adversi”. (2) Non licuit enim illi se experiri».
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Vit. 8. (3) discedent ] dissident ed ║ 9. in Ve. II 1, 64 │ voco Va Ve ] voco autem ed ║
11. in Ve. I 4, 29 │ antecedat Va ed ] antecedit Ve ║ 13. iudex ] vindex ed ║ 15. respicere ] respicientem ed ║ 17. decidant ] excidat ed ║ 18. (3) esse re ] re esse ed ║ 19. forte necesse fuerit ] fuerit necesse ed ║ 20. in Ve. I 4, 54 │ ullam Va Ve ] ullam esse ed ║ EIUSD. Prov. 1. in Ve. I 4, 38 │ ac Va ed ] et Ve ║ 2. in Ve. I 4, 39 │ maior Va ] marcet
ed Ve ║ 3. (1) in Ve. I 1, 14 │paternum Va Ve ] patrium ed │animum Va ed ] animus Ve │ imbuit Va ] inquit Ve ed │ opibus Va ] operibus Ve ed │ (2) ante saginata add.in mg. corpora Va ] saginata ed │ (3) illum ] ullum ed │ (4) ubi ] cui ed │ (5) quos ] quam ed ║
——————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Vit. 17. decidant ] excidant A1, corr. A5 ║ 18. (2) quibusdam etiam ] quibus et iam A1 ; quibus etiam A2 ║ EIUSD. Prov. Tit. ad lucillum de mundi governatione ] Incipit ad lucilium. qua re aliqua
incommoda bonis viris accidant, cum providentia sit A ; Incipit liber primus Senecae de providentia ad Lucillum cum mundus providentia regatur quare multa mala bonis viris accidant R ; de providentia dei liber I. Seneca Lucilio quare multa mala bonis viris accident V │(4) ubi ω ] cui Haase ║
——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Vit. 9. 11, 1. 10. 13, 1. 11. 13, 5. 12. 13, 5. 13. 15, 4. 14. 16, 3. 15. 20, 2. 16. 24, 1. 17.
254
5. « (1) Pudet congredi cum homine vinci parato. (2) Ignominiam iudicat gladiator cum inferiore componi et scit eum sine gloria vinci qui sine periculo vincitur. (3) Idem facit fortuna fortissimos: sibi pares querit, quosdam fastidio transit; (4) contumacissimum quenque et fortissimum aggreditur adversus quem vim suam intendat».
6. «Quanto plus tormenti tanto plus erit glorie». 7. «Inimicitie potentum graves sunt».
8. «Grave est a deterioribus honore anteiri».
9. «Semper vero esse felicem et sine morsu animi transire vitam, ignorare est rerum nature alteram partem».
10. « (1) Miserum te iudico, quod nunquam fuisti miser; (2) transisti sine adversario vitam; (3) nemo sciet quid potueris nec tu quidem ipse. (4) Opus est enim ad noticiam sui experimento; (5) quid quisque posset nisi temptando non didicit».
11. «Gaudent magni viri aliquando rebus adversis, non aliter quam fortes milites belli triumpho». 12« Avida est periculi virtus et quo tendat, non quid passura sit cogitat».
13. «Gubernatorem in tempestate, in actie militem intelligas: unde possum scire quantum adversus paupertatem animi sit, si diviciis affluas».
14. « (1) Calamitas virtutis occasio est: (2) illos merito quis dixerit miseros qui nimia felicitate torpescantur, quos velut in mari lento tranquilitas detinet; (3) quicquid illis inciderit novum veniet. (4) Magis urgent seva inexpertos: (5) grave est ferre cervicibus iugum; (6) ad suspicionem vulneris tiro palescit; (7) audacter veteranus cruorem suum spectat qui scit se sepe vicisse post sanguinem. (8) Hos itaque Deus quos probat, quos amat, indurat, recognoscit, exercet eos autem quibus indulgere videtur, quibus parcere, molles venturis malis servat. (9) Erratis enim si quem iudicatis exceptum: (10) veniet ad illum diu felicem sua portio; (11) quisquis videtur dimissus esse dilatus est. (12) Quare Deus optimum quenque aut mala valitudine aut luctu aut incomodis afficit? (13) Quia in castris quoque periculosa fortissimis imperantur».
15. «Cum omnia que excesserunt modum noceant, periculosissima felicitatis intemperantia est». f.59r 16. « (1) Nunquam virtutis molle documentum est. (2) Verberat nos et lacerat fortuna, patimur.
(3) Non est sevicia, certamen est, quo sepius adierimus, fortiores erimus: (4) solidissima pars est corporis, quam frequens usus agitavit».
17. « (1) Quid miraris bonos viros, ut concuti firmentur? (2) Non est arbor solida nec fortis nisi quam frequens ventus incursat; (3) ipsa enim vexatione constringitur et radices certius figit; (4) fragiles sunt que in aprica valle creverunt».
18. «Nullo modo magis potest Deus concupita traducere, quam si illa ad turpissimos defert, ab optimis abigit».
19. «Labor optimos citat».
20. «Nichil erripitur nisi resistenti».
21. «Humilis et inhertis est tuta sectari: per alta virtus it».
22. «Quedam dura paciuntur, ut alios pati doceant, nati sunt in exemplar».
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Prov. 5. (4) fortissimum ] rectissimum ed ║ 7. potentum ] potentium ed ║ 11. gaudent ]
gaudent inquam ed │ belli triumpho bello. triumphum… ed ║ 12. in Ve. I 4, 60 ║ 13. animi ] tibi animi ed │ affluas ] affluis ed ║ 14. (2) detinet ] iners detinet ed │ (5) ferre cervicibus ] tenerae cervici ed │ (8) in Ve. I 1, 5 │ quos amat Va ed ] amat Ve │ (10) veniet ] veniet <et> ed │ (12)-(13) in Ve. I 1, 27 │(12) quare Va ed ] om. Ve │ incom(m)odis sic Va Ve ] aliis incommodis ed ║ 16. (1) in Ve. I 4, 75 │ (2) patimur ] patiamur ed │ (3) quo ] quod quo ed │ (4) pars est corporis ] corporis pars est ed ║ 17. (1) concuti firmentur ] confirmentur conuti ed ║ 18. in Ve. I 1, 46 ║ 20. nichil ] quia nihil ed ║ 21. in Ve. I 4, 86 ║ 22. quedam ed ] quidam Va ║
——————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Prov. 11. post gaudent deest inquam R ] inquam V ; inquit A │ belli triumpho A5 γ ]
bello triumphus A1 ; bello. triumphum… Gertz ║ 12. tendat ] tendit A ║ 14. (5) ferre ] terere (ex terrere) A ; teneris γ ; tenerae Muretus │ cervicibus ω ] cervici Muretus │ (10) veniet ] veniet et Gruter ║ 16. (2) patimur ω ] patiamur Muretus │ (3) quo γ ] quod A1 ║
——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Prov. 5. 3, 4. 6. 3, 9. 7. 3, 14. 8. 3, 14. 9. 4, 1. 10. 4, 3. 11. 4, 4. 12. 4, 4. 13. 4, 5. 14. 4,
255
Incipiunt flores ex libro Senece Quod in sapientem nec iniuria nec contumelia cadit 1. «Neque enim Cato post libertatem vixit, nec libertas post Catonem».
2. «Tantus est sapiens nec ulla affici aut iniuria aut contumelia potest». 3. «Nichil in rerum natura tam sacrum quod sacrilegum non inveniat». 4. «Invulnerabile est non quod non fertur sed non quod leditur».
5. «Numquid dubium est quin certius robur sit quod non vincitur quam quod non lacessitur, cum dubie sint vires inexperte, at merito certissima firmitas habetur que omnes incursus respuit».
6. «Ad tantas ineptias perventum est, ut non dolore tantum sed doloris opinione vexemur». 7. «Nichil eripit fortuna nisi quod dedit; virtutem autem non dat ideoque nec detrahit». 8. «Omnium enim extrinsecus eflunentium lubrica et incerta possesio est».
9. «At nulla machinamenta posse reperiri que bene fundatum animum agitent».
10. «Neque enim magna et excedentia solitum ac vulgarem modum crebro gignuntur». 11. «Illud enim iam non es admonendus, neminem bonum esse nisi sapientem». 12. «Nec prudentie quicquam in se esse nec fidutie ostendit qui contumelia afficitur». 13. «Nulla virtus que non sentiat se perpeti».
14. «Ut quisque contemptissimus et (ut ludibrium est) ita solutissime lingue est». f.59v 15. «Quid enim is boni habet sub quo nemo nisi malus est?»
16. «“Raro” inquit “sapienti fortuna intervenit”».
17. «Itaque materia petulantibus et per contumeliam urbanis detrahitur, si ultro illam et prior occupes; nemo risum prebuit qui ex se cepit».
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Const. Tit. quod in sapientem nec iniuria nec contumelia cadit Va ] quod in sapientem non
cadit ira Ve ║ 2. in Ve. II 1, 102 │ tantus Va ] tutus Ve ed ║ 3. sacrum ] sacrum est ed ║ 4. non quod ] quod non ed ║ 5. omnes ] omnis ed ║ 7. ideoque ] ideo ed ║ 8. efluentium ] adfluentium ed ║ 12. nec ] itaque nec ed ║ 13. in Ve. I 4, 81 │ sentiat se Va Ve ] sentias ed ║ 14. ut1 ] et ut ed │ et ut ludibrium secl. ed ║
——————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Const. Tit. quod in sapientem nec iniuria nec contumelia cadit ] Seneca Sereno.
Sapientem non accipere iniuriam nec contumeliam γ ; Incipit ad Serenum. Nec iniuriam nec contumeliam accipere sapientem A ║ 13. sentiat se ω ] sentias ς ║
——————————————
LOCI EXCERPTI IN SEN. Const. 16. EPICUR., Sent. 16 US. ——————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Const. 1. 2, 2. 2. 2, 3. 3. 3, 3. 4. 3, 3. 5. 3, 4. 6. 5, 2. 7. 5, 4. 8. 5, 7. 9. 6, 4. 10. 7, 1 11.
256
Ex libro secundo f. 97v
1. «Magis enim veritas elucet quo sepius ad manum venit». 2. «Quid est iniqu<i>us quam secreto credere, palam irasci?»
3. «Ubi maxime gaudebis, maxime metues; ubi tranquilla tibi omnia videntur, ibi nocitura non desunt, si quiescunt. Semper futurum aliquid quod te offendat existima».
4. «Gubernator ita nunquam tutos sinus securus explicuit, ut non expedite ad contrahendum armamenta disponeret».
5. «“Turpissima<m>” aiebat Favius “imperatori excusationem esse non putavi, ergo turpissimam homini puto”».
6. «Multi leves iniurias alienis sibi dimissere, dum vindicant».
7. «Ille magnus et nobilis qui more magne fere latratus minutorum [……. securus exaudit». 8. « (1) Sepe autem sacius fuit dissimulare quam ulcisci. (2) Potentiorum iniurie hilari vultu non pacienter tantum ferende sunt: facient iterum, si se fecesse crediderint. (3) Hoc habent pessimum animi, magna fortuna insolentes, quod quos leserunt et oderunt».
9. «Nichil est iniqu<i>us quam aliquem heredem paterni odii fieri». 10. «Quid est gloriosius quam iram amicitia mutare?»
11. «Irascetur aliquis. Tu, de beneficiis provoca!» 12. «Cadit statim simultas ab altera parte deserta».
13. «Ille enim melior est qui prior pedem retulit, victus est qui vicit».
14. « (1) Ea demum velocitas placet que ubi iussa est, vestigium sistit, nec ultra destinata procurrit flectique et ad cursum et ad gradum reduci potest; (2) egros scimus nervos esse, ubi invitis nobis moventur; (3) senex autem infirmi corporis est, qui cum ambulare vult, currit. (4) Animi motus eos putemus sanissimos validissimosque, qui nostro arbitrio imbunt, non suo feruntur». Ex libro tercio de ira flores
15. «Consilium pro moribus cuiusque cupiendum est; quosdam enim preces vincunt quidam insultant instantque submissis».
16. «Cetera vicia impellunt animos, ira precipitat; etiam si ressistere contra affectus suos non licet at certe affectibus licet stare».
17. «Non est magnus animus, quem incurvat iniuria».
18. «Nulli fortuna tam dedita est, ut multa tentanti ubique respondeat».
19. «Quocie<n>s disputatio longior et pugnancior erit; in prima resistamus antequam alat se ipsam contentio, dimissos alcius tenet; facilius est se a certamine abstinere quam abducere».
20. «Optimum est itaque ad primum mali sensu<m> mederi sibi, tum verbis quoque suis f.98r minimum libertatis dare et inhibere impetum».
LECTIONES IN Va ET Ve SEN. Ira II 2. iniquius ed ] iniquus Va ║ 3. si ] sed ed ║ 4. ita nunquam ] numquam ita ed │
tutos ] totos ed ║ 5. turpissimam1 ed ] turpissima Va │ favius fabius ed ║ 6. in Ve. III 11, 5 │alienis Va ] altius Ve ed │ dimissere Va (dimis-) Ve ] demisere ed ║ 7. minutorum ed ] miniturum Va │ spatium vacuum ante securus ] canum ed ║ 8. (1) in Ve. III 11, 6 │ sepe Va ed ] sapere Ve │ autem Va ed ] om. Ve │(3) quod quos ] quos ed ║ 9. iniquius ed ] iniquus Va ║ 11. de ] contra ed ║ 13. enim melior est ] est melior ed ║ 14. (1) ad cursum ] cursu ed │ et ad gradum ] ad gradum ed │ (4) in Ve. I 3, 43 │ imbunt Va ] ibunt Ve ed │ feruntur Va Ve ] ferentur ed ║ EIUSD. Id. III
15. in Ve. II 11, 22 │ cupiendum Va ] capiendum Ve ed │ est Va Ve ] erit ed ║ 16. affectibus ] affectibus ipsis ed ║ 19. quotiens ed ] quocies Va │ antequam alat ] antequam robur accipiat alit ed │ ipsam ipsa ed │ dimissos dem- ed ║ 20. sensu ] sensum ed │ inhibere impetum impetum inhibere ed ║
———————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Ira II 7. spatium vacuum ] canum ς ; civium ω ║ EIUSD. Id. III 19. antequam alat (alit) A ] antequam robur accipiat alit γ │dimissos ω ] demissos Muretus ║
———————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Ira II 1. II 29, 3. 2. II 29, 4. 3. II 31, 5. 4. II 31, 5. 5. II 31, 4. 6. II 32, 3. 7. II 32, 3. 8.
II 33, 1. 9. II 34, 3. 10. II 34, 4. 11. II 34, 5. 12. II 34, 5. 13. II 34, 5. 14. II 35, 2. EIUSD. Id. III 15. III 1, 2. 16. III
257
21. «Non vis esse iracundus, ne fueris curiosus».
22. «Quicquid voles quale sit scire, tempori trade; nichil diligenter in fluctu cernitur».
23. «Optimum est notis viciis impedimenta prospicere et ante omnia ita componere animum, ut etiam gravissimis rebus subitisque conclusus, iram aut non sentiat aut magnitudinem inopinate iniurie exortum in alium retrahat nec dolorem suum in alium profiteatur».
24. « (1) Iram, in quocumque erimus statu, removeamus; (2) perniciosa est servientibus; (3) omnis enim indignatio in tormentum suum proficit et imperia graviora sentit, qua contumacius patitur. (4) Sic laqueos fera, dum iactat, astringit; (5) sic aves viscum trepidantes excutiunt et plumis omnibus illinunt. (6) Nullum tam artum est quod non minus ledat ducentem quam repugnantem. (7) Unum est levamentum malorum pati et necessitatibus suis obsequi».
25. « (1) Quid tam inauditum quam nocturnum supplicium? (2) Cum latrocinia tenebris abscondi soleant (3) et animadversiones quo nociores sunt plus in exemplum emendationemque proficiant».
26. «Quid si etiam prudentissimi peccant, cuius non error bonam habet causam?»
27. «Proprium est vere magnitudinis non sentire percussum: sic imanis fera ad latratum canum letam respexit, sic irritus ingenti scopulo fluctus exultat».
28. «Turpe est odisse quem laudas, quanto vero turpius ob id aliquem odisse propter quod misericordia dignus est».
29. «Multos absolvimus, si ceperimus ante iudicare quam irasci». 30. «Nunquam erit felix, quem torquebit felicior».
31. «Nulli ad aliena respicienti sua placent».
32. «Tanta tamen importunitas hominum est ut, quamvis multum acceperint, iniurie loco sit plus accipere potuisse».
33. «Castigare vero irascentem et ultro ob id irasci incitare».
LECTIONES in Va et Ve SEN. Ira III 22. scire ed sci Va ║ 23. conclusus ] concussus ed │ magnitudinem
magnitudine ed │ exortum exortam ed │ alium altum ed │ in alium profiteatur profiteatur ed ║ 24. (3) qua ] quo ed │ (5) trepidantes excutiunt et ] dum trepidantes excutiunt ed │ (6) quod ] iugum quod ed │ (7) malorum ] malorum ingentium ed ║ 25. (3) in Ve. III 11, 54 │ et animdversiones Va ] animadversiones Ve ed │ proficiant Va ] proficiunt Ve ed ║ 26. in Ve. II 3, 7 et II 3, 25b (= Vebis) │ quid si etiam Va ] quid sic etiam Vebis ; quod si etiam ed ; si Ve │ habet causam Va Ve ] causam habet Vebis ed ║ 27. vere magnitudinis ] magnitudinis vere ed │ letam lenta ed │ exultat adsultat ed ║ 28. laudas ] laudes ed ║ 29. in Ve. III 3, 19 │ absolvimus Va ] absolvemus Ve ed │ ceperimus Va ed ] experimus Ve ║ 33. ob id irasci ] obirasci ed │ incitare ] incitare est ed ║
———————————————
LECTIONES IN CETERIS CODD. SEN. Ira III 23. alium A ] aliud γ ; altum Muretus ║ 25. (3) proficiant ω ] proficiunt
Erasmus2 ║
———————————————
LOCI EXCERPTI IN Va SEN. Ira III 21. III 11, 1. 22. III 12, 4. 23. III 13, 6. 24. III 16, 1. 25. III 19, 2. 26. III 25, 2. 27.
259
Commenti – gli excerpta dai Dialogi di Seneca
1. I LUOGHI ESTRATTI
In Va e Ve sono compilati tutti i dialoghi senechiani tranne il De otio; 201 sentenze sono compilate in Va, 111 in Ve, di queste 48 sono comuni ad ambedue i florilegi:
Excerpta comuni a Va e Ve ;
Tranq. ; 1, 15 (Va. 2, 1; Ve. III 3, 25); 1, 16 (Va. 2, 2; Ve. II 1, 105); 7, 2-3 (Va. 7, 3-4; Ve. III 15, 16); 7, 3 (Va. 7, 5; Ve. I 5, 24); 9, 6 (Va. 10; Ve. I 5, 38); 11, 8 (Va. 12; Ve. I 3, 71); 17, 5 (Va. 14; Ve. I 3, 72a); 17, 10 (Va. 17, 1; Ve. II 2, 12)
Ad Helv. ; 5, 1 (Va. 5, 2; Ve. II 1, 47); 9, 2 (Va. 11; Ve. I 3, 28); 9, 3 (Va 12; Ve. I 4, 115); 11, 5 (Va. 15, 4; Ve. I 3, 20); 13, 2 (Va. 16; Ve. I 4, 116); 16, 1 (Va. 18; Ve. III 7, 29); 18, 8 (Va. 19; Ve. II 5, 32); 20, 1 (Va. 20; Ve. I 2, 7); 20, 1 (Va. 21; Ve. I 3, 29)
Ad. Marc. ; 9, 2 (Va. 5; Ve. II 9, 52)
Ad Polyb. ; 10, 2 (Va. 11, 3; Ve. III 9,4); 10, 2 (Va. 11, 4; Ve. II 2, 27); 15, 4 (Va. 16; Ve. I 3, 23); 17, 2 (Va. 17; Ve. I 4, 129); 18, 7 (Va. 19; Ve. I 3, 24)
Brev. ; 5, 3 (Va. 4; Ve. II 1, 50); 7, 3 (Va. 6, 1; Ve. I 4, 28); 10, 4 (Va. 9; Ve. II 9, 21); 14, 1 (Va. 11; Ve. II 1, 60); 15, 4 (Va. 12, 2; Ve. II 1, 61)
Vit. ; 7, 3 (Va. 6.1; Ve. I 4, 28); 11, 1 (Va. 9; Ve. II 1, 64); 13, 5 (Va. 11; Ve. I 4, 29); 25, 5 (Va. 20; Ve. I 4, 54) Prov. ; 1, 5 (Va. 1; Ve. I 4, 38); 2, 4 (Va. 2; Ve. I 4, 39); 2, 6 (Va. 3.1; Ve. I 1, 14); 4, 4 (Va. 12; Ve. I 4, 60); 4, 7 (Va. 14.8; Ve. I 1, 5); 4, 8 (Va. 14.12-3; Ve. I 1, 27); 4, 12 (Va. 16.1; Ve. I 4, 75); 5, 2 (Va. 18; Ve. I 1, 46); 5, 11 (Va. 21; Ve. I 4, 86)
Const. ; 2, 3 (Va. 2; Ve. II 1, 102); 10, 4 (Va. 13; Ve. I 4, 81)
Ira ; II 32, 3 (Va. 6 ; Ve. III 11, 5); II 33, 1 (Va. 8, 1; Ve. III 11, 6); II 35, 2 (Va. 14, 4; Ve. I 3, 43); III 1, 2 (Va. 15; II 11, 22); III 19, 2 (Va. 25, 3; Ve. III 11, 54); III 25, 2 (Va. 26; ve II 3, 7 e II 3, 25b); III 29, 2 (Va. 29; Ve. III 3, 19). Excerpta esclusivamente citati in Va ;
Tranq. ; 1, 3 (Va. 1); 4, 6 (Va. 3); 4, 8 (Va. 4); 5, 5 (Va. 5); 6, 3 (Va. 6); 7, 2 (Va. 7, 1-2); 8, 9 (Va. 8); 9, 3 (Va. 9); 11, 4 (Va. 11); 13, 1 (Va. 13); 17, 7 (Va. 15); 17, 9 (Va. 16); 17, 10-11 (Va. 17, 2-5)
Ad Helv. ; 1, 2 (Va. 1); 1, 3 (Va. 2); 2, 3 (Va. 3); 3, 2 (Va. 4); 5, 1 (Va. 5, 1); 5, 4 (Va. 6); 5, 3 (Va. 7); 5, 4 (Va. 8); 7, 10 (Va. 9); 8, 4 (Va. 10); 10, 2 (Va. 13); 10, 11 (Va. 14); 11, 4 (Va. 15, 1-3); 13, 6 (Va. 17). 14 loci. Ad Marc. ; 4, 4 (Va. 1); 5, 5 (Va. 2); 5, 6 (Va. 3); 6, 3 (Va. 4); 10, 2 (Va. 6); 11, 1 (Va. 7); 12, 3 (Va. 8);. 16, 5 (Va. 9); 16, 6 (Va. 10); 16, 8 (Va. 11); 21, 1 (Va. 12); 22, 3 (Va. 13); 23, 1 (Va. 14); 23, 3 (Va. 15); 23, 4 (Va. 16); 23, 5 (Va. 77). 17 loci
Ad Polyb. ; 1, 4 (Va. 1); 3, 3 (Va. 2); 4, 1 (Va. 3); 4, 1 (Va. 4); 4, 2-3 (Va. 5); 6, 2 (Va. 6); 6, 3 (Va. 7); 6, 4 (Va. 8); 9, 3 (Va. 9); 9, 5 (Va. 10); 10, 2 (Va. 11, 1-2); 10, 2 (Va. 11, 5-8); 11, 2 (Va. 12); 11, 3 (Va. 13); 11, 4 (Va. 14); 13, 4 (Va. 15); 17, 2 (Va. 18). 16 loci.
Brev. ; 1, 3 (Va. 1, 1); 2, 4 (Va. 1, 2); 1, 4 (Va. 2); 3, 5 (Va. 3); 6, 3 (Va. 5); 7, 3 (Va. 6, 2); 7, 3 (Va. 7); 7, 8 (Va. 8); 13, 7 (Va. 10); 15, 4 (Va. 12, 1); 16, 1 (Va. 13); 16, 5 (Va. 14); 17, 4 (Va. 15); 18, 3 (Va. 16); 18, 5 (Va. 17); 18, 6 (Va. 18); 19, 3 (Va. 19). 16 loci
Vit. ; 2, 1 (Va. 1.1); 2, 4 (Va. 1.2); 2, 4 (Va. 2); 3, 4 (Va. 3); 5, 2 (Va. 4); 6, 2 (Va. 5); 7, 3 (Va. 6.2); 7, 4 (Va. 7); 8, 6 (Va. 8); 13, 1 (Va. 10); 13, 5 (Va. 12); 15, 4 (Va. 13); 16, 3 (Va. 14); 20, 2 (Va. 15); 24, 1 (Va. 16); 23, 5 (Va. 17); 24, 1 (Va. 18); 24, 2 (Va. 19). 17 loci
260
Prov. ; 2, 6-7 (Va. 3, 2-5); 3, 3 (Va. 4); 3, 4 (Va. 5); 3, 9 (Va. 6); 3, 14 (Va. 7); 3, 14 (Va. 8); 4, 1 (Va. 9); 4, 3 (Va. 10); 4, 4 (Va. 11); 4, 5 (Va. 13); 4, 6-7 (Va. 14.1-7); 4, 7 (Va. 14.9-11); 4, 10 (Va. 15); 4, 12 (Va. 16.2); 4, 16 (Va. 17); 5, 4 (Va. 19); 5, 5 (Va. 20); 6, 3 (Va. 22). 17 loci
Const. ; 2, 2 (Va. 1); 3, 3 (Va. 3); 3, 3 (Va. 4); 3, 4 (Va. 5); 5, 2 (Va. 6); 5, 4 (Va. 7); 5, 7 (Va. 8); 6, 4 (Va. 9); 7, 1 (Va. 10); 7, 2 (Va. 11); 10, 3 (Va. 12); 11, 3 (Va. 14); 13, 4 (Va. 15); 15, 4 (Va. 16); 17, 2 (Va. 17). 15 loci Ira ; II 29, 3 (Va. 1); II 30, 1 (Va. 2); II 31, 5 (Va. 3); II 31, 5 (Va. 4); II 31, 4 (Va. 5); II 32, 3 (Va. 7); II 33, 1 (Va. 8, 2); II 34, 3 (Va. 9); II 34, 4 (Va. 10); II 34, 5 (Va. 11); II 34, 5 (Va. 12); II 34, 5 (Va. 13); II 35, 2 (Va. 14, 1-3) III 1, 4 (Va. 16); III 5, 8 (Va. 17); III 6, 5 (Va. 18); III 8, 8 (Va. 19); III 10, 1 (Va. 20); III 11, 1 (Va. 21); III 12, 4 (Va. 22); III 13, 6 (Va. 23); III 16, 1 (Va. 24); III 19, 2 (Va. 25, 1-2); III 25, 3 (Va. 27); III 29, 1 (Va. 28); III 30, 3 (Va. 30); III 31, 1 (Va. 31); III 31, 1 (Va. 32); III 40, 2 (Va. 33).
Excerpta esclusivamente citati in Ve
Tranq. ; 3, 6 (Ve. I 4, 93); 3, 6 (Ve.II 5, 70); 3, 6 (Ve. II 5, 115); 10, 4 (Ve. I 3, 70); 16, 3 (Ve. I 1, 69). 17, 5 (Ve. I 3, 72b). 6 loci
Ad Helv. ; 8, 2 (Ve. I 3, 73); 11, 4-5 (Ve. I 3, 20b); 17, 3 (Ve. II 5, 117); 17, 4 (Ve. II 5, 118). 3 loci Ad Marc. ; 1, 2 (Ve. III 7, 28); 9, 5 (Ve. II 9, 20); 9, 5 (Ve. II 9, 53); 13, 2 (Ve. III 6, 9). 4 loci Ad Polyb. ; 11, 1 (Ve. I 2, 50). 1 loco
Brev. ; 15, 5 (Ve. II 1, 96); 16, 5 (Ve. I 5, 36b). 2 loci
Vit. ; 1, 4 (Ve. II 3, 23); 3, 3 (Ve. I 2, 47); 21, 4 (Ve. II 1, 97). 3 loci
Ira ; I 6, 1 (Ve. II 4, 25); I 7, 3 (Ve. II 9, 51); I 7, 3-4 (Ve. I 3, 48); I 8, 5 (Ve. III 12, 18); I 9, 1 (Ve. I 4, 139); I 9, 4 (Ve. II 11, 44); I 10, 2 (Ve. II 9, 55); I 11, 8 (Ve. I 4, 128); I 12, 5 (Ve. III 3, 78); I 12, 5 (Ve. III 7, 10); I 12, 6 (Ve. I 5, 39); I 14, 2 (Ve. II 1, 45); I 14, 2 (Ve. II 3, 24); I 14, 2 (Ve. III 3, 24); I 15, 2-3 (Ve. II 9, 56); I 15, 3 (Ve. III 11, 52); I 17, 2 (Ve. II 9, 57); I 21, 4 (Ve. I 4, 140); II 1, 1 (Ve. I 5, 5); II 6, 1 (Ve. I 4, 144); II 6, 2 (Ve. I 4, 17); II 6, 2 (Ve. I 4, 145); II 10, 6 (Ve. I 2, 44); II 10, 6 (Ve. I 2, 45); II 10, 7 (Ve. II 1, 119); II 12, 2 (Ve. I 5, 34); II 12, 3 (Ve. I 3, 49); II 12, 3 (Ve. II 5, 114); II 12, 3-4 (Ve. II 5, 64); II 12, 4 (Ve. I 3, 50); II 13, 1 (Ve. I 5, 35); II 17, 2 (Ve. II 1,120); II 18, 2 (Ve. I 3, 33); II 18, 2 (Ve. I 3, 69); II 18, 2 (Ve. I 5, 6); II 25, 4 (Ve. I 3, 9); II 26, 4 (Ve. III 2, 44); II 27, 1 (Ve. I 1, 89); II 28, 8 (Ve. I 5, 12); II 30, 1 (Ve. III 3, 43); II 32, 1 (Ve. III 2, 45); II 32, 3 (Ve. III 11, 53); III 11, 1 (Ve. I 10, 7); III 24, 4 (Ve. II 3, 25a); III 29, 3 (Ve. III 13, 12).
In realtà, in Va le sentenze estratte dal De ira sono separate dal resto dei dialoghi e copiate
Le sentenze esclusive in Va; 153 (58%) Le sentenze comuni a Va e Ve; 48 (18%) Le sentenze esclusive in Ve; 63 (24%)
261
nella sezione terminale (ff.97v-8r); tali citazioni iniziano senza il titolo, ma solo con un’indicazione
ex secundo libro (f.97v); soltanto più avanti appare ex tercio de ira flores (f.97v). Negli excerpta
tratti dal secondo libro del De ira è assente la parte iniziale del libro, e tutti i passi estratti derivano dalla sezione posteriore a II 29, 3. Questo ha fatto pensare che al momento della copiatura di Va, il suo antigrafo Vx era già deteriorato, avendo perso tutti gli estratti dal primo libro e alcuni dal secondo; la parte restante è stata ricucita in una maniera scorretta, come nel caso del De militari (cfr. p. 375 sgg.).
Se si escludono i brani tratti dal De ira, la percentuali dei passi tratti in Va e quelli in Ve corrispondono quasi a quelle di tutte le altre opere citate in ambedue florilegi, il che può affermare la presente ipotesi che riguarda la lacuna di Vx.
2. LA TRADIZIONE MANOSCRITTA
La tradizione manoscritta dei dialoghi senechiani1 si suddivide in due rami: il capostirpe di un ramo è il cod. Milano, Bibl. Ambros., C 90 inf. (sec. XI = A) che proviene dall’abbazia di Montecassino; da A discendono i codd. Città del Vaticano, B.A.V., Chig. lat. H. V. 153 (sec. XIII =
C), Berlin, Staatsbibl., Lat. fol. 47 (sec. XIII = B), Paris, B.n.F., Lat. 15086 (sec. XIII = P) e 6379
(sec. XIII = Q) che costituiscono la famiglia β.
A un altro ramo γ risalgono i due codici trecenteschi Città del Vaticano, B.A.V., Vat. lat. 2215 (sec. XIV = R) e 2214 (sec. XIV = V).
3. La SCHEDATURA DEGLI ERRORI
Va e Ve in tre luoghi attestano una variante comuni che non trova nessun riscontro
nell’apparato critico dell’edizione moderna:
Ad Helv. 11. SEN. Ad Helv. 9, 2 ; Ve. I 3, 28 │ educandus Va Ve ] abducendus ed 19. SEN. Ad Helv. 18, 8 ; Ve. II 5, 32 │anni an ) Va a ) Ve ] aetatibus ed
1
L.D. REYNOLDS,SEN. Dial., Praef.
Le sentenze esclusive in Va ; 123 (67%) Le sentenze comuni a Va e Ve ; 41 (23%) La sentenze esclusive in Ve ; 19 (10%)
il numero delle sentenze estratte in Va e in Ve - escluso il De ira (il valore percentuale)
