indicazione del curatore solo la prima volta. Sul vocabolo «complexio» cfr. anche TEODORICO, Commentarius super Libros De Inventione, I, 29, 45, ed. Fredborg, p. 149,97-99.
27 Cfr. DRONKE, Thierry of Chartres cit., p. 369.
28 Cfr. TEODORICO, Commentum, 2, p. 77,85-90: «Hanc igitur de actu et possibilitate subtilitatem
Aristotiles subtilissime inspiciens in libro Perihermeneias quaedam actu sine possibilitate esse proposuit, alia vero actu cum possibilitate, alia vero actu nunquam sed sola possibilitate. Actus vero sine possibilitate est necessitas ideoque aeternitas ut praedictum est».
29 Cfr. BOEZIO, In Perierm., ed. sec., III, 9, 514AB, p. 241,1-27: «Duplex modus necessitatis ostenditur:
unus qui cum alicuius accidentis necessitate proponitur, alter qui simplici praedicatione profertur. Et simplici quidem praedicatione profertur, <ut> cum dicimus solem moveri necesse est. Non enim solum quia nunc movetur sed quia numquam non movebitur, idcirco in solis motu necessitas venit. Altera vero quae cum conditione dicitur talis est: ut cum dicimus Socratem sedere necesse est cum sedet, et non sedere necesse est cum non sedet. Nam cum idem eodem tempore sedere et non sedere non possit, quicumque sedet non potest non sedere, tunc cum sedet: igitur sedere necesse est. Ergo quando quis sedet tunc cum sedet eum sedere necesse est. Fieri enim non potest ut cum sedet non sedeat. Rursus quando quis non sedet, tunc cum non sedet, eum non sedere necesse est. Non enim potest idem non sedere et sedere. Et potest ista esse cum conditione necessitas, ut cum sedet aliquis, tunc cum sedet, ex necessitate sedeat, et cum non sedet, tunc cum non sedet, ex necessitate non sedeat. Sed ista cum conditione quae proponitur necessitas non illam simplicem secum trahit (non enim quicumque sedet simpliciter eum sedere necesse est sed cum adiectione ea quae est tunc cum sedet), sicut solem dicimus non necesse esse tunc moveri, cum movetur, nec hoc addimus, ut solem moveri necesse sit cum movetur sed tantum simpliciter dicimus solem moveri necesse est». Ibid., 511C-512A, p. 236,5-26: «Aristoteles enim hanc habet opinionem de his quae semper esse necesse est. Ea enim putat nullam habere ad contraria cognationem: ut nix quoniam semper est frigida numquam calori coniuncta est. Ignis quoque numquam frigori cognatus est, idcirco quod semper in frigoris contrarietate versatur id est in calore. Omnia ergo quaecumque sunt necessaria nullam ad contraria earum qualitatum, quas ipsa retinent, habent cognationem. Quod si quam cognationem haberet ignis ad frigus, frustra esset illa cognatio numquam igne in frigus qualitatem vertente. Sed novimus nihil proprium natum frustra naturam solere perficere. Ergo illa sint posita necessaria quaecumque ad contraria nullam habent cognationem. Quaecumque autem habent illa sunt non necessaria sed quoniam ad utramque partem contrarietatis naturali quadam cognatione videntur esse coniuncta, idcirco in utraque parte eorum eventus possibilis est: ut lignum hoc potest quidem secari sed nihilo tamen minus habet ad contraria cognationem, potest enim non secari, et aqua potest quidem calescere sed nihil eam prohibet frigori quoque esse
consiste in una strutturale apertura all’essere come al non essere
30, prende due significati, e in
un primo senso, riguarda ciò che, pur non essendo, può però venire ad essere («quod cum non
sit esse possit»), in un secondo ciò che, già essendo, può per questo appunto essere («quod
cum sit esse possibile est»)
31. Dunque mentre il necessario esiste sempre in atto, i due tipi di
possibile differiscono in base alla dicotomia atto/potenza: il primo è in potenza, il secondo in
atto
32. Quest’ultimo a sua volta si dirime in due branche: una includente ciò che, essendo, può
tuttavia ancora non essere (come Socrate che, pur seduto, può però anche alzarsi e
camminare), l’altra concernente piuttosto ciò che non può essere altrimenti da come è
33. Ora il
possibile in potenza e il primo genere di possibile in atto sono entrambi contingenti, e quindi
radicalmente opposti al necessario assoluto; ma il primo tipo di possibile in atto è compatibile
con la necessità condizionata, e il secondo tipo di possibile in atto coincide col necessario
coniunctam». E cfr. ID., In Perierm., ed. pr., I, 9, 338D-339B, pp. 121,20-122,26. Cfr. anche ARISTOTELE, De
int., 9, 19a 25-27, transl. Boethii, ed. L. Minio-Paluello, Bruges – Paris 1965, (AL, II/1-2), p. 17,4-7. Per l’espressione «determinata eventus constantia», cfr. BOEZIO, In Perierm., ed. sec., III, 9, 493B, p. 198,7-8; per
l’endiadi «determinatum» e «definitum», cfr. ibid., III, 10, 553B, p. 321,9-19; VI, 14, 636AB, pp. 497,18-498,2. Cfr. inoltre ALANO DI LILLA, Regulae caelestis iuris, LXVI, 3, ed. Häring, pp. 173-174: «Necessitas quae fit
secundum superiores causas dicitur necessitas absoluta. Illa vero quae fit secundum inferiores causas dicitur determinata. Secumdum quod testatur philosophi ad absolutam sequitur determinata. Unde si necessarium est Socratem moveri, necessarium est ipsum moveri dum currit. Sed non convertitur». Il tema del doppio significato di «necessario» attraversa comunque, con vari mutamenti concettuali, l’intero alto Medioevo, da Pascasio Radberto ad Anselmo d’Aosta a Abelardo. Cfr. ad esempio PASCASIO RADBERTO, Expositio in Matheo libri XII,
PL 120, 114BD, ed. B. Paulus, 3 voll., Turnhout 1984 (CCCM, 56-56A-56B), I, p. 131,568-595; ANSELMO D’AOSTA, Cur Deus homo, II 17, ed. Schmitt, II, p. 125,8-22; ABELARDO, Glossae super Peri hermeneias, XII, ed. Jacobi – Strub, p. 423,813-818; ed. L. Minio-Paluello, in Twelfth Century Logic. Texts and Studies, II, Abelardiana inedita, 1. Super Periermeneias XII-XIV, 2. Sententiae secundum M. Petrum, Roma 1958, p. 36,16- 21.
30 Cfr. BOEZIO, In Perierm, ed. pr., II, 13, 376C, p. 194,3-6; ibid., 371D, p. 186,14-15; ed. sec., VI, 13,
611D, p. 443,13-14. E cfr. ARISTOTELE, De int., 21b 36, transl. Boethii, ed. Minio-Paluello, p. 28,10.
31 Cfr. BOEZIO, In Perierm., ed. pr., II, 13, 379AB, p. 199,1-14: «Multa, inquit, sunt quae unum esse
possum id quod sunt, non etiam aliud aliquid quod non sunt. Plura enim sunt quae ab eo quod sunt non mutantur, alia vero sunt quae mutari possum: ut caelum unam rem solam potest id est moveri, huic vero oppositum id est non moveri non potest. Ergo ‘non omne quod est possibile vel esse vel ambulare’, id est non omne de quo quaelibet possibilitas praedicatur, ‘etiam opposite valet’, ut utrumque possit fieri et facere quod facit et huic oppositum id est non facere quod facit sed sunt quaedam in quibus ita potestates praedicentur, ut non sit verum de his dici quondam et opposita possum, ut est in his quae praeter rationem aliquam possum, ut ignis». E cfr. ibid., 380D-381A, p. 202,7-12: «Huius autem possibilis [scil. quod cum sit esse possibile est] duae sunt species, una cum est quidem potest tamen non esse, ut si quis sedeat, ita quidem potest sedere, ut possit etiam non sedere, alia vero ut cum sit non esse non possit, ut ignis calidus est sed non potest esse non calidus». ID., ibid., V, 12,
596D-597A, p. 411,10-22; VI, 13, 614A, p. 448,5-11. E cfr. ARISTOTELE, De int., 13, 23a 6-11, transl. Boethii, p. 33,1-6.
32 Cfr. BOEZIO, In Perierm., ed. sec., VI, 13, 616D-617A, p. 454,2-13: «Duae ergo significationes sunt
possibilitatis: una quae eam possibilitatem designat quae est potestate, quae scilicet actu non sit, altera quae eam possibilitatem significet quae iam actu sit. Haec autem possibilitas quae iam actu est aut ex potestate ad actum transit aut semper in actu naturaliter fuit, ut cum homo ex eo quod sedet ambulat, potest ambulare atque ideo ex potestate in actum vertit, sol vero cum movetur, numquam ex potestate in actum vertit (neque enim aliquando hunc motum non egit) neque ignis ut nunc caleret, aliquando non caluit». E cfr. ID., In Perierm., ed. pr., II, 13,
381A, p. 202,22-25.
33 Cfr. ID., In Perierm, ed. pr., II, 13, 381D, p. 204,1-21. E cfr. ID., In Perierm., ed. sec., V, 12, 597B, p.
412,8-15: «Cum igitur principaliter possibilis duae sint partes: una quae secundum id dicitur quod cum non sit esse tamen potest, altera quae secundum id praedicatur quod iam est aliquid actu non solum potestate, huiusmodi possibile quod iam sit actu duas ex se species profert: unam quae cum sit non est necessaria, alteram quae cum sit illud quoque habet ut eam esse necesse sit».