• Non ci sono risultati.

I codici oraziani prodotti in Italia nel XIII sec

Il prospetto mostra un altro dato interessante, ovvero la sfortuna delle Satire rispetto alle Epistole, cui non sono mai accorpate se non in codici dell’opera omnia o contenenti anche l’Ars poetica.

Si tratta di tendenze attuali ancora nel Trecento e che credo rendano ulteriormente manifesto quanto già rilevato nel cap. 1.1, ovvero la predilezione dei lettori medievali per la satira giovenaliana, mentre la vera produzione morale di Orazio sembra coincidere con quella epistolare, il cui modus rispecchia a livello non solo contenutistico ma anche stilistico l’avvento della maturità e la definizione di una coscienza filosofica.

Ma l’opera indubbiamente più fortunata è la Poetria che si attesta in 19 codici su 20. Tale predilezione per l’Ars poetica continuerà ancora nel Trecento, in cui il testo non solo sarà tràdito da 42/47 manoscritti, ma anche intensamente glossato e commentato (infra, cap. 1.6).

1.5.2. (S)fortuna dell’Ars poetica nella trattatistica dittaminale duecentesca

Le artes dictandi costituiscono, assieme alle poetrie d’Oltralpe, un sussidio utile a comprendere le scelte dantesche in materia di fatti propriamente stilistici e, più in generale, a contestualizzare la lectura Horatii che emerge dal De vulgari eloquentia.

Contrariamente alle artes poetriae francesi – e in particolare alla Poetria nova, che sin dal titolo denuncia il proprio rapporto di dipendenza dalla Poetria – nei trattati italiani «l’Orazio dell’Ars

poetica, [è] usato invece parcamente all’interno dei trattati di epistolografia, con la sola eccezione

delle Introductiones dictandi di Paolo da Camaldoli»238.

Al di là di questa sintesi, non mi risultano contributi specifici sul tema né, quantomeno, un’indagine sui motivi di questa grande assenza. Potrebbe apparire banale, ma poiché ho osservato che i Flores

rhetorici di Alberico di Montecassino (XI sec.) si presentano come una sorta di parafrasi di lunghi 238 G.C. ALESSIO, L’ars dictaminis nelle scuole dell’Italia meridionale (secoli XI-XIII), in ID., Lucidissima

dictandi peritia. Studi di grammatica e retorica medievale, a c. di F. Bognini, Edizioni Ca’ Foscari, Venezia 2015, pp.

205-222: 221. L’edizione di riferimento per il testo di Paolo è V. SIVO, Le Introductiones dictandi di Paolo da Camaldoli

(testo inedito del sec. XII ex.), in «Studi e ricerche dell’Istituto di latino dell’Università degli Studi di Genova», III (1980),

escerti della Poetria239, mi sembra doveroso interrogarsi sulle ragioni per le quali nel Duecento italiano le citazioni oraziane – sia esplicite che implicite – si riducono drasticamente.

Comincio dal riportare alcuni passi dai Flores rhetorici, al fine di individuare i temi attorno ai quali si condensano i versi – o meglio le parafrasi – dell’Ars:

II.1. Quisquis opus suum prologo parat decorare vel ut verius dicam quasi pulchro capite cetera membra vendere, hos colores, has observet proprietates. <

Humano capiti ceruicem pictor equinam / iungere si uelit et uarias inducere plumas / undique collatis membris, ut turpiter atrum / desinat in piscem mulier formosa superne (ars 1-5)

II.2. Quid sit Historia. Est enim historia quae in principio sui se melius suggerit, est quae medium convenientius ponit. Qui a mediis incipit, rem laude dignam, rem venustam arte laboreque tractandam digerit. Oportet enim in primis vehementi consideratione perpendere, ut non inde scriptor incipiat unde obscuritatem suae materiae inferat, immo unde quasi quandam lucem infundat. Necesse est ergo locum eligere ubi auditorem ad intellectum cito possis applicare, ubi quasi nihil desit historiae, primoque teneatur in capite, ubi inquam media veluti principaliter prima lectores rapiant, omnia quasi

quodam in speculo praelucent. < Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem cogitat, […] / semper ad euentum festinat et in medias res / non secus ac notas auditorem rapit, et quae / desperat tractata nitescere posse relinquit, / atque ita mentitur, sic ueris falsa remiscet, / primo ne medium, medio ne discrepet imum. (ars 143-152) II.4-5. […] Ne ergo stilus obscuritatis laboret vicio <

neu ceptum opus post interrumpat digressio, principio praemittitur unde lumen quoddam sequentibus paratur. […] Principiis igitur omnibus generale praeceptum demus: in primis uniformi pede currat historia tam primis quam extremis concinant media, abruptum vitabis transitum, nil diversis panniculis obgannies consutum. <

Quid enim aliud quam lepra dixeris, cum historiam simplicem desiderans ductum utpote corpus membrorum superfluis appositionibus aspergitur, sordetur, viciatur. <

Breuis esse laboro, / obscurus fio (ars 25-26)

Inceptis grauibus plerumque et magna professis / purpureus, late qui splendeat, unus et alter /adsuitur pannus (ars 14-16)

Denique sit quod uis, simplex dumtaxat et unum. (ars 23) + Humano capiti ceruicem pictor equinam / iungere si uelit et uarias inducere plumas / undique

239 Nell’edizione del testo (ALBERICI CASINENSIS, Flores rhetorici, ed. D.M. Inguanez e H.M. Willard,

Montecassino 1938 (“Miscellanea cassinese 14”)) sono indicate le sole menzioni esplicite e pertanto l’Ars risulta citata solo una volta nel par. VIII.7: «Neque vero moderationis immemor fueris, quippe quae scriptis quasi quandam lucem infundit, nec rebus parcit, haec rerum feritatem quasi lenit, aliena saepe vocabula reddit quodammodo propria. Quaedam hinc subiciamus exempla. Horatius: At nostri proavi Plautinos et numeros et / Laudavere soles nimium pacienter

utrumque, / Ne dicam stulte, mirari. [= ars 270-272].». Per la lista completa dei classici citati esplicitamente ivi, pp. 18-

collatis membris, ut turpiter atrum / desinat in piscem mulier formosa superne (ars 1-5)

VII.1 Dulcedinem autem esse dicimus, si lectoris animum secundum rem de qua agitur inpellimus. Animum autem inpellere poteris, si rei proprietatem tum verbis tum sententia metiaris. <

Notes ergo rem, personam, intentionem, rem, si lasciva, si vera, si tristis aut laeta; personam quae, cui, quando, quomodo, quid prosequitur. <

Debes enim perpendere naturam, habitum, morem personae. <

Naturam sic metieris, si senem a iuvene, infantem a puero, sicque reliquos gradus aetatis discreveris, ut ergo quisque suas proprietates asciscat. Infans iam gradiens ludo iam gaudeat, paribus haereat, iram temere colligat, temere ponat, mutatibilitatem suam, aetatem nec deserat. At viridis ephebus, iamlibet canes, equos, giros amet, sublimem, cupidum, cupide rei prodigum, inconstantem, tardum, utilitatis provisorem, magistris acerbum inducas. Vir autem viribus regatur, consilii opibus amicus honori inserviat, levitatem dampnet, utilibus insudet. At senem lucri inficientem, parcum, timidum, gelidum, difficilem, querulum, sui laudatorem, minorum adhibeas iudicem.

Hoc suum aetatis in his discrete moderaberis. <

Non satis est pulchra esse poemata; dulcia sunto / et, quocumque uolent, animum auditoris agunto, / Vt ridentibus adrident, ita flentibus adsunt / humani uoltus (ars 99-102)

Tristia maestum / uoltum uerba decent, iratum plena minarum, / ludentem lasciua, seuerum seria dictu. (ars 105-107)

Intererit multum, diuosne loquatur an heros, / maturusne senex an adhuc florente iuuenta / feruidus, (ars 114-116)

Aetatis cuiusque notandi sunt tibi mores, / mobilibusque decor naturis dandus et annis. / Reddere qui uoces iam scit puer et pede certo / signat humum, gestit paribus conludere et iram / colligit ac ponit temere et mutatur in horas. / inberbus iuuenis tandem custode remoto / gaudet equis canibusque et aprici gramine Campi, / cereus in uitium flecti, monitoribus asper, / utilium tardus prouisor, prodigus aeris, / sublimis cupidusque et amata relinquere pernix. / Conuersis studiis aetas animusque uirilis / quaerit opes et amicitias, inseruit honori, / commisisse cauet quod mox mutare laboret. / Multa senem circumueniunt incommoda, uel quod / quaerit et inuentis miser abstinet ac timet uti, / uel quod res omnis timide gelideque ministrat, / dilator, spe longus, iners auidusque futuri, / difficilis, querulus, laudator temporis acti / se puero, castigator censorque minorum. / Multa ferunt anni uenientes commoda secum, / multa recedentes adimunt. Ne forte seniles / mandentur iuueni partes pueroque uiriles; (ars 158-177)

VII.2 qui nescit, nomen non usurpet scriptoris. < cur ego si nequeo ignoroque, poeta salutor? / qui nescit, uersus tamen audet fingere. (ars 87)

All’interno del testo di Alberico i precetti oraziani più fortunati sono quelli che riguardano l’unità e semplicità della materia – esemplificata attraverso il monstrum – e quelli relativi al coinvolgimento del pubblico: ciò si rende evidente nell’attenzione riservata al problema dell’incipit (e, più in generale, della corretta narratio), ma soprattutto dall’interesse per il concetto di dulcedo, con particolare enfasi sul rispetto delle caratteristiche proprie di ciascun’età. Chi non sa rispettare questi precetti essenziali, conclude Alberico, non deve appropriarsi indebitamente del titolo di scrittore. Si tratta, insomma di precetti estendibili alla prosa e attinenti anche al campo della retorica.

Nelle Introductiones dictandi, risalenti al sec. XIIex., ho notato, invece, che molti dei versi oraziani citati sono atti a spiegare concetti pertinenti alla grammatica, come nel caso della chiarezza del discorso, che dipende dalla scelta di vocaboli comprensibili per il pubblico (cap. 19), e dei vitia

elocutionis esposti nei capp. 23-30:

19. QUID SIT ELEGANTIA IN DICTAMINIBUS. Elegantia est, quae facit, ut unumquodque uerbum aperte declaretur, usitato quidem sermone aut proprio. Vsitatus sermo; est, qui uersatur in quotidiana et publica consuetudine; propriu<s>, qui patenter illius rei est aut esse potest, de qua loquimur. Talem uero elegantiam nos ammonet Oratius; tenere dicens (= ars 60-61 e 70-72); Licuit semperque licebit /signatum praesenti nota producere nomen (= ars 58-59); et quare subiungit: Vt siluae foliis pronos mutantur in an<n>os, / prima cadunt: ita uerborum uetus interit aetas. / Multa renascentur quae ante cecidere cadentque / quae nunc sunt in honore uocabula, sic uolet usus, / quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi.

[…]

22. DE UITIIS QUAE UITARE DEBET BONUS DICTATOR. Postquam uero demonstrauimus quibus, modis epistola, non solum fieri, sed etiam depingi ualeat, restate declarare bonus dictator quae uitia fugere debeat. Sic namque moniti quid cauere uel sequi debeamus, celsitudinem bene dictandi poterimus optinere. Vitia igitur, quae in nostris cauere debemus locutionibus, haec sunt: barbarismus, soloecismus, acyrologia, tapinosis, macrologia, tautologia, enclipsis et cacosyntheton, collisio uocalium, et metacismus ac peryodus (si aliquo excessu senarium numerum punctorum superauerit), et aliqua, quae ob sui prolixitatem nequaquam uoluimus ad praesens numerare.

23. QUID SIT BARBARISMUS ET UNDE DICATUR. Barbarismus est siquidem barbarorum locutio litt<er>as uel syllabas siue accentus earum inproprie denuntians. […] Quod uitandum fore demonstrat Oratius dicens (= ars 273-274): Scimus inurbanum lepido secernere dicto, / legitimumque sonum digitis callemus et arte. 24. QUID SIT SOLOECISMUS ET UNDE DICATUR. Soloecismus est plurimarum dictionum non bene ordinata constructio, ut, si quis dicat «apud amicum uado» uel «ad amicum sum», soloecismum facit. […] Quod ne fiat, per Oratium monemur, cum dicit (= ars 240-241): Ex noto fictum carmen sequar, ut sibi quiuis / speret idem. […]

25. DE ACIROLOGIA, QUID SIT ET UNDE DICATUR. Acyrologia est sine sua proprietate dictio, ueluti si quis dicat «sperare» pro «timere», cum spes ad bonum, timor uero pertineat ad malum: speramus namque bona et timemus aduersa. […] Hoc genus locutionis ui<t>ari debet testimonio Flacci praecipientis (= ars 92): Singula quaeque locum teneant sortita decenter.

26. DE TAPINOSI. Tapinosis est locutio statum magnae rei per infima uerba infirmans et destruens, ut legimus quendam posuisse «gurgitem» pro «mari», […] Dicitur uero tapinosis Grece magnae rei infirmatio. Hunc siquidem loquendi modum, scilicet ne rem magnam uilibuset infimis uerbis dicamus, nostra sollerter fugere debet prouidentia, testimonio poetrici dicentis (= ars 227-229): Non, quicumque deus, quicumque adhibebitur heros / regali conspectus in auro nuper et ostro, / migret in obscuras humili sermone tabernas.

27. DE MACROLOGIA. Macrologia est longiloquium res non <ne>cessarias conprehendens, ut ibi «legati non impetrata pace retro, unde uenerant, domum reuersi sunt». […] A tali quidem longiloquio cauere nos ammonet Oratius dicens (= epist. 2, 2, 109-113): Quisquis legitimum cupiet fecisse poema / audebit, quaecumque parum splendoris habebunt /et sine pondere erunt et honore indigna ferentur, / uerba mouere loco…

28. DE TAUTOLOGIA.Tautologia est locutio eandem rem licet diuersis uerbis repetens, […] Hanc siquidem loquendi consuetudinem, quam notificauimus appellare tautologiam, nobis interdicit Flaccus dicens (= epist. 2, 2, 115 e 123): Obscurata diu populo bonus eruet atque / leuabit cultum et uirtute carentia tollet.

29. DE ENCLIPSI. Enclipsis est defectus dictionis, in quo necessaria uerba desunt ad perfectionem sensus demonstrandam, ut «haec secum». Tali quidem locutionis genere cum defuerit uerbum, fit enclipsi et imperfecta remanet sententia. Quod ne fiat, audiamus Orat<i>um dicentem (= epist. 2, 2, 116): Dictator prudens quaecumque uolet constructio plena (?) / proferat in lucem speciosa uocabula rerum.

30. DE CACOSINTHETON. […] Dicitur autem caco Grece, malum uel uitiosum Latine; sinthesis uero compositio, unde cacosintheton dictionum uitiosam compositionem rationabiliter uocamus. Quam sollicite deuitans perfectus dictator (= ars 449) arguet ambigue dictum, mutanda notabit. (Introductiones dictandi, pp.93-97)

Su un totale di 10 difetti che inficiano la recta locutio, Orazio è chiamato ad esemplificarne 7: un incremento notevole rispetto alla trattatistica grammaticale antica e anche a quella successiva, in cui l’unico concetto oraziano applicato è quello della callida iunctura (supra, cap. 1.2.2).

Anche i versi relativi alla mutevolezza del linguaggio sono solitamente trascurati perché, nei fatti, non contengono precetti relativi alle neoformazioni, che maggiormente interessano i magistri rispetto alle pure speculazioni.

Altri richiami alla Poetria riguardano, poi, l’importanza della verosimiglianza e della brevitas della

narratio:

3. DE IMITATIONE. Imitatio est, qua compellimur diligenti ratione, ut aliquorum similes in dicendo ualeamus fieri. Hinc namque praecipit Oratius (= ars 317-318): Respicere exemplar uitae morumque iubebo / doctum imitatorem et uiuas hinc ducere uoces.

[…]

12. QUID SIT NARRATIO ET QUAE DEBEAT HABERE. Nunc de narratione, quae causae continet expositionem, dicendum uidetur. Est itaque narratio gestorum uel peragendorum subsecutiua locutio. Narrationem uero conuenit habere haec tria; ut sit breuis et lucida uerique similis. Nam quo breuior fuerit, eo docilior et cognitu facilior apparebit, quod innotescens Oratius ait (= ars 335-336): Quicquid praecipies, esto breuis, ut cito dicta / percipiant animi dociles teneantque fideles.

[…]

14. <QU>O POSSIT ORDINE NARRATIO <F>IERI APERTA. Aperta quidem narratio uidebitur, si res eo ordine ut gestae sunt aut uelut geri potuerunt, non sub ambiguitate narrari probatur. Ad haec namque taliter peragenda informamur per Oratium, cum dicit (= ars 42-43): Ordinis haec uirtus erit et Venus, haud ego fallor, / ut iam nunc dicat iam nunc debentia dici.

Si uero maioris utilitatis intentio uices rerum uel modum temporum mutare compulerit, fiat secundum consilium sapientis eiusdem Oratii (= ars 44): Pleraque differat et praesens in tempus omittat.

15. QUIBUS REBUS NARRATIO UERISIMILIS FIAT. Verisimilis narratio fiet, si, ut mos, ut opinio, ut natura postulat, dixerimus; si spatia temporum, personarum dignitates, consiliorum rationes, locorum quoque oportunitates uel difficulta<te>s ad eam rem, de qua narratur, monstrauerimus. Hinc namque nos admonet quem sequimur Oratius inquiens (= ars 312-316): Qui didicit, patriae quid debeat et quid amicis, / quo sit amore parens, quo frater amandus et ospes, / quod sit conscripti, quod iudicis officium, quae / partes in bellum missi ducis: ille profecto/ reddere personae scit conuenientia cuique.

Quod taliter exhiberi debet, ut uera uel uerisimilia credantur, quae dicuntur, sicut in ode legimus Oratii:(= ars 338-339): Ficta uoluptatis causa sint proxima ueris: / ne quodcumque uolet poscat sibi fabula credi. (ivi, pp. 86 e 90-92)

Sempre pertinenti alla retorica sono i due paragrafi dedicati al rispetto della dignitas del destinatario, dalla quale dipendono gli argomenti e lo stile dell’epistola – e dunque, indirettamente, del Sumite

materiam oraziano –, e alla persuasività del discorso, connessa alla dulcedo:

8. DE <D>IUERSO MODO SCRIBENDI ET CUR PERSONA DELEGATI PER DATIUUM PRAESCRIBATUR, MITTENTIS AUTEM PER NOMINATIUUM QUANDOQUE SUBSEQUATUR. […] Bonus itaque dictator designatum praeuideat ordinem personarum, ut secundum quantitates et qualitates earum modum loquendi conuenientius informet. Sublimibus namque personis et in magnis causis secundum materiae congruentiam splendor uerborum factorumque magnificentia exiberi debet; mediocri[o]bus uero personis oportuna temperate dici poterunt; tenuis autem persona quanto magis infima est, tanto minus uerbis affluit et magnarum sententiarum lege priuatur, sic tamen ut breuitas eius uel ad illum loquentis nullam generet obscuritatem et uerborum iun < c > tura uigorem materiae non deserat. Has quidem proprietates si bene custodierimus, illud trimodum loquendi genus, quod a plerisque dicitur humile, medium, grandiloquum, sine dubio legitime complebimus. Vt itaque uerbis Oratii vos alloquar (= ars 38-41): Sumite materiam uestris, qui scribitis, aequam / uiribus et uersate diu, quid ferre recusent, / quid ualeant humeri. Cui electa potenter erit res, / nec facundia deseret hunc nec lucidus ordo.

20. QUID SIT DIGNITAS BONORUM DICTAMINUM. Dignitas est exornatio, quae per sermonis dulcedinem, per sententiae uenustatem diuersis modis mentem reficit auditoris. Quod saepe faciendum Flaccus demonstrat inquiens (= ars 343-344): Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci, / lectorem delectando pariterque monendo. (ivi, pp. 88-89 e 93)

Più in generale, la Poetria funge da compendio per le norme delle tre arti del trivio, tutte necessarie per la corretta compositio come si evince dal cap. 21:

21. DE COMPOSITIONE IN DICTAMINIBUS EXIBENDA. Compositio est illa diligenter emendata complexio, quae in cunctis partibus epistolae per gramaticam, recte loquendi scientiam, nomina et uerba ceterasque dictiones congrue disponit, et eadem bene disposita ornatis et expolitis rethoricae artis coloribus pingit et, quid unicuique personae, sexui, aetati et ordini conueniat, prout necessitas requirit, dialeticis argumentationibus ostendit. Ad talem compositionem nos compellit poetricus dicens (= ars 445-449): Vir bonus et prudens uersus reprehendet inertes, / culpabit duros, incomptis allinet atrum / transuerso calamo signum, ambitiosa recidet / ornamenta, parum claris lucem tiare coget; / arguet ambigue dictum, mutanda notabit. (ivi, p. 93)

La presenza di citazioni oraziane nelle due opere appena esaminate è dunque assai pervasiva e credo sopperisca alla scarsa familiarità con la Rhetorica ad Herennium, che sarà il testo privilegiato per la trattazione retorica e dittaminale nel corso del Duecento.

Ma non solo: nel XIII secolo sono ormai disponibili, almeno virtualmente, dei commenti alla Poetria non ancora prodotti all’epoca di Alberico e poi di Paolo, così come la manualistica retorica e poetica è fiorita nelle università francesi e inglesi solo sul finire del XII sec., periodo in cui anche i testi ciceroniani conoscono una grandiosa diffusione. È evidente, dunque, che deve essersi verificato un cambiamento nella stessa fruizione del testo oraziano.

Confrontando quindi le più recenti artes italiane con quelle francesi dei secc. XII-XIII, possiamo osservare che:

- Il Sumite materiam è ormai topico ed è precetto etico, perciò comune a retorica e poetica. Così, ad esempio, nella Parisiana poetria de Arte Prosaica, Metrica et Rithmica di Giovanni di Garlandia (1220 ca. con probabile revisione nei primi anni ‘30), i versi oraziani aprono la sezione relativa al momento preliminare dell’inventio, mentre dalla Rhetorica ad Herennium deriva la definizione precisa:

De lnventione. Sicut dicit Oratius in Poetria de invencione materie et electione. Prius debemus invenire quam inventa eligere, et prius eligere quam electa disponere. Dicit ergo:

Sumite materiam vestris, qui scribitis, equam viribus, et versate diu quid ferre recusent quid valeant humeri; cui lecta potenter erit res, nec facundia deseret hunc, nec lucidus ordo. [= ars 38-40]

[…]

De arte inveniendi et quid sit invencio. Invenire est in ignote rei noticiam ductu proprie rationis venire. Et sicut dicit Tullius in Secunda Rhetorica [ = rhet. Her. 1, 2, 3]: “Invencio est rerum verarum et veri similium

excogitatio que causam probabilem reddant”. (Paris. Poet. I, 84-87)

La stessa citazione, usata esattamente allo stesso scopo, e nell’Ars dictaminis di Guido Faba (1190- 1250 ca.), dove risulta unica occorrenza di versi oraziani:

Quomodo inveniatur, disponatur et ordinetur oratio. Dictator sagax debet esse, diligens et discretus ad inveniendam materiam suo ingenio congruentem, iuxta illud Horatii “Sumite materiam vestris qui scribitis equam”; et postquam invenerit, circa dispositionem laboret ut ordinetur sub verborum serie competenti, et

postmodum ad colores procedat rethoricos quibus depingat eandem ornamento circumposito, quasi quodam pallio et florifero tegumento. (GUIDO FABA, Ars dictaminis LXXVIII)

Ma, soprattutto, il “precetto” – pure contaminato con alcuni concetti aristotelici, come si vedrà nel cap. 2.2.3 – apre la pars praeceptoria del De vulgari eloquentia:

Hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie «Sumite materiam» dicit. Deinde in hiis que dicenda occurrunt debemus discretione potiri, utrum tragice, sive comice, sive elegiace sint canenda. (Dve II IV, 4)

- Particolarmente fortunati nell’ambito della trattatistica retorica sono i versi 114-118 relativi alla pronuntiatio, detta anche sermocinatio nel Cedrus libani di Bono da Lucca e nel

Candelabrum di Bene da Firenze:

Sermocinatio est cum alicui persone sermo attribuitur sue conveniens dignitati, ut de Christo legimus et Iudeis. […] Hec exornatio multum valet quoniam aliter liber, aliter servus, aliter peritus, aliter imperitus; aliter iuvenis, aliter senex introducitur ad loquendum. Unde Horatius: Intererit multum Davusne loquatur an heros. (BONO DA LUCCA, Cedrus libani, 15)

SERMOCINATIO. Sermocinatio est cum alicui persone sermo attribuitur sue conveniens dignitati, ut de Christo legimus et Iudeis. […] Multum valet hec exhornatio, quoniam aliter liber, aliter servus, aliter peritus, aliter imperitus, aliter iuvenis, aliter senex introducitur ad loquendum, iuxta illud:

Documenti correlati