S T E F A N I A M AN G IAN TE
U N C O N S I G L I O D I G U E R R A D E I G E N O V E S I A C I P R O
N E L 1 3 8 3
■ ' .
'
. .Il 1° agosto 1 3 8 3 , nel palazzo reale di Fam agosta, si trovan o riu niti il cap itan o del m are ed i m em bri del consiglio, p e r discu tere sui n ecessari provvedimenti m ilitari contro un m ovim ento rib e llistico , scoppiato nell’isola tra la feudalità locale, in ap p aren za co n tro il sovran o, in realtà, com e sem bra, contro l’invadenza eco n om ica e p o litica dei Genovesi. Partecipano all’assem blea sessan-tasei p erso n e , ciascuna delle quali si pronuncia sulle m isure da a d o tta re p e r rep rim ere i moti sediziosi: occupazione del castello di P a p h o s ; costituzione d’una base di operazione ad E p isk op i o a P en d a y a o a Sigouri ; attacchi dal m are, tutt’intorno a ll’isola, da p arte d ella flotta genovese; richiesta di rinforzi a Scio ed a M iti lene ; em an azion e d’un bando reale che sancisca la confisca dei beni ai rib e lli e prom etta ricom pensa a chi prenda posizione contro questi u ltim i...
T r e p rop oste appaiono notevoli, circa la condotta generale d elle o p e ra z io n i: quella (accolta da quasi tutti i con ven u ti) della rich ie sta di aiuto ai Turchi di C aram an, che dovrebbero essere in v itati ad uno sbarco nell’isola con l’appoggio genovese ; quella d ell’au m en to dei contingenti m ilitari attraverso la liberazion e degli sch ia v i iso lan i; e infine, quella della m inaccia di d ep orta zione a G enova dello stesso re di Cipro, Giacomo di Lusignano. Q uale sia stato il seguito della vicenda, non ci è n oto, giacché l’episodio s’inserisce in un momento sinora poco indagato della storia c ip rio ta 1. Riteniam o pertanto cosa utile, per ch i voglia con d u rre successive ricerche, pubblicare integralm ente il docum ento ch e ne h a serbalo notizia. Esso, già segnalato dal B a u t i e r 2, si
1 G e o r g e H i l l , A history of Cyprus, Cambridge, 1948, vol. I I , p. 431 e sgg. La seduta di consiglio del 1° agosto fu preceduta da una tenutasi il 31 luglio e nella quale si discusse il problema dei rapporti coi Turchi. I l relativo verbale, purtroppo, non ci è pervenuto.
2 M . R . H . B a u t i e r , Notes sur les sources de l'histoire économ iqu e m édié vale dans les Archives Italiennes, in Mélangés d'archéologie et d histoire, Parigi, L X , 1948, pp. 185-186.
— 255 —
c. 148 a.
trova a cc. 1 4 8 a - 1 5 1 a del c a r t u l a r i o d el n o t a i o G io v a n n i de B a r d i ( n . 3 8 1 / 3 ) , ch e si co n se rv a n e ll’A r c h iv io di S ta to di G e n o v a . P e r qu an to ci risulta, il n ostro d o c u m e n to è l ’u n i c o , a noi pervenu to nella storia m e d ie v a le genovese, c h e ci t r a m a n d i il v e r bale d'un consiglio di g u e r r a . D i qui la sua p e c u l i a r i t à c o m e
« pezzo » r a r o sia n e ll’am b ito della sto ria m i li t a r e , sia n e l q u a d ro della storia del n o ta ria to .
Die p rim a augusti, in p a la c io reg ali F a m a g o s t e . S u p e r p osta, d acta et p o r re c ta p e r serenissim u m p ri n c i p e m et d o m i n u m , d o m in u m I a c o b u m de L u sign an o , Dei g ratia I h e r u s a l e m et C i p r i r e g e m , d o m i nos c a p ita n e u m m a ris et civitatis F a m a g o s t e et c o n s i l iu m , infra-scripti tenoris, vid elicet qu od , in casu quo p e r p r e f a c t o s p ro ce d i debeat in g u errezan d o et g u e r ra m fa cie n d o in im ic is et e m ù ìs presentis insule C ip ri, in fra sc rip ti citati et req u isiti su a p o r r ig a n t consilia et avisationes et d ica n t et con su lan t q u ic q u id eis m eliu s, utilius et salubrius v id e a tu r ad d ictam g u e r ra m f a c i e n d a m .
P r i m o , P e r c iv a l Cibo consulit et dicit qu od , p r o c e d e n d o et g u e rra m fa c e re debendo, de galeis fierent due p a r t e s , v olve n d o insulam , dannificando et g uerrezan do ac d estru en d o 3.
A n th on ius C en tu rion u s consulit et d icit, in casu p r e m i s s o , pre-sens civitas F a m a g o ste bene m u n ia tu r et cu m o m n ib u s galeis v a d a t u r B affam 4 ad esp u gn ation em castri Baffe et ibi f a c e re c a p u t ; d ein d e d e stru atur insula, excep tis a m icis d om in i regis et l o c o r u m i p s o r u m , et dicit quod non e g re d ia tu r ad p a rtitu m e x t r a c iv ita te m F a m a g o s t e .
A nthonius de lo L e va n to dicit ut A n tonius C e n tu rio n u s . L a n f ra n cu s de A u ria consulit et dicit, in casu p re m is s o , quod tota gens a rm ig e r a dom ini regis et Ianuensis a r m e t u r , ventis in F a m a g o s ta m nostris q u atu o r galeis, et cu m p r e f a c ta gente c u m domino rege, venientibus inimicis iu xta civ ita te m F a m a g o s t e et viso posse a cc ip e re p artitu m , insultentur inim ici. I t e m d ic it quo m ita n tu r due galee ad C a ra m a n u m 6 et ab ipso h a b e a t u r to ta gens que sit sufficiens ad destructionem insule. Ite m d icit q u od cu m restantibus galeis et uno grosso navigio a cc e d a tu r ad e x p u g n a t io n e m Baffe, et ibi fiat re c e p ta c u lu m u t fit in F a m a g o s ta , qu ib u s c o m pletis cu m galeis v a d a tu r ad destructionem insule.
3 Segue, depennato: A ntonius Centurionus
4 Paphos.
5 Segue, depennato : dominus rex
, ,PaU,lus S P inulla consulit et dicit de transmisione in T u rc h ia m ut L a n fra n cu s de A u ria ; et de Batta similiter ut dictus Lanfran-cus, et non ultra.
G andulfus de Fossato consulit et dicit quod h a b ean tu r equi et cum e x e r c itu domini regis et communis Ianue et galearum acceda-tur ad L p is c o p ia m 8, sed ante hec omnia transmitaacceda-tur una galea in l u r c h i a , qua mediante operetur haberi equos ducentos, et in lipiscopia firm etu r campus.
A n d re a s Marruffus dicit quod nullo modo accipiatur partitum p er t e r r a m cu m inimicis, sed mitantur due galee in T u r c h ia m pro ia )em a gente ad destructionem inimicorum et locorum suorum, et cu m restantibus galeis danificetur9 insula ad illa loca ad que aen iu s et c u m maiori cautella fieri potest dannificando dictam insulam .
Io h a n e s de Mari dicit quod ea, que heri fuerunt consulta pro c. 148 6 l u r c h i a , fiant, et quod Turchi hic in Famagosta p ortum faciant,
et cu m galeis restantibus vadatur dannificando insulam ubi melius fieri p ote rit, et anime capiende p er Turchos primo co n d u can tu r in F a m a g o s t a m .
L u c h in u s de Bonavei' dicit quod Turchi ponantur su p er insu lam et b re v ite r, et quod omnia quecumque lucranda p e r Tu rch os sint et esse debeant ipsorum Turchorum , cum quibus T u rc h is con tinue sint due galee, volentibus Turchis eas habere p ro ipsorum scorta, et cu m decem restantibus galeis volvatur insula : videlicet ab u tr a q u e p a rte dimidiam ipsarum mitendo ad destructionem insule, et u ltra habeatur unum navigium super quo co n d u can tu r equi qui h ic sunt.
S orleon us de Castro dicit ut dictus Luchinus de Bonavei. L u c h a s Gentilis dicit quod prestoletur et expectetur, antequam p ro ce d a tu r , p e r aliquos dies, quia multi sunt amici dom ini regis qui a m iti possent, et in hoc dicit fieri debere ad voluntatem domini regis et eius dispositionem, et dicit cum toto exercitu a cce d e re ad ex p u g n a tio n e m castri Baffe. Non laudat factum T u rc h o ru m , quia nim is lo n g h u m sibi videtur.
C arlotu s Spinulla non laudat factum Turchorum et dicit quod ei v id e tu r presentem potentiam domini regis et nostram sufficere ad d estru ction em insule, circum circha dannificando insulam , et ad p o r ta n d o s equos de Famagosta habeatur asiherium.
Ia c o b u s Grillus dicit quod quam deterius fieri potest est p e r dere te m p u s, et quod cum Turchis et aliis quibusvis gentibus p r o c e d a tu r ad destructionem insule et similiter cum galeis.
F r e d e r ic u s Salvaighus dicit quod non amitatur tem p us et quod
7 Segue, depennato: dominus.
8 E piskopi.
9 d an ificetu r: così nel manoscritto.
— 257 —
17
c. 149 a.
m ita tu r am bassiata T u r c h is et quod v e n ia n t F a m a g o s t a m et h ic salv entu r et p o r tu m fa cia n t d annificando i n s u la m , et q u o d cu m e x e rc itu dom ini regis et g a le a ru m a c c e d a tu r et c a m p u s fiat in Pen-d aia 10 vel ubi in insula alibi m eliu s v id e r e t u r, e t de ipso |°e° p r o c e d a tu r ad d estru ction e m insule, et quod s c r i b a t u r de p red ictis S y u m11 et M etelin u m o ccasion e p ro ce d e n d i.
E gid iu s C enturionus dicit ut dictus F r e d e r i c u s S a lv a ig h u s. C arlotu s de G rim ald is dicit ut dictus F r e d e r i c u s .
O ctobonus de M arin is dicit ut dictus F r e d e r i c u s et u l t r a quod de p oten tia g a le a ru m fiant due p artes, volvendo in s u la m ab u t r a que p a r te , et cu m uno a sih e rio p o r te n tu r equi, o in n ia ad d e stru ctio n em insule.
G uillelm us de L o r e to non la u d a t T u r c h o r u m f a c t u m , sed quod galee m i ta n t u r ad e x p u g n a tio n e m lo c o r u m S o ld a n i, et q u od scri b a tu r Syum et M etelin u m occasione p ro ce d e n d i.
B e n in se a D raghus dicit quod m i ta t u r in T u r c h i a m p ro gente T u r c h o r u m et de galeis fiant due p artes, ab u tr a q u e p a r t e insule m ite n d o u n a m p a r t e m et r e liq u a m ab alia ad d e s tru c tio n e m insule. S te p h a n u s de M a g n e r r i dicit quod significetu r p e r in su lam , ubi sit possibile, n o m in e dom ini regis, quod, si quis o ccid e rit aliq u em reb ellem dom ini regis ex m ilitibus C ip r ia n is , quod ille talis occidens h a b e a t fedus rebellis sic occisi, et u l t r a c u m tota p oten tia dom in i regis p on ere ca m p u m ub i m eliu s v id e b itu r, et p ro p a rte dom in i regis m i ta t u r cr id a quod omnes sciavi sint fra n c h i. D om inus P ria n u s de Nigro iurisperitus dicit quod p e r d o m i nu m re g e m c ite n tu r ipsius rebelles qui sunt in insula ; d ein d e P *°'
n u n cie tu r p e r ipsum d om in u m r e g e m12 su p er in q u isitio ne rebe-lio n is ; deinde d annificetur insula quibuscum que m o d is.
D om inus Ianotus Squarçaficus dicit quod p r e c o n iz a tio fiat m q u ibuscum que locis p ro p a rte domini regis, ub i fieri potest in insula, q uod quicum que volens obedire dom ino reg i a cc e d e re debeat ad ipsum ; co n tra inobidientes vero p ro c e d a tu r p e r m o d u m inquisitionis cu m p rivatio n e o m n iu m b o n o ru m : quo fa c to , co n tra inobedientes p ro c e d a tu r u t dixit dominus P rianu s.
Lodisius de Nigro dicit quod p ro ce d a tu r q u i b u s c u m q u e modis
ad destru ction em insule, et p e r dom in u m reg em m i t a t u r cr id a lib e ran d i om nes se présentantes.
Iacob u s P ilavicin u s dicit quod cu m galeis et b r a c h i o T u r c h o ru m p r o c e d a tu r ad destructionem insule.
M eliadus Pilavicinus dicit quod dominus r e x m ite r e faciat c r id a m liberationis om n iu m sclavorum , et co n tra rebelles
proce-10 Pendayia. 11 Scio.
a tu r usque ad ipsorum m ortem , et p rocedatur ad d e stru ction em insule ut m elius videbitur domino regi et Ianuensibus.
B a b i la n u s Alpanus dicit quod per dominum regem m ita tu r cr id a et cite n tu r circlia viginti quatuor ex maioribus in ipsa cr id a , et ipsis nolentibus se presentare, p roced atu r quibuscumque modis ad d estru ction em insule.
Ia c o b u s Begeuda dicit quod cum galeis vadatur circ u m q u a q u e lo c o r u m insule, danifìcando 18 et destruendo ubi m elius videbitur, et a p ro x im a n tib u s inimicis ad Fam agostam tunc cu m hom in ibu s equestribus, hominibus gravorum et balistorum, cernea gentis a r m o ru m v a d a t u r ad ipsorum inimicorum oppositum et offensam.
B a b ila n u s Cibo dicit et laudat provisionem de T u rc h is et bre- c. 149 b.
viter, et dicit quod de galeis fiant tres partes, cum quibus p e r loca insula d e stru atur, dannificando insulam, et laudat ante prestolari et e x p e c t a r e 14 per tres aut quatuor dies quam sic ce le rite r c u r r e r e .
R ic a rd in u s Marinus dicit ut dictus Babilanus. A ugustus Iambonus dicit ut dictus Babilanus. P h ilip p u s de Auria dicit ut dictus Babilanus.
A ccelin u s Scotus dicit quod, venientibus inimicis iuxta civi tatem F a m a g o s te lj, quod tunc cum domino rege et tota gente, que fieri potest, e x e a tu r obviam ipsis, et in quantum non h a b e a n tu r nisi v e rb a , tu n c destruantur inimici et loca insule, et cu m u na galea c la u d a n tu r passi aliqui presentis capitis, qui claudi possunt, quia p ro p te re a 16 h abebitur omne refrescam entum, quia de dicto cap ite non e x p e c ta n t nisi dominum regem 17.
D om inus Seguranus de Rocha dicit quod deterius in re est te m p u s a m ite re , et laudat quod cum penono regio et cu m dom ino rege et gente ponere cam pum in contractis de P endea 18, et laud at fa ctu m T u r c h o r u m quia multum prodest in re, et la u d a t quod, si posset h a b e ri locus Baffe, quod expugnato eo ante ibi ca m p u s p red ictus ante ibi firmetur quam alibi ; sed. ante om n ia, cr id a regia m ita tu r liberationis sclavorum. Item quod, si quis o ccid e rit ex rebelibus, h a b e a t fedus rebellis. Item , primo et ante o m n ia , scri b a tu r gratiose inimicis.
Dom inus Iacobus Bonaventura dicit, quam celerius fieri potest, p r o c e d a tu r et non stetur in verbis, et quod dominus r e x 19 scribere
13 danificnndo : così nel manoscritto. 14 Segue, depennato: quam celeriter
l j F am agoste : in sopralinea. 16 Segue, depennato: heib
17 Segue, depennato: et
18 Pendayia.
19 Segue, depennato : faci
— 259 —
c. 150 a.
faciat m ilitibus, quibus n olen tib u s o b e d ire p r i v e n t u r e x ip so n im federibus. L a u d a t fa c tu m T u r c h o r u m ; in facto c a m p i ’, ut dom inus Seguranus, cu m ea re te n tio n e de qua locutus est.
R affael U su sm are dicit u t d om in u s S eg u ra n u s.
G regorius de N e g ro n o d icit non d e b e re p on i g e n te m n ostram in f o r tu n a m nisi m anifesto avantagio p re c e d e n te .
B a r th o lo m e u s de L a z a r o dicit quod l a u d a t f a c t u m T u r c h o r u m et la u d a t quod dom inus r e x cu m suo p e n on o e x e a t20 et m ita tu r p e r ipsum crid a quod, si q u i s21 attu lerit c a p u t a lic u iu s rebellis,
quod bona m o rtu i sint sua.
L u ch im is Cigalla dicit quod nullus fiat p ro ce ss u s, sed cum re ten tiva quod dom inus re x I a n u a m d e p o rte tu r .
T h o m a s C astagna u t dictus L u ch in u s.
P h ilip p u s Scotus dicit quod cu m tota gente a d c a m p u m de S i v o r i22 insultetur, deinde c u m galeis d estru ere t o t a m in s u la m .
Iu lia n u s de Castro dicit quod r e x I a n u a m p o r t e t u r , ipsi d acto te r m in o brevi, et quod m ita t c r id a m quod o m n e s veniant ad sui m a n d a tu m . L a u d a t fa c tu m T u r c h o r u m , et c u m galeis de stru a tu r insula.
D a m ia n u s Squ arçaficu s dicit ut dictus L u c h in u s C ig a lla cuin m in ori quan titate g a le a r u m , que fieri potest, et c u m restan tib u s dan n ificetu r insula.
Io h a n e s de C a m u lio la u d a t factu m T u r c h o r u m , et c u m genti bus et uno navigio ire B a f fa m ad exp u gn an d u m .
G aleotus C enturionus dicit quod cu m gentibus et galeis d e stru a tu r insula, et laud at fa ctu m T u r c h o r u m .
L odisius M archiu s dicit non debere a cc ip e r e p a r t it u m nisi cum T u r c h is sed cu m eis h a b e a tu r ca m p u s et d ein d e "l inim icos
insultare.
E lia n u s Calvus dicit de rege et aliis ut Iu lia n u s de C astro. L e o n a r d u s Cigalla dicit ut dictus Iulianus de C astro et, h abito loco Baffe ibique faciendo c a m p u m , dannificare in su lam .
Grim aldus de Grimaldis dicit dannificari insulam , et laudat factum Turchorum .
A n tonius de Vivaldis dicit de term ino regio u t Iu lia n u s de C astro, e t2o de galeis fiant tres aut qu atu or partes, c u m quibus
d annificetur insula.
E lia n u s B e ch ig ro n u s dicit ut dictus Antonius de V ivaldis.
20 Segue, depennato : infra 21 Segue, depennato: int 22 Sigouri.
23 Segue, depennato : et mit ipso
24 Segue, depennato : eo 25 et : in sopralinea.
M a r c u s ^ 6 Beorcius dicit et laudat factum T u rc h o r u m , et cum galeis d e stru a tu r insula.
L a z a rin u s C am panare dicit quod cum Turchis et galeis d estru a tu r insula, ipsas dividendo et partiendo per dim idiam circh a insu lam ip sam .
P e tr u s de Fossato dicit et laudat fieri bonam g u e rra m tam cum T u r c h is q u a m aliis gentibus, quia per breve spacium ; et cum gentibus dom ini regis, iurantibus sub sacramento com m u n is, eun tibus s u p e r galeis, destruatur insula.
Io h a n e s Novellus dicit et laudat factum T u r c h o r u m , et quod ad cu sto d ia m Famagoste ponantur pro sufficentia Ianuenses, et reliqui p o n a n tu r in galeis et cum gente electa 27 domini regis, eu n ti bus su p e r navigiis et galeis, et in Pendea firmetur ca m p u s, et ibi m i ta t u r cr id a regia cum magnis promisionibus et sub m agn is penis. Ite m alia m ita tu r hic et in dicto cam po, quod omnes forenses de p on en te veniant libere ad mandatum regis; et equi, qui h ic sunt, p o r te n tu r su p e r uno navigio.
P e r c i v a l L erch ariu s et laudat factum T u rc h o ru m , et de duabus galeis fiat asiherium , in quo portentur equi ad destructionem insule, et cu m galeis a duabus partibus insule destruatur.
G andulfus de Tu rrilia laudat factum T u r c h o r u m ad C ara-m a n u ara-m , et dicit non facere caara-m pu ara-m , sed cuara-m galeis d e stru atur insula.
An tonius Dragus dicit quod m itantur septem galee ab una p a rte insule et septem ab alia et cum uno asiherio p o r te n tu r equi, accip ie n d o p rim o in Pendeia. Lau d at factum T u rc h o ru m ad Cara-m a n u Cara-m .
Raffael Iustinianus dicit quod cum 28 tota potentia g a le a ru m v a d a tu r P e n d e ia m et navigiis, qui hic haberi possint, et cu m rege 29 et suo p en on o descendatur in te rra m , hic remanente regina, et p er eum m ita n tu r cride tam liberandi sclavos et alios, qui sunt sub servitute, et cum magnis pro misionibus; et laudat b re v ite r factu m T u r c h o r u m .
T h e r a m u s Cigalla laudat factum T u rch oru m , et cu m galeis 80 a rm a tis et aliis hic armandis fiat una bona poncta in P e n d e ia , et de T u rc h is laudat factum ad destructionem insule.
M o rru e l Adurnus dicit quod cum potentia g alearu m a r m a t a ru m et h ic arm a n d a ru m fiat potentia, et in ipsis p o r te n tu r stip en
26 Segue, depennato : B eor
27 electa : in sopralinea. 28 cum : in sopralinea. 29 Segue, depennato: Hic
30 Segue, depennato : et
:. 150 b.
— 261 —
c . 151 a.
diarii dom ini regis h ab ito sa c ra m e n to a Ia n u e n sib u s , et m itan tu r ibi cr id e c u m magnis p ro m isio n ib u s. L a u d a t f a c t u m T u r c h o r u m . B a r th o lo m e u s de B a r g a lio dicit quod c u m to to e x e r c it u galea ru m , gentis a rm o r u m a c c e d a tu r a d u n u m lo c u m in su le , et m ita n tu r ibi crid e m a g n a ru m p ro m is io n u m . N on l a u d a t f a c tu m Tur-c h o r u m .
L a u ru s C aren a dicit quod cu m tota p o te n tia g a l e a r u m , navi g io ru m et gentis a r m o r u m a c c e d a tu r P e n d e ia m et de ipso loco d e stru a tu r insula. L a u d a t fa ctu m T u r c h o r u m .
B a r th o lo m e u s de A le g r o dicit quod c u m g a le is et o m n i alia p otentia c o n b u ra n tu r biave et d e stru a tu r insula. D e T u r c h is dicit su p ersed ere 31.
N ico la u s de P a v e r io , m assarius et ce te ra , d ic it et co n su lit ac laud at fa c tu m T u r c h o r u m et sp e c ia lite r e q u e striu m , i ta q u e anim e non essent T u r c h o r u m , facien d o T u r c h is p ro v isio n e m e x bisanti'is d ecem p ro singulo ca p ita n e o ; et cu m galeis d e s t r u a t u r insu la.
A n ton iu s 32 C enturionus m assarius, sciens se alias dixisse dictum suum , u t alias dixit.
A n ton iu s Senestrarius dicit quod cu m nostris galeis et gente d e stru a tu r insula absque p oten tia T u r c h o r u m .
31 Segue, depennato: Gaspal Cochalosa patronus dicit