Narrazioni scelte dalla Storia d'Alessandro Magno di Q. Curzio Rufo : con introduzione e note

' D o t t . G l i N X A U O D l i F .i l i p p i s

P R O F . N E L K . LIC EO -G IN N A SIO D I SALERNO

Il

• *

* NARRAZIONI SCELTE

♦ '

* . D ALLA

y

».

»

• STO RIA D’ ALESSANDRO MAGNO

• ni Q . C U R 5 S I O R U F O

•m

_{C D N I N T R O D U Z I O N E LC N O '1' K}

#

i

«

#

• ’ «

,

SALERNO

PKEM. STAB. T IP . SAETANO FRUSCIONh

8JL

/w CJ L D ó t t . G e n n a r o D e F i u p p i ì s

e U A ^ k r ^ A

r ^

r

e

x

P R O F. N EL R . LIC EO-GINN ASIO D I SALERNO

NARRAZIONI SCELTE

SALERNO

PREM. STAB. T IP . GAETANO l ’RUSCTONE

H

enrico

C

occhiae

DE L A T IN I» L IT T E R IS V IR O O P T IM E M E R IT O

GRA TI.ORE QUAM D IS C IP tT L I AN IM O

P R O O E M 1 U M

Qui ad nostrorum gymnasiorum discipulos ex

Q. Curtii Rufi Alexandri Magni Historiis

legendis fru-

ctus redundare -possint

,

rneis repetere verbis, curri de

hac re stimmi- viri, ut omittam alios, Hugnetius i),

Krahius 2), Vogelius

3),

Vallauritts *), Cocchia

5)

Fleischmamms

Dossonim 7), Stanglius

8)

disputa-

verint, vammi ac irritimi laborem existirno. Ostentiti

neiiio est qui, rei panca nostri auctoris legens, huhc

d elee, tati mie afficene iudiciumque amere posse, negare

velit. Qua, re Ciirtianum opus legendum Germani

in gymnasiis putant

cimi in Italia, quamquam

■ .(1) Hcgl'ET, P ra e fa tio a d Q. C u rtii R ufi l i b r o s , Venetiis e d ., M D CCCX L.

(2) Ku a h, C u rtiu s ala S o liu lle k tu re , Insterbw ry, 1870, p . 4-5. (3) Vo g h i., Q. C u r ti R ufi lib r i q u i s u p ., F iir d eu S cliul- g eb rau cli e rk liirt - Z w eite A uflage, 1875-80, p a g . 7.

(4) Va li.a u r iu s, Q. C u rtii R ufi de re b u s g e s tis A le x a n d ri M agni lib ri s u p e rs t., T orino, 1883, p a g . 5-6.

(5) Co c c h ia, L a S to ria d i A lessan d ro il G ra n d e di Q. C u r­ zio, v. I, p a g . X I I - X I I I , Torino, 1884.

(6) Fi.k is c h m a x x, Q. C u rtiu s R u fu s ala S o h u llectiire d u re li M. S clim idt in d . Z, f. G ym n. W . 1884, p a g . 48 sqq.

(7) D o s s o x (Pic h o n), Q. C u r tii Rufi H is to r. A lex. M ag n i lib ri s u p e rs t., P a ris, 1899, p a g . X X II.

(8) St a x g i., Q. C u rti R ufi H is t. A lex. M agni lib ri q u i s u p ., L eipzig, 1902, p a g . V III-IX .

(9) D o ctu s v ir, quelli d ix i, S ta n g liu s ita se rib it: A b er tr o tz diesel- unii a n ile re r sp ra clilic lie r E ig o n tiin ilic lik e ite n . y o n d en en n u r ein T eil a ls vom S e h rifts te lle r g e w o lt u n d b e a b s ie litig t g e lte n d a r f u n d tr o tz iles M angels un liis to risc lie r lv ritik is t u n d b leib t C u rtiu s ein S e h rifts te lle r, dei- es wolil v e rd ie n t, an (leu G ym nasien gelesen zu w e rd en .

V I

qui hoc edideriut et adnotationibus illm traveriut dòdi

idri non defuennt

*),

aut eiusdem operi.s mole, aut

consuetudine, aut adversa quaderni, ut Dossonms alt

1

2),

fortuna, parimi in scholis lega-ut m a s t r i . Cairn

a l i ­

teli/ rei Ulani praecipuam esse causai:/ opino r, nostro.»

pittare magistros Ciceronem, Gaesarem, Saliti st-i

i m i,

Lim im i non cedere Ciirtio debere. Qtiain quidem seu-

tentiam mino est cui falsala demoustrare in animo

sit, sed, cum Ciirtii narra tio ne» quondam discipulis

utilitatem praebere omnibus certo constet, iis legendis

aliqitid triintere tempori» ncque inutile mihi ridettir

nec difficile.

Sed cum ex ■minima earitin parte fere unitimi

percipere fractiim mihi videantur discipnli, eligendo»

aliquot breves loco» pittaci, ut pulcherriinas et potis­

sima» res, qua» Curtius ni vis colori-bus atipie oratori

is

ornamenti» depinxerit et in botto posuerit lumi ne, uno

fere conspecta illi ridere possint. Praecipiuini autem c-on-

siliinn fiat ut discipulorum superiori» gyrimami,

sub

oculos stimma» Alexandri res, qua e italico sermone ex

graecis bistorti» discenda» esseiit a Coesa rianon un tem­

pori! in scripto re illustrata» et deseripta», subì cere tu.

Siine vero tantum ex libri» III, IV,

T,

idest iisque

ad Darei III, iItiti» Alexandri hostis, morte-m, pluri­

mo» elegi loco», alteroque libro totani opus ad fiueni

me perducturum esse spero.

De tneo ronsi Ho in hoc opere edeitdo brevi ter

io-(1) Q. C u r tii R nli lib ri, q u o s d ix im u s, Venetiis ed . m u lto rn m cum a d n o ta tio n ib u s , M D C C C X L. — Va l l a u h i u s, v. h. — Co c­

c h i a, v . s. — Fu m a g a l l i, Q. C u rti R u li H is t. A lex. M agni lib . q. s. con n o te ita lia n e , D rucker e Tedeschi, 1884.

(2) Do ss o n, É tm le .sin- Q u in te C u rro , sa vie e t son Paria, 1887, p a g . 2.

V I I

eutus, de Ourtio deque etti* historiis sumiuatim dicere

aggrediar cititi Dossoiiii, Curtianorwn stndioriim viri

optiate p e r iti, opere i 2

) maxime utar.

Panca igitur de Ourtii trita accepimtts ac mire

possum-us, ncque haec certissima. Butti nannns t ) qtti-

detti, nm nnllis Historiarum Citrtianarum locis seti-

tentiisqne adhibitis, qttandxim Q. Curtii Bufi vitaiu

exponere cottatits est, seti res cogitatione fictas ab eo

iiarrari tnagis quatti certis confìrmatas argumentis

orunes dodi opiitaiitur. A t nonnulla tantum de hitius

scriptoris cita quaeri possunt.

Primi tilt mini in contentione ponitur (ina Curtius

urtate, idest, qnoniam ipsunt imperii Romani tempo­

ribus rixisse otnties consentitilit riri doctissimi, quotatili

imperante rixerit. Sed in tanta eluditi ssi morti ut riro-

rttttt sententiarnm discrepantia, et aneto ri-tate et reri si­

tui titudine probabilior, ad quatti Dossonius ipse accessit,

illoruni rid d a r sententia, qui Curtium, Claudio impe­

rante, rixisse coniciunt. V-ir eititrt d o d i ssi inus p i tira in

hanc sententia m disputane Dossonius, priinum conici eli­

di fìnes certos tenninosque constituit imperatores inter

X X X V I I et L X V annuii/ regnantes, deinde Curtianae

historiae lonny X, 9, 1 non po^se non referri ad tein-

ptts, quo, ( 'latititaf orci so, Caligola imperator factus sit,

denionstravit. Postremo lattdes Claudio a Ourtio tri-

Imtas eum iis, quibus ettm adfecit Seneca in libro, qui

Consolatio ad Polybium

inscribitur, comparane Dosso-

tiins, Ourtiiim suas historias mite Senecae

Consola-

tionem

inter X L I I I et X L I V annuii/ scriptum, con-

fecisse, idest inter X L I et X L I I annnm, coniectura

(1) Do ss o n, icl.

(2) Bu t t m a n n, iib er <las L eben des G e scliio h tselireib ers Q. C u rtiu s R u fu s, B ellino, 1820.

V ili

conseeutm est

1).

Quae vero Cast-elius uoster

*)

repel­

lere conatus est; unni Gurtium post Taciti, Senecae,

Quintiliani aetatem rivisse liistoriasi/ te scripsisse opi­

natile est, qnamm loci IV, 6; V i l i , 10 ad aiinoruni

spettinili CL-CLXX, idest inter Antonini P ii extremos

aunos et M. An reli i primos, referei idi- esse-ut. Quoti

aiiteui non satis certis confinila)! eidetiir argnmentis.

Denique Koestlinins locnin quelli dixiinas X, 0, l in-

terpretatus, Vespasiani imperatoris ariate inni hi sto -

rias scripsisse Gu-rtium, opinatile

1

2

3 4

).

De Cartii nomine attera quaestio est. Apzid emiri

antiquissima litteraruiii monumenta*)

Q. C

urtium

R

ufum

:

scriptum eideuius, quod iioineii n/aiore fide eomproba-

tnm esse pntamus; opini alia qnaedam

C

tjrtiuw

R

iirum

legimus. Duplex antem de Curtio lì ufo memoria est:

nostro m in enim remili- seriptorum alteri Curtium lin ­

fa m illuni colisa lem et Asine praefectaiu, de quo Ta-

citus

( Annales

XI, 19, 20) et Pii ni a s inaiar

( Epist.

VII, 27) seripserint; alteri Q. Partilim Rufum, rheto-

reiu illuni cuius rifalli Sretonius (r.

Reliquias)

deserip-

serit, finisse existimant. Ad haiic qnideiii seutentiaiii,

propter nominis atipie aetatis siinilitudiuem nostri

scriptoris cani rhetore de quo dixiinas, direnili et'us

generis caia rhetoribas adfinitate impulsi pleriqae ac-

cednut

5).

Sed etiam hoc eouiectura nititur.

I

’t de vita, panca de Q. Cartii Enfi li istoriis ac-

cepimns et prò certo ad firmar e possa mus. Nescio quo

(1) D o s s o x , o. (|. 8. (1., ]>ag. 18-45.

(2) Ca s t k ix i, I.’ e tà e In p a tr ia di Q u in to C u rzio R ufo, v o i. 1°, Anelili Piceno, 1888, p a g . 20 sqq.

(3) Philologus, LI, 4, 1892.

(4) DOSSOX, o. q. s. il., p a g . 2.

IX

fato libri I, l i , V finis, VI initium et X a lti loci inte­

riore, quae omnia supplevit Johannes Freinsheiirins

*);

operis etimii inserìptionem et librorum numerimi, ut

scriptoris nomea, incerti im et varium tradiderunt codi-

ces 1

2). Maxime antem admiramni- antiquissimorum de

hoc opere silentiimi ita ut apocryphum qui illud existi-

inarent non de fie r i ut

3).

Quodpro falso habere possa mas

rum centnm et decerli codices

4),

quorum aliquos I X

sqeculo scriptos

5),

exstare animadvertainns.

Multimi antem, cu-r veteres scriptores de Curiii

opere tacermi, qnuesitiiin est; cuìus silentii Dossonius

ab historiarum scribendannn ratione et legibus causam

repetendai» esse o p in a tiliA p i al mini Roinanos qui de

lUteris seripserunt, ut remili gesta,rum scriptores, rei

ad docei/dum rei ad iustituendum rei eticnn ad or­

nate ilicendum speda vere 6); sed tantum rirorum p u ­

bi,iconim in vita desc ribenda diligentia adhibita est.

Fraeterea de aliis eticnn scriptoribus reterà, littera-

rnm monumenta sileut. Ciirtii igitur aetatis scrip­

tores uihil voluisse ani putavisse de eo elìcere, iisque

aetatis iuferioris nulla in eius proferenti occasione tu

oblatam esse iuilicaudum est

7).

A

Ime cero qiiibus ratioiiibus Curtius hoc opus mo­

li lus sit, ad disserenduni transeainus. Qiiod cnim non

per se ipsum reputandnm est sed ad eius teinporis res

(1) E d itio pi'incc)i>. A rgentorati, 1640. (2) Do ss o n, o. q. ». <1., p a g . 2, a d ii. I I . (3) III., p a g . 3.

(4) I d ., p a g . 315 sqq.

(5) Hi codice» su o r : F ln ren tin m , P arim nns, Finsiedlensie, Jtlieinaugienxin de q u ilm s v . D ossonius, o. q. s. d ., p a g . 316-318. (6) Ho i.t z.m a x s, Z iir L eo tiire urid K r itik dos Q. C u rtiu s R u fu s, Bilichim i, 1895, p a g . 3-4.

•referendum. Rovine m ini iam inique ab autiqnis tem­

poribus Alexandri nomea et ree pestar litteris graecis

stimino apud doctos in fiottare fuere. Mai ore antera

gloria portiere, cum Romani, terra rum sane protestati

subiciendarum bupiditate impulsi, contro eos, qui post

Alexandruin regnovere, anno

OCX

VII belimi/ in Ma­

cedonia ni gesseruut.^ Ibi enim stimmi riri ac paene d i­

r i ni forme eiusque rerum gestaruiu rctiquiae eos ma­

xima admiratione adfecere. Qua cero magie niagisque

incendebautur, cum donni in redi reni: Alexandri ta­

bulae pictae, signa, reterà qua e. ipsiiis fuisse putrì -

bantur, et in templis et in re!ignis pubUcis aedi finii s

custodiebantnr: quorum renili/ reìiqniae in Herculaui

Pompeique ruinis inrentae adirne exstant. Itaque Ale-

xaudriarn quoque,

cepisse,

ut rie Graecia indicai Uora-

tius, Romanum

victorem

dicere possuinns. Iam m im

Ourtii temporibus, maxima astrologoruin, soinnioruiii

i nterpretum, medicorum, artis musica e peritoruni, sal-

tatorum, histrionuin, historicor/iiu, rhetoruni, qui oin-

ues Alexandria venerant, inultitndo Ramar crai perqne

eos Alexander vita e eornm tenipornni rati

01 rie inclina-

lionisque parti reps eroi: iiinnnios enim eius effigie si-

gnabant Romani rei etiam ipso in amuletis utebantur;

nani eum in dee rum, re! miracula edentium, ninnerò

collocabant divinisque colebant honoribns. Pro eterni

i mpe rato ru m , quos Dio//

^iXaXsgavSpoxolxoos

appellai,

favor multum ad gratinili popularein consequendam

Alexandro ralebat; quelli rem itti ut magnani rictons

imperatorisque exeinplnni admirabantiir eiusque sin-

gularem quondam perfectionis imagi nei n animo con­

ci p i ebani.

Cum igitur illius fortissimi imperatorie Ourtii

aetate magna esset adnriratio enltnsque opini omnes

Romanos, quid faciline quatti qui remiti gestarum

XI

mirabili.s viri narrationibm aures dederent niaximeque

delectarentur invenire? Itaque ab bar re Cartiana hi-

storia maxime proferta erse videtur

*).

Plurima vero, Curtii ariate, antiqua exstabant mo­

na menta ex quibus incigni Macedonis viri hauriri -po­

terà ut- ver; at non omnia eroi vere atipie insincere Curtius

potnit. Ir enim propter iinperitiam titulos, urta Ale­

xandri publica epistolasque, exploratorinn libellos in

historiis seribeudis adhibere non potnit. Ncque aidem

pturimis conim srriptis qui A lexandri rebus gestis in­

ter fueraut, ut Xearchi et Callisihenis, ncque omnium

itlins aetntis virornm, ut Ptolornei Lagi

,

AristobuU

Cassa udrei, < Inerir ri tir Aegiuetae

,

Charis Milli plenari,

Clitarchi et Marsine 'Pelimi, et Dicearrhi ex Messane/,

operibus; ncque ('hoc ri li pori unte, Cleoni s et Aeschr io­

nie Mith plenari car minibus, reliquisque inniunerabi-

libus rerum scriptoritin terrarumque descriptonim ad.

Alexandri ritom et res pestar periiueutibur operibus

('urtius uti potnit ncque ea quideni cognoscere, libro-

rum illis temporibus condicio ne ac fortuna.

Q u a e i ia n i i p i t i i r C u r t i u s i n h i s t o r i i s A l e x a n d r i r o n d e n d i s l i t t e r a r u i n a d h i b u e r i t m o n u m e n t a , i a n i u s q u e a A T r a m i l o i n t e r d o c to s r i r o s d i s p u t a t i m i e s t -). E x e u n t e a u t e i n X V I I s a e c u lo c h e t i s s i m i v i r i p o s t e a q n e S a i n t - C r o i x , L e n i r e ir iu s , X i e b u r i u s , M o i n m s e n i u s , M i l i ­ te r i m , D r o p s e u i u s , S c h è i f e r i n s a li-i o r n n e s s t i m i n o c o n - s e n s i/ ( 'a r t . i u m C l i t a r e h i o p u s p r a e c i p u e a d h i b u i s e e o p i n a t i , h o c d e m o n s t r a r e c o n a t i s a n t . S e d D o s s o u i u s p r i n i u m n o n m o d o ( ' l i t a r c h i s e d e t i a m A r i s t o b u U , P t o - to in a e i, P o m p e i T r o p i o p e r i b u s r e t r a c t a t i s l ib r o q u e q u i n e s c i m u s a d q tie in a n e to - r e m r e f e r a t u r l i m a i d u i n o u s u i l i (1) Do ss o n, o. q. w. d ., ]>;ig. 53-73.

XII

esse Cwrtium, plurim is et satis eertis argumeutis con-

firmat et probat, deinde Callisthenis, Nearchi aliorum

quos stupra nominavi scriptis, quorum frag menta ex-

stant, postremo plurim is operi bus, quorum inscriptio-

nes quidem ignoramus sed nonnulla certa vestigio in

Curtiana bistorta invenire possumus

4).

Igitur horum omnium quos protali opera Curtio

argomenta auxiliumque praebuisse ad firmari tantum

potest, quem vero et (può. modo auctorem ipse maxime

secutus sii adirne sub indice est et forte diutius erit.

Itaque quorundam dodornm coniedura, Ourtium rerum

Alexandri scriptorum collatione quaderni sane aetatis

praesertim m unì finisse aut Cli tare hi opere quodam-

modo retrodato, eertis egei argumeutis. Nemo demum,

eorum quos diximns opera quia Curtius coguoverit

in dubiurn vacare potest, cum pluvi monna Strabo et

Plinius maior mentionem fiaciant iisque utantur et Cli-

tarchum Curtii aetate Romae popularem finisse atque

ab omnibus eius opera leda, AristobuU et Nearchi

scriptis Arrianum finisse usuai, Onesieriten in honore

propter Iubae opus finisse scia mas ~).

Sed haec hadenus. Qua antem ratione ipsis aneto-

ribus Curtius usus finerit nane disserendum poto. Si

quis euim in Curtiana historia

,

ut apud nostros rerum

scriptores, sdentine pervestigatiouem quaerat, vehe-

menter erret; naia nulla disputatione ille ver doct-us

in rebus comprobaudis usus est, sed omnia, maxiineque

fiabulas, ad. fiìdem historiae et. multis audoribus nar-

ravit eademqae ratione etimo loca descripsit. Ncque

interdum quicquid traditnm finerit hausit sed veri si-

milia quaesivit variasque auctornm sententias retulit.

(1) D o s.so x , o. q . s. <1., p a g . 101-161. (2) I d ., p a g . 161-172.

XIII

Ut igitur ineorruptam rerum fide»/ coiìsequeretur suo

qnidem iudicio non sdentine pervestigatione contendit

ac laborarit.

Qua re ini» usque a X V I saeculo Erasmus et

Jnstus Lipsius ut rum Cnrtii libri historiae nomine

<tigni essent in d. ubi uni vocavere. Quod aidem magis

mugisque paene in annos disputatimi est et X V I I I

saeculo Ledercius multa in Curtiano opere reprehen-

dens

,

ipsos historiae nomine diguos esse omnino negami.

Ceternm, quamris Bottinine Martori nsque Curtium de­

fendere conati essent, illnd tamen omnes nostrae ae-

tatis privatissim i viri consenserunt, Cnrtii historiae

magni scientiae pervestigatione momenti non esse

*).

Nemo e nini est qui multa in ipsis, quamquam

non omnia seriptoris minutate, esse desiderando neget.

Nani Curtius aut ignorantia, a ut falso iudicio, ani

monumentorum copia varietateque saepe a ventate de-

flectit. Saepius autem incerti quoque auctores Curtium

in errorem inducimi ita ut Ciliciam ab Arsame de­

vasta ri ( III, 4, 1 ), Thyrum Sidonemqne ab Agenore

condi (IV, 4, 19), hanc etiam a Stratone regi scrip-

serit. Praeterea ut suae coniecturas aetatis sequatur,

velut de Persepolis vastatione ( V, 7, 9 ), interdum a

vero abducitur. Quo eos qui legant aut audiant fa-

ciliiis oblectet, libenter Curtius mentitili■

etiamque hi-

storias componendi celeritate qua, verbi causa, Girimi

iuniorem

prò

maiore

nominat (III, 4, 1 ). Eiusdem

quidem generis errores non modo in Curtii historiis

sed etiam in reliquis rerum scriptorum operibus in­

venire ■possumus ; et plerumque iisdem causis tri-

buendi sunt.

Utrum autem Alexandrum laudare an fabulam 1

(1) I d ., p a g . 182-184.

X I V

fondere Curtii in animo fueril etiam inter doctos di-

spntaii.tr viros. Illud quidern non spectam$se • Cur­

tius rnihi videtur, nani qiiibm Alexandrì mores ror-

ruptos eituperet, non desunt in historiis lori

').

Fa-

bulam contro illuni scripsisse iam nsqite ab rmtiquis

temporibus notimi Ili adfirmant, quibus pterumque hi-

storici parte» opere Curtium opponimi Vogelìm

*)

et

Eussherius

1

2

3).

In eius m ini opere pleraque non srrip-

toris mentis celeri tati tribuere possumus, sed imi line res

ad

/idem historìae, temperimi ordine serrato, narran-

htr ; nonnullae etiam regione» diligenter et ad rerum

desrribuutur. Qua re si Ciirtiauuin historìae nomine in­

dignimi opus putamus, ìpsum ad docendum atipie insti-

tuendum maxime speda re negare non possa mas. Quoti

e nini ut consegneretur, multa fusiits exposuit Curtius.

Qui vero non modo instituere et docere sed etiam

legeutes rei audientes delectare atque a-l li cere volai l :

nani in ìoris rebusque describendis et narrandis jiir-

toris oratorisque partes egit multaque va vietate colo-

rum atipie orationis ornata calde laudando crea vii.

.Veqne ipsi deesse quaedam

,

rhetorum more sua tif­

iate florentium, scamice exposita mihi indentar, at­

eo loco quo Alexandrum Philotan accusantem indurii

(VI, 9, 1). More etiam temporis illiiis quo ravebant

scriptores ne eius aetatis res vitupera reni, Curtius

multa

—

quoti vero ad. laudem eorum qui dudiebant

couseqiiendam multimi valebat

—

sigitifirat, ut Dosso-

itius

4 5

)

atque Holtxinannius

3)

ostenderunt. Doremii

igit/ir et etiam delectandì causa, /desi, ut Horntius

(1) V I, 2, 1; 6, 1, etc.

(2) Vogel, o. q. s. il., pag. 7.

(3) Eu s s n e r, P liilo lo g u s, XXXI I , p a g . 559.

(4) Do ss o n, o. (]. 8. (1., pag. 304-305. (5) Hoj.tzmann, o. i|. 8. (1.. pag. 10 s<pp

X V

ni/i, ut misceret utile du.lci, Alem ndri res gestas ( 'ur­

ti un * narravisse iudicandum est.

Nane de eius dicendi genere ali-quid attingamus.

Curtius rero non a arem quae dicitur aeta-tis dicendi

genere omnino innis est, sed Lirium haud duìno im i­

tata s ') non, ut Uh, rerbis grandis, rarius et formosità

est. Saepe oratorie dicit omniaque niagnifi.ee restii et

ornai, quamris ad infialimi et declamatori uni geniis

in tirila m deiubutur. Multa miteni repetita, b re Ditate

oliscimi, plnrinia omissa aut superracanea nerba in

eius opere notare possami! s, panconi in particnlaruni-

usa ililigentiain reprehendere. Praeterea multa rheto-

rico stilo expressa, pliirimae traslationes et hiperbòl-ae

non inodestae ac niniis poeticae, rerborum eti-am, ini-

inutationes, quae omnia historicorinn dicendi genere in­

digna sant, exprobrantur. Vocabolo autem non copiosa,

nani trio tnillia octìngenta et quiuquaginta

1

2 3

)

nume-

rantur. Tanica est saepius Curtius animi plenus, ve-

lieniens, candidus non sine iiercis; in eius narratio-

nibits inierdum sensus animi motusque multa- et varia

permotio mentis, e.r, qua- stili nitor et colorimi copia

efflorescit, domina,ntur. Itaque discipulis eas evolven-

tibus baiai duino iti magna adiniratione et generosis

quodam modo adfìciautiir sensi-bus continget.

*

* *

Restai ut paura insuper addai ri. Recentissimi enitn

Stanghi qnem sopra d iri editoris texto, plurimorum, et

rete-min et recentinm Cnrtianae histarine interpretimi

*)

(1) Eu ssn e k, V. H.

(2) D o s s o * (Pjc h o n), E d itili q. s. d ., p a g . X X I.

(3) P r a e te r p o h quos a n te a n o m in a v i ili finnt : Mii'JZELr.,

X V I

ammadversiouibus, ut quaeque gyinnasii superioris di-

scipulis mihi visae sunt accoinodatae ; mnltisque de

apud Curtium grcunalica verborumque im i et structura

dissertationibus i) usus sum. Nonnullas antem, quae

planiorem viam discipulis sternerent, menu aduotatioues

addilli. Saepissime, praeter (piani ad alia opera 2),

lectores ad

Scliultii

et

Cocchine

granimatieas

3)

sigli*

S.

et

Co.

m isi inultaque repeti ri

,

quo tuaiori ea disri -

polis in promptu habentilnis usui esse posseut. Quae

omnia quidem, maxima rum diligeutia, atiquid utile

uostris scholis perfkdendi spe impulsiis exegi iieqiie

conati! s iiieos ab italicis magistris improbatuiii iri

confido.

l'arac a. il. X I I I Hai. Ju lia x M D C C C C IT .

Ja n u a r i u s De Fi l i p p i s

k ritis c h e n n n d ex eg etisclien A n m erk . lie ra u s g ., B erlin, 1841 — Zu m p t, Q. C u r tii G ufi e tc ., A u sg ab e zum S cliu lg eb rau cli m it e in e n d e u tsclien e r k la ré n d e n C o m m e n tar, Braunsehw eig, 1884.

(1) A d eas q u a s a n te a n o m in a v i ad d em lae s u n t: Ku p f e r, U e b er d en G eb rau ch dee P a rtic ip iu m s bei C u rtiu s , Coslln, 1876.— Gp.ììx d i.e r, U e b er d e n G eb rau cli e in ig e r P rap O sitio n en bei C u r­ tiu s iu J a h re s -B e ric h t d e r R e al-S c h u le .J. O rd n u n g , T a r n o m tz, 1874. — Ad a m s, D e a b la tiv i a b s o lu ti a p u d Q. C u rtiu m R ufum usti. D is s e rta tio in a u g u ra lis , M arburgi Cattorum , 1886. — Ivi: a li, C u rtiu s a ls S c liu llek tiire , T eil I I , Insterburg, 1871. — Id . Boi- triig e z a r S y n ta x des C u rtitis, Insterburg, 1886. — Wa l t e r, S tu d ie n zu T a c itu s n n d C u rtiu s , M iinehen, 1887.

(2) Cim a, B rev e te o r ia d ello s tile la tin o , Torino, 1883. — Draeger, H ist. S y n t. d e r la t. S b racile, L eipzig, 1878-1881.

(3) Sc h u l t z, P ic co la G ra m m a tic a la tin a , tr a d . d al p ro f. R a f­ fa ello F o m a c ia ri, Torino, 1899. — Co c c h ia, G ra m m a tic a e le ­ m e n ta re d e lla L in g u a la t i n a , N a p o li, 1902.

NARRAZIONI SCELTE

D ALLA

S T O R I A DI A L E S S A N D R O M A G N O

I. — Alessandro s’impadronisce di Celene, antica città

capitale della Frigia, nell’Asia Minore.

Inter liaec Alexander ad eonducendum ex Pelo- 1

ponneso militern Oleandro cimi pecunia misso Lyciae

Pamphyliaeque rebus compositis ad urbern Celaenas

exercitum admovit. Media illa tempestate moénia in- 2

terfluebat Marsyas amnis, fabulosis Graecorum

carnii-I. A lexander. I m e ra v ig lio si successi d i q u e s t’ eroe co m in ­ cian o con la v itto r ia d i G ran in o , r i p o r ta ta n e ll’an n o 331 a. C. su l g ra n d is sim o e se rc ito d e ll’ im p e ra to re p e rsia n o D a rio I I I . D opo a ltr e stre p ito s e v itto r ie , egli si sp in se n e lla F r ig ia e s ’im ­ p a d ro n ì d e lla c a p ita le d i q u e s ta re g io n e , n e lla p rim a v e ra d e l­ l ’an n o 333. Di q u i com in cia il ra c c o n to d i C u rz io , cioè del 3° lib ro d e lla su a s to ria , p o ich é i d u e p rim i sono a n d a ti p e r d u ti — eonducendum, a sso ld a re - m ilìtem = copias. Q u e s t’uso d el sin g . p e r il p lu r. è a b b a s ta n z a com une in C. a n ch e con hostis, vietar, ar- m atus. - Oleandro... m im o ... compositis, g li s to ric i so g lio n o a d o p e ­ ra re fre q u e n ti a b l. asso ]., sp e c ia lm e n te p e r in d ic a re u n a r a p id a successione d i f a tt i o a v v e n im e n ti d ello stesso g e n ere . Q uesti a b l. asso l. spesso v a n n o u n i ti p e r s u b o rd in a z io n e , cioè se n z a co n g iu n z io n i, m a q u i n o n e r a il caso p o ich é t r a t t a s i d i p ro p o siz. fra cui n o n v ’h a a lc u n leg am e in te rn o . — 2. M edia moenia in ­

ni

3 nibus inclitus. Fons eias ex suramo montis cacumine

exeurrens in subiectam petram magno strepita aqua-

rum cadit: inde diffusus circumiectos rigat campos,

li-4 quidus et suas dumtaxat undas trahens. Itaque color

eias placido mari similis locum poetarum mendacio fecit:

quippe traditimi est, Nymphas, amore amnis retentas,

5 in illa rupe cotisidere. Ceterum qaamdiu intra muros

flait, nomea suum rotinet: at cani extra muuimenta se

evolvit, maiore vi ac mole agentem undas Lvcuni

ap-3

pellant. Alexander quidem urbem destitutani ab suis

terfluébat, s c o rre v a in m ezzo a lla c ittà , m a n ie ra (li d ire non cla ssic a - M arsyas am nis, fium e d e lla F r ig ia , afflu en te del M ean ­ d ro , d i e a v e a le sue s o rg e n ti n e ll’u n tr o d o v e A pollo sospese la p e lle d e l s a tir o M a rsia , celeb re d a n tis ta , cli’eg li sc o rtic ò p erch è a v e a v o lu to g a re g g ia re con lu i. D a n te nel P a ra d is o c a n ta , r i ­ v o lg en d o si a d A pollo, I . v . 19: « E n tr a nel p e tto m io e s p ira tu e - Siccom e q u a n d o M a rsia tr a e s ti - D e lla v a g in a d e lle m em b ra su e ». P e r q u e s ta le g g e n d a il fium e era / . G. c. inclitus. — 3. Fons, so rg e n te - in , so p ra - p etram , r u p e - diffusus, a lla rg a n d o s i in ra m i, p a r ti r , p e rf. u sa to in v ec e d i p a r t. p re s. come ausus ed a ltr i, S. 278, 4; Co. a v v . 133 - circumiectos, c irc o s ta n ti, n o n classico se n z a il d a t. - su a s ... trahens in te n d i ohe q u esto fium e a v e a le a cq u e lim p id e , clic n o n tr a s p o r ta v a seco fan g o od a ltr o . — 4 . placido m ari sim ilis, com parano com pendiaria - locum fe c it, p e r il classico locum dedit - mendacio, fa v o la - N ym phas fig lie d e ll’O­ ceano e d i T e t i , le q u a l i , secondo la le g g e n d a , av reb b e ro colle lo ro la g rim e d a ta o rig in e al fium e. — 5. agentem tr a d u c i con u n a p ro p o s i/, cau s. - maiore vi ae mole, a h i. d i q u a lità d i undas - L ycu m , nom e del M a rsia , che fo rse q u i C. co n fo n d e con a ltr o affluente del M ean d ro a n c h e d e tto L yeus e che scorre in to rn o a lle m u ra d i L a o d ice a . — 6. ah suis s o tt. ciribits - con- fu g e r a n t il so g g . è cives, tr a d u c i con un p ronom e - caduceatorem, a ra ld o , d a caduceus, b a sto n e d i u liv o o rn a to d i g h irla n d e che so lev an o p o r ta r e g li a r a ld i - dederent s o tt. se; o p p u re è u sa to as- sol. = c a p ito la re - ultim a passuros s o tt. m a la .

3 —

intrat, arcern vero, in quam confugerant, oppugnare

adortus caduceatorem praemisit, qui denuntiaret, ni de-

dereut, ipsos ultima esse passuros.

II. — Alessandro arriva alla città di Gordio e scio­

glie il famoso nodo Gordiano.

Phrygia erat, per quam ducebatur exercitus, piu-

1

ribus vieis quam urbibus frequens. Tunc habebat nobi-

2

lem quondam Midae regiam. Gordium nomen est urbi:

quam Sangarius amnis praeterfluit, pari intervallo Poli­

tico et Cilicio mari distantem. Intor haec maria angu- 3

stissimum Asiae spatium esse comperimus, utroque in

artas fauces coinpellente terram. Quae quia continenti

adhaeret, sed magna ex parte cingitur fluctibus, spe- I.

I. P h ryg ia , re g io n e d e ll’A sia M inore, v . eap . pro c. n . 1 - per quam tr a d u c i q u e s ta proposi/., r e i. im m e d ia ta m e n te dopo P h ry­ gia. — 2 . hàbehat s o tt. P hrygia - nobiìem, fam o sa - M idae, il r i c ­ chissim o re d i c u i la fa v o la n a r r a elio m u ta ss e in oro q u a n to to c c a v a ; la su a re g g ia e ra sul p iù a lto p u n to d e lla c ittà di G ordio - Gordium (p o tev a a d o p e ra rs i a n c h e il d a t. Gordio), cosi cliiam av a si a n ch e la re g g ia d i M id a d a l nom e d el p a d re , operaio d e lla F r ig ia d iv e n u to re p e r esser e n tr a to , g iu s ta l ’o raco lo , col c a rro n e l tem p io d i G iove. I l c a rro fu d a l figlio c o n sa c ra to a G iove, e l ’oraco lo p red isse che c h i n e sc io g lie reb b e il n o d o sa ­ reb b e s ta to p a d ro n e d e ll’A sia - Sangarius o Sagaris, o ra S a k a ry a o S a k a ri, fium e che sbocca n e l m a r N ero - q u a m ... praeterfluit, S. 195, Co. 196 IV - mare p onticum , il m a r N ero; Cilicium , il m a re d i l ’am tìlia; a b la tiv i d i s e p a ra z io n e . — 3 . u tro q u e... componente, tr a d u c i con u n a p ro p o s i/, oaus. - 1’ a h i. a sso l., com e C . fa in m o lti casi, è posp o sto a lla p ro p o s. p rin c ip a le p e r m a g g io re effica­ c ia. Q uae... praehet, si a cc en n a p ro p ria m e n te a ll ’A sia M in o re che a C. se m b ra u n ’iso la sebbene le g a ta a l c o n tin e n te - quae m ute d i­ v id a , p ro les si o a n tic ip a z io n e d e lla p ro p o s i/, r e la t. - com m uterei,

— 4 —

ciein insiline praebet ac, nisi tenne discriraen obiceret,

4 quae nunc dividit maria, committeret. Alexander urbe

in dicionem suam redacta Iovis templari! intrat. Yebi-

culum, quo Gordium, Midae patrem, vectum esse con-

stabat, aspexit, cultu liaud sane a vilioribus vulgatisque

5 usu abhorrens. Notabile erat iugurn, astrictum coniplu-

ribus nodis in semetipsos implicatis et celantibus nexus.

6 Incolis deinde affirmantibus, editam esse oracolo sor-

tem, Asiae potiturum, qui inexplicabile vinculum sol-

visset, cupido incessit animo sortis eius explendae.

7 Circa regem erat et Phrygum turba et Macedonum,

illa expectatione suspensa, haec sollicita ex temeraria

regis fiducia: quippe serie vinculorum ita astricta, ut,

nude nexus inciperet quove se conderet, nec ratione.

m e tte re b b e in c o m u n icazio n e. — 4 . redigere in dicionem, r id u r r e in p o tere ; dicionem vocabolo a d o p e ra to in a lc u n e fra s i sp eciali (ne dicionia alicnius perméttere; xuac dicionia facere; alien ae di d o n i s esse): h a la su a ra d ic e n e l v e rb o dicere in q u a n to significa or­ dinare - G ordium , nom e del r e p a d re d i M ula, cfr. n . 2 - quo, a b l. d i m ezzo, S. 220, 1 - Co. 228 - abhorrens, d iffere n te - cultu, usu ( in senso d i o rn a m e n to è voce p o s tc là s s ic a ) si riferisco n o r i­ s p e tti v en ien te a vilioribus e v u lg a tis , s o tt. vehiculis. — 5 . ce­ lantibus, im p lica ti8, tr a d u c i con p ro p o s i/, r e i. — 6. oraculo p e r ex oraculo - sortem, p ro fe z ia , p e r m eto n . h a preso q u esto s ig n i­ fica to , in a p ro p ria m e n te sors e ra in origine, la p ie tru z z a o il d a d o a d o p e ra to p e r conoscere 1’ a v v e n ire - A siae, C. a d o p era con potior, a s o m ig lia n za d i rerum , il geli, d i a lt r i s o s ta n tiv i e n o n l ’a b l.; S. 231; Co. 228 - potitu ru m s o tt. eum - incessit animo s o tt. A lexa n d ri, e cf. Co. 219, IV . — 7 . ex, a c ag io n e di - quippe »... astricta tr a d u c i con u n a p ro p o s i/, cau s. - unde n . inciperet quove ( v e l q u o ) se conderet, p ro p o s i/, in te rro g . in d ir , d ip en d . d a perspici posset - aggrcssus, p a r t. con v a lo re d i so s ta n tiv o , il te n ta tiv o d i sc io g liere - iniecerat curam (tim o re ), fras e c o s tru ita com e i v e rb i d i tem e re , S. 250, 3; Co. 329, a. - ci cioè turbae M acedonum amen, c a ttiv o a u g u rio : significò in p rin c ip io au g u

-nec visu perspici posset, sol vere aggressus iniecerat cu­

rata ei, ne in omen verteretur irritimi inceptum. Ule, 8

nequaqiiam din luctatus cani latentibus nodis, ‘NiliiP,

inquif, 'interest, quomodo solvantur’, gladioque ruptis

omnibus loris oraculi sortem vel elusit vel implevit.

— 5 —

III. — Dario, re di Persia, fa trasportare il campo

sulle rive dell’ Eufrate per muovere contro Ales­

sandro.

Ceteruni ipse, et vatuni responso, quod edebatur in 1

vulgus, et specie, quae per somnuni oblata erat, admo-

duni laetus, castra ad Euphraten moveri iubet.

Patrio more Persarum traditimi est, orto sole demum

2

procedere. Die iam illustri signum e tabernacolo regis

bucina dabatur. Super tabernaculum, unde ab omnibus

conspici posset, imago solis crystallo inclusa fulgebat.

Ordo miteni agminis erat talis. Ignis, qnem ipsi sacrimi 3

rio t r a t t o d a u n a p a ro la o fras e d a os, ori* o il suffisso - men, oa m ai — ornai.

1. responso... ape eie... laetus, S. 221, 2; Co. 235 - ad, in d i­ rezio n e d i. — 2 . orto sole dannili, n o n p rim a del so rg e re d el sole; n o ta il p a r t. p e rf. d el d e p o n e n te u sa to a s s o lu ta m e n te : C. l ’a d o p e ra coi v e rb i ri inni di, pereundi, morendi ed a n c h e an- deo, m a sem pre in sig n ific a to a ttiv o , m a i p assiv o , come p ul­ si tr o v a n e i c lassici - illu stri, c h ia ro - bucina specie d i tro m ­ b e tta ric u r v a e la r g a a d u n ’ e s tre m ità , u s a ta p iù o r d in a r ia ­ m en te d a i b a r b a r i, a g iu d ic a re d a i m o n u m e n ti che ab b iam o -unde__ posset, tr a d u c i c o ll’ in d ic a tiv o - intano solis forse u n a p a lla d ’oro c u s to d ita in u n ta b e rn a c o lo d i c ris ta llo . — 3. talis, d o v re b b e essere hic p e rch è si a c c e n n a a ciò che v ie n dopo - Ig n is si a cc en n a a lla re lig io n e d ei P e rs ia n i, cioè la re lig io n e del Z en d -A v esta, in tr o d o tta in P e rs ia d a C iro . Secondo q u e s ta re

li-— 6

et aeternum vocabant, argenteis altaribus praeferebatur.

4 Magi proximi patrium camion canebant. Magos trecenti

et sexaginta quinque invenes sequebantur, puniceis

ami-, culis velatiami-, diebus totius anni pares numero: quippe

Persis quoque in totidem dios discriptus est annus.

5

Cumini deinde lovi sacratum albentes vehebant equi:

lios eximiae magnitudinis equus, quem Solis appellabant,

sequebatur. Aureae virgae et albae vostes rogentes equos

6 adornabant. Haud procul erant veliicula decem, multo

auro argentoque caelata. Sequebatur liaec equitatus

duo-7

decim gentiuni variis armis et moribus. Proximi ibant,

quos Persae Inunortales vocant, ad decem milia. Cultus

opulentiae barbarne non alios magis lionestabat: illi aureos

g io n e e ra in n a tu r a u n a le g g e c o n tin u a e im m u ta b ile che o r­ d in a v a t u tt e le cose, ed u n a c o n tin u a l o tt a t r a il bene ed il m ale . L ’o g g e tto che si a d o ra v a e ra il fuoco e la ste ssa religione p ig lia v a v a r i n o m i t r a c u i q u e llo d i Zoroastrism o d a l nome del fo n d a to re Zoroastro o Z arathustra - argenteis altaribus, ab), di m ezzo o s tru m e n to , S. 220, 1; Co. 2 2 8 .— 4 . Magi-, così erano d e tti i s a c e rd o ti e q u in d i la re lig io n e d icev asi a n c h e magismo. E ra u n a c a s ta im p o rta n te a n ch e p o litica m en te a c u i e ra affidata la p re d iz io n e d e ll’ a v v e n ire e l ’ed u cazio n e d ei re - p a triu m carmen, i c a n ti re lig io s i d ello Z en d -A v e sta - puniceis = purpureis - Persis d a t. d ’ in te res se , c fr. Co. 222, - totidem cioè q u a n ti presso i R o m an i. — 5. Io v i, O rm u zd , d iv in ità p rin c ip a le d ei P e rsia n i - Solis -so tt. cqutim - tirg a e, fre n i - rogentes .equos, tr a d u c i con un so st. o u n a p ro p o s. r e la t. — 6 . variis arm is et m oribus, ab l. di q u a lità . — 7. Im m ortale», corpo scelto d i 10000 c a v a lie ri, il q u ale d o v e a essere sem pre a l c o m p leto , e perciò i c o m p o n e n ti si d i­ cev an o Im m ortali - vocant il p re s ., specialm en te con f a s est, mos est, rocant, a ppellant, si tr o v a spesso in c o rre laz . d ’u n imperi', in fra s i che ric h ie d e re b b e ro il p a s s a to - ad (ap p u n to ) decem m illia s o tt. hom inum , a cu i v a . rif e r ito il quo» p ro le ttic o - non alios magis s o tt. guani ilio», r ife rito a g l’im m o rta li - m anicata» tunica», tu n ic h e a lu n g h e m an ic h e, u s a te in o rig in e d a i p o p o li d e ll’ A sia

— 7 —

torques, illi vestem aaro distinctam liabebant manica-

tasque tanicas, gemmis etiam adornatas. Exiguo inter-

$

vallo, quos cognatos regis appellant, decem et quinque

milia hominum. Haee vero turba, muliebriter propemo-

dum calta, luxa magis quam decoris armis conspicua

erat. Doryplioroe vocabantar proximam bis agmen, soliti

9

vestem excipere regalem: hi currum regis anteibaut, quo

ipse eminens vehebatur. Utramque currus latus deornm

10

simalacra ex auro argentoque expressa decorabaut: di-

stinguebant internitentes gemmae iugum, ex quo etni-

nebant duo aurea simulacro cubitalia, quorum alterimi

Nini, alterimi erat Beli. Inter haee aquilani auream

pinnas extendenti similem sacraverant. Cultus regis inter

11

omnia luxuria notabatur: purpureae tunicae medium

12

e d a lle d o n n e g re ch e . — 8 . quo* rif e r ito a d liom inum p o sposto, cf. n . p re c. - cognato» g u a rd ie d el r e p re sso i P e r s ia n i, che v e ­ s tiv an o in m a n ie ra effe m in a ta. E r a u n corpo com posto d i 15000, in o rig in e fo rm ato d a d is c e n d e n ti d e g li A ch em en id i - decem e. q. m. li., s o tt. ibant - luxw arm is, a h i. r e t t i d a conspicuus - decòri*, c o n v en ien ti, q u in d i f o rti, p e s a n ti, come tr a d u c e il Co. — 9. D ory- phoroe, p o r ta to r i di a s te (d a l g reco 5ópo = a s ta e cpépw = p o rto ); fo rm av an o u n a specie d i g u a r d ia del corpo d el re - vocabantur agmen, n o ta il sogg. c o lle ttiv o sin g . col v e rb o al p lu r . - excipere, c u sto d ire . —

IO.

internitentes, lu c c ic a n ti - X in t- lie ti, N ino, il le g ­ g e n d a rio fo n d a to re di N in iv e e d e ll’ im p ero A s s ir o , tig lio d i Belo che fondò l ’im pero b a b ilo n e se, d a i q u a li d u e im p e ri sorse la m o n a rc h ia m aced o n e. B elu s (B aal) e ra c o n sid e ra to come il p rim o t r a g li d ei A ssiri e com e il re del cielo e d e lla lu ce . Il suo tem p io e ra la fam osa to r r e d i B ab ele, f a tt a d is tru g g e re da Serse rito r n a n d o d a lla G recia (-179), che A le ssa n d ro v o le v a fa r ried ifica re - aquilani l ’a q u ila a l l ’e s tre m ità d i u n a p icc a e ra la p rin c ip a le in se g n a p e rs ia n a - extendenti s o tt. aquilae. — II. luxuria a h i. d i c au sa efficiente, S. 221, Co. 234. — 12. m edium , il m ezzo; p a ìla m a b ito clic ni so le v a p o r ta r e p resso i R o m an i d a lle m a ­ tro n e e le g a n ti, in esso si ra ffig u ra v a n o le dee ; q u i a ttr ib u ito a D ario , fe m m in ilm en te m olle; - velili.,» concurrerent} in a tto d i

— 8 —

album intextum erat, pallam auro distinctam aurei acci-

pitres, velut rostris iuter se concurrerent, adornabant,

et zona aurea muliebriter cinctus acinacem suspenderat,

13

cui ex gemma vagina erat. Oidarim Porsae vocabant

regium capitis insigne: hoc caerulea fascia albo distincta

14

circumibat. Currum decem milia hastatorum sequebantur:

hastas argento exornatas, [spicula] auro praefixas

gesta-15

bant. Dextra laevaque regem ducenti ferme nobilissimi

propinquorum comitabantur. Horum agmen claudebatur

triginta

mìlibus

peditum, quos equi regis cccc

seque-16

bantur. Intervallo deinde unius stadii matrem Darei Si-

sigambim currus vehebat, et in alio erat coniux. Turba

17

feminarum reginas comitantium equis vectabatur. Quin-

decim deinde, quas armamaxas appellabant, sequebantur.

In bis erant liberi regis et quae educabant eos

spado-c o m b a tte re spado-coi b e spado-c spado-c h i - spado-cinspado-ctus s o tt. il re - aspado-cinaspado-cem, spespado-cie di sp a d a p e rs ia n a c o rta e c u rv a a lla p u n ta - suspenderat, p o rtav a sospesa - gemma il Co. n o ta il sin g . p e r il p lu r . e tra d u c e « co­ p e r ta d i gem m e », a l t r i in te n d o n o p e r gemma, u n a g ra n d e p ietra p re z io sa la v o r a ta p e r s e rv ire d a g u a in a . — 13. Cidarim , una t ia r a d i fo rm a p resso ch é co n ica; s o lta n to i re la p o rta v a n o d ritta ; i c a p ita n i o a lt r i la p o rta v a n o r ip ie g a ta su lla fro n te : e ra circon­ d a ta d a u n d iad e m a a z z u rro con p u n ti b ia n c h i. — 14. hastatorum e ra n o s o ld a ti d i f a n te r ia a rm a ti d i g ro sse lan cio , cioè g li hoplites (aìxgocfópoi) - hastas si com p o n ev an o d i 3 p a r ti: 1’e s tre m ità su­ p e rio re d i m e ta llo (cuspis), il m ezzo d i leg n o (bastile) e l ’estre­ m ità in fe rio re p u re d i m e ta llo (sp ic u lu m ) , che q u a lc h e vo lta, r o t ta la cuspis, si u s a v a a n c h e com e a rm a o ffensiva - auro prae­ fix a s, i P e rs ia n i e ra n o d e tti a n ch e mclofori (pyjXocpópoi) perchè p o rta v a n o a lla p u n ta d e lle a s te c e rti po m i d ’oro. — 16. stadii u n a m is u ra d i lu n g . = 184™, 97 - coniux S ta tila , la so rella e m o g lie d i D a rio , la p iù b e lla d o n n a d e ll’ A sia - reginas cioè le d o n n e d e lla fa m ig lia re a le . — 17. arm am axas, c arro zze d a v iag ­ g io con te n d in e , che se rv iv a n o sp e c ia lm e n te p e r le donne e i b a m b in i - liberi, un m asch io d i sei a n n i, Odio, o d u e fem ine S ta tira e D rip e ti - quae educabant, le is titu tr ic i a cui eran o

af-9 —

numque grex, liaud sane illis gentibus vilis. Tum regiae is

pelices trecentae et sexaginta

quinque

vehebao'tur, et

ipsae regali calta ornatuque. Post quas pécaniam regis

sescenti mali et trecenti cameli vehebant, praesidio sa-

gittariorum proseqaente. Propinquorum amicoruniqae

19

coniuges buie agmini proximae lixaramqae et calonam

gregeS vehebantar. Ultimi erant cum suis quisque du-

cibus, qui cogerent agmen, leviter armati.

IV . —

Alessandro muove verso la Oilicia.

Interea Alexander Abistamene Cappadociae praepo-

p

sito Ciliciam petens cum omnibus copiis

in

regionem,

quae Castra Cyri appellatur, pervenerat. Stativa illic ha-

buerat Cyrus, cum adversus Croesum in Lydiam duceret.

Aberat ea regio quinquaginta stadia ab adita, qao Ciliciam

2

intramus: Pylas incolae dicunt artissimas fauces, mani-

menta, quae manu ponimus, naturali sita imitante?.

fid a ti a n c h e i fa n c iu lli finn a i 14 a n n i. — 18. p ra esidio__ pro-sequente tr a d u c i con u n a proposi/,, c o o rd in a ta e cfr. cap. 2, 3. — 19. ìixarum et valonum , lixae q u e lli che a p p re s ta n o a cq u a 0 cibo a i c o m b a tte n ti, v iv a n d ie ri; ealones q u e lli ohe re s ta n o n e l cam po a g u a rd ia d e lle s u p p e lle ttili, in g e n e ra le s e rv i d ei s o ld a ti - ijre- <jes, sch iere - qui c. a ., pro p o siz. re i. con v a lo re fin ale, S. 390, 2, 2; Co. 327.

I. Cappadociae, d a t. - Ciliciam petens, peto con 1’ accu s. d i lu ogo significa « a n d a re », d i cosa « a s p ira re » e d i p e rso n a « a ssa lire », cf. C o., A v v . 100 - Castra Cyri, c o n tra d a in v ic in a n z a d e lla C ilic ia che p re se il n om e d a C iro il g io v an e che q u i C. confonde con C iro il vecchio - stativa jsott. castra, cam pi fissi - cum duceret (so tt. exercitum ), cum tem p o rale col c o n g ., S. 256, n o ta 1; Co. 336. — 2. stadia, m is u ra d i lu u g . = 184m, 97 - quo p ronom e re i, - m unim enta, o g g e tto d i im itante» - quae m . p . ,

co-— 10 co-—

3 Igitur Arsames, qui Ciliciae praeerat, reputans, quid

indio belli Menino suasisset, quondam salubre consilium

sero exequi statuiti igni ferroque Ciliciam vastat, ut hosti

solitudinem faciat: quicquid usui potest esse, corrumpit,

sterile ac nudum solum, quod tueri nequibat, relieturus.

4 Sed longe utilius fuit, angustias aditus, qui Ciliciam

aperit, valido occupare praesidio iugumque opportune

itineri imminens obtinere, unde inultus subeuntem bostern

aut prohibere aut opprimere potuisset.

Y. — Alessandro entra nella Cilicia.

1

Alexander fauces iugi, quae Pylae appellantur, in-

travit. Contemplatus lòcorum situili, non alias magis di-

citur admiratus esse felicitatem suam: obrui potuisse ve!

saxis eoufitebatur, si fuissent, qui

in

subeuntes

propel-2 lerent. Iter vix quaternos capiebat armatosi dorsum

montis imminebat viae non angustae modo, sed ple-

rumque praeruptae, crebris oberrantibus ri vis, qui ex

3 radieibus montium manant. Thracas tamen leviter

ar-s t r u i ti d a lla m an o d e ll’ uom o. — 3 . q u id ... ar-suaar-siar-sar-set, propoar-si/., in te rro g . in d ir , S. 263, Co. 322. M elinone avea c o n sig lia to d i sac ch e g g ia re l ’A sia m in o re e r i ti r a r s i d ie tro l ’E u f r a te - relieturus il p a r t. in ra s fa spesso l ’ufficio d i u n a proposi/.. A nale, S. 281, 3; Co. 298. — 4 . u tiliu s f u i t co lle esp ressio n i d i n e ce ssità, con­ v e n ie n z a , u t il i tà si u sa in la tin o l ’in d ic a tiv o in v ece del c o n d i­ z io n a le, S. 247, I I , 1 e 2; Co. 271 - unde... potuisset tr a d u c i col c o n d iz io n a le - subeuntem tr a d u c i con p ro p o siz . re i.

I. obrui potuisse tr a d u c i col c o n ili/. - rei, an ch e - subeuntes tr a d u c i con p ro p o siz. r e i. - qui p ro p e lle rm i, r e la t. con v a lo re co n se cu tiv o S. 260; Co. 327 C. — 2. plerum que praeruptae, in m o lte p a r ti scoscesa - crebris oberrantibus rivis, a h i. assol. che d à sp ieg azio n e d el pra eru p ta e, — 3 . in subeuntes v . n . 1, -

in-matos praecedere iusserat scrutarique calles, ne occultus

hostis in subeuntes erumperet. Sagittariorara quoque

manus oecupaverat iugum : intentos arcus habebant,

moniti, non iter ipsos inire, sed proelium. Hoc modo

agraen pervenit ad urbem Tarson, cui tura maxime Persae

subiciebant ignem, ne opulentum oppidum hostis inva­

derei. At ilio Parmenione ad inhibendum incendium cura

expedita manu praemisso, postquam barbaros adventu

suorum fugatos esse cognovit, urbem a se conservatali!

intrat.

VI. —

Alessandro, guaritosi da una malattia cagio­

natagli da un bagno preso nel fiume Cidno, si

avanza fino ad Isso, città sul golfo dello stesso

nome, mentre Dario spinge a tutta fretta l’ e-

sercito verso P Eufrate.

At Dareus nuutio de ad versa valetudine eius aecepto

celeritate, quantam capere tara grave agmeu poterat,

ad Euphraten contendit iunctoque eo poutibus quinque

tameu diebus traiecit exercitum, Ciliciam occupare fe-

stinans. lam Alexander viribus corporis receptis ad

tentos, te s i - m oniti, tr a d u c i con u n a p roposi*, cau s. - in ire iter, m e tte rs i in v ia g g io , inire proelium , a tta c c a r b a tta g lia . — 4 . T a r ­ son, c ittà d e lla C ilic ia , b a g n a ta d a l fium e C id n o - tum m axim e, p ro p rio a llo ra . — 5 . eum expedita marni,, con u n a s c h ie ra di a r ­ m a ti a lla le g g ie ra - adventu, a h i. d i c au sa efficiente, S. 221, 1; Co. 234.

I. eius, d i A lessan d ro - celeritate s o tt. ta n ta c o rre i, d i quanta - capere, a v e re - pontibus a h i. d i m ezzo, S. 220, 1; Co. 228 - tamen n o n o s ta n te la f r e tta . — 2 . Solos, Soli, orum, c ittà fam o sa d e lla C ilicia s u lla c o sta d el mare Cilicium ; si tr o v a a l su d d e lla c ittà d i T arso , d o v e e ra A lessan d ro : o g g i M ezetlu - vuins p o titu s efr.

1 2 —

urbem Solos pervenerat: cuius potitus rìucentis talentis

multae nomine exactis arci praesidium militum

impo-3

suit. Vota deinde prò salute suscepta per ludum atque

otium reddens ostendit, quanta fiducia barbaros sper-

neret: quippe Aesculapio et Minervae ludos celebravit.

4 Spectanti nuntius laetus affertur Halicarnasso, Persas

acie a suis esse superatos; Myndios quoque et Caunios

5 et pleraque trac tu s eius suae facta diciouis.. Igitur edito

speetaculo ludicro castrisque motis et Pyramo arane

ponte iuncto ad urbem Mallum pervenit, inde alteris

6 castris ad oppidum Catabolum. Ibi Parmenio regi oc-

currit: praemiserat ad explorandum iter saltus, per ouem

7

ad urbem Isson nomine penetrandum erat. Atque ille

cap . 2, n . 6. - talentis, m o n e ta il c u i v a lo re fu v a rio secondo i te m p i e g li s ta ti; a i te m p i d i A lessan d ro v a le v a 60 m in e o 6000 d ra m m e, cioè 5625 lir e - m ultae nom ine, s o tto il nom e d i m u lta , p e rch e q u e i c itta d in i si e ra n o m o s tra ti fa v o re v o li ai P e rs ia n i. — 3. vota p . s. suscepta, i v o ti f a tt i p e r .... - reddens, sc io g lien d o - p er ludum atque otium , t r a i g iu o ch i e P ozio - quanta f . l>. s. p ro p o siz . in te r r o g . in d ir e tta , S. 263; Co. 322 - Aesculapio, dio d e lla m ed ic in a ; M inervae, d ea d e lla sa p ien z a p e r la (piale si v u o le che A lessan d ro av esse g ra n d e v e n e ra z io n e . — 4 . Spectanti s o tt. ci e P o g g e tto ludos - a suis cioè T olom eo e A san d ro - M yndios, g li a b ita n ti d i M indo, c ittà d o ric a nella. C a ria d i cui esisto n o a lc u n e ro v in e - Caunios a b ita n ti d i C a n n o , a lt r a c ittà d e lla C a ria - pleraque tractus eius, g ra n p a r te d i q u e lla zo n a d i t e r r a - fa c ta s o tt. esse - dicionis, cfr. cap. 2, n o ta 4. — 5. edito speetaculo ludicro, b a n d ita u n a ra p p re se n ta z io n e scen ica - P yr a ­ mo, lì urne d e lla C ilicia che so rg e n e lla C ap p ad o c ia e si g e tta n e l g olfo (P Isso , p resso M allo - M a llum , c ittà n e lla c o sta d e lla C ilic ia - alteris castris, in u n a seco n d a m a rc ia , p o ich é fin ita u n a m a rc ia si fe rm a v a n o e c o llo cav an o g li a cc am p a m e n ti - Catabolum, c ittà n e l golfo d ’Isso . — 6. praem iserat s o tt. eum, cioè P a rm e- n io n e - Isson s u lla c o sta d e lla C ilic ia - nomine, a h i. d i lim ita ­ zione, — 7 . eius s o tt, saltus - deturbatis, a llo n ta n a ti, il sogg. è

— r3 —

angustiis eius occupatis et praesidio modico relieto

Isso» quoque desertam a barbaris ceperat. Inde progres-

sus — deturbatis, qui interiora montium obsidebaut —

praesidiis cuncta firmavit occupatoque itinere, sicut paulo

ante dicturn est, idem et a.uctor et nuntius venit. Isson 8

deinde rex copias admovit: ubi consilio habito, utrumne

ultra progrediendum foret an ibi opperiundi esseut novi

milites, quos ex Macedonia adventare constabat, Par-

menio non alium locum proelio aptiorem esse censebat.

VÌI. —

L’ esercito di Alessandro e quello di Dario

stanno per scontrarsi ad Isso.

Porte eadem nocte et Alexander ad fauces, quibus

1

Syria aditur, et Dareus ad eum locum, quem Amanicas

co n te n u to n e lla p ro p o s. r e i. seg. - interiora, la p a r te d e lla re g io n e che e ra t r a i m o n ti, cioè le P ylae Ciliciae Syriae, a su d d ’Isso - ■idem, n ello stesso tem p o . — 8 . Isson copias adm ovit: si d ice ad- movere urbem e ad urbem; in senso fig u ra to an ch e admovere alicui; ad urbem,, come p r o r a il M iitzel, a d o p e ra C. n e l r a p p re s e n ta re m o v im e n ti m ilita r i verso u n a c ittà o in u n a c ittà - novi m ilites, q u e lli d i cui si p a r la a l cap. 3, n . 1. - consilio habito, d a q u e ­ s t ’ espressione è r e tt a 1’ in te rro g a z io n e in d ir e tta d is g iu n tiv a , utrumne (invece d i utruin p e r m ag g io re efficacia) p . f . an o. essent, S. 263; Co. 322,

i. S yria aditur, i v e rb i in tr a n s itiv i che, u n iti a circuiti, p e r, praeter trans d iv e n ta n o tr a n s it i v i posso n o u s a rs i an ch e p a ssiv ., S. 195, n . 1; Co. 196, IV . - fa u ces A lessan d ro e ra g iu n to poco lu n g i d a lle p o rte d e lla S iria ( P ylae S y ria e ) , u n passo che è, n e lla p a r te m e rid io n a le d e lla c a te n a d e ll’ A m ano e fa p a rte d e lla c a te n a d ei m o n ti T a u ro - A m anicas P yla s, le gole d e ll’A m ano (A lm a d ag li) che si tro v a n o n e lla p a r te p iù s e tte n ­ trio n a le , al confine d e lla C ap p ad o c ia e d e lla C il'icia; le a ltr e gole m e rid io n a li sono le P ylae Syriae e le P ylae Ciliciae Syriae. —