viamo già sedici con un totale complessivo di circa 500 allievi sull’ inizio del sec. XVI, epoca in cui la popolazione di Genova, stando alla testimonianza di Gio. Ridolfi t fio
rentino, poteva sommare a circa 90.000 abitanti. Alcune e- rano governate e tenute da laici, altre da sacerdoti; dei maestri alcuni sono collegiati altri invece no; il Collegio e i Padri del Comune esercitano su di esse una diligente sorveglianza per mezzo del magistrato dei Sindicatori.
______________ A n g e l o M a s s a .
(1) Mi è sembrato opportuno di pubblicare i nomi di tanti allievi, pen
sando che potrebbero interessare. — Debbo rendere pubbliche giazie ed es
sere grato ai Signori Francesco Podestà, Marcello Staglieno, Achille Neri, A rtu ro Ferretto , Francesco Luigi Manucci, Ambrogio Pesce, Emilio Ma*
renco ch e gentilm ente mi hanno favorito schiarimenti e indicazioni per rin
tra ccia re notizie e docum enti.
— i SS
-(R . A r c h . d i G enova, Divers. Registro 35-530, ann. 1443-45).
C o rrectio n es facte in capitulis artistarum Ianue ex tem pore D ucatus 111.mi D .1 R ap h aele A durno.
D ie X V I I I Febbruarii. an. 1444. V iri suprastantes Badasal de V i valdis e t Socii in sufficienti et legittim o numero congregati absente D am iano d e O liva infirmo, Reformatores capitulorum artium civitatis Ian u e pro bono et utilitate reipublice Laudaverunt addi in C apitulis m agistrorum gram m atice capitula infrascripta.
D e scolaribu s recedentibus a scolis alicuius magistri e t d e sacra
m ento prestando.
Item quod si aliquis scolaris recesserit ab aliquo m agistro et v e nerit ad scolas alicuius alterius magistri et ille magister a cuius scolis recessisset dictu s scolaris, dicat pro suo labore a dicto scolare aliquid h abere d eb ere, si scolaris hoc confiteatur, teneatur m agister ad cuius scolas inerit, infra dies tres ad denunciationem rectoris seu rectorum , m onere dictum talem scolarem quod dicto primo m agistro satisfaciat infra d ies tres, quod si non fecerit dictus scolaris infra dictum tem pus ab ind e in antea illum non doceat per se vel interpositam personam , vel in suis sco lis doceri patiatur vel m anere.
S i vero controversia erit inter dictum scolarem et m agistrum reli
ctum , vel patrem suum de sa lario , m agistratus qui inde fu erit requ i
situs ad requisitionem magistrum ad cuius scolas inerit n o viter ipse scolaris , seu ad requisitionem ipsius scolaris vel parentis ipsius te neatur co m p ellere illum magistrum relictum ad prestationem sacra
m enti si iuste petit salarium quod requirit a dicto scolare. E t si iu- raverit quod iuste petat, nullus m agister debeat docere dictum sco la rem , nisi prius fuerit satisfactum per dictum scolarem dicto prim o m agistro. E t hoc sub pena soldorum viginti Ianue pro q u o lib et et q u a
libet v ice . E t hoc habeat locum nisi pater vel m ater vel alia coniuncta.
p erso na talis scolaris de cuius m ercede tractatur vellet ju ra re , et j u raret per se ipsos proprios solvisse dicto tali m agistro salarium d e quo esset q u estio.
Item q u o d adveniente casu egrotationis alicuius m agistri ve l aliter sem p er et quacum que liceat cuicum que scolari per vo lu n tates libito disced ere a sco lis magistri sui et alias petere scolas quas m aluerit, ipso prius d eb ito faciente m agistro suo.
Item quam quilibet civis Ianue possit tenere in d om o sua suum m agistrum gram atice qui edocere possit fratres, filiosque, n ep o tes d icti civis e t u ltra alios scolares usque in decem non com putatis su p ra- d ictis sine contradictione Rectorum aut aliorum quorum cum que m a g i
strorum gram m atice.
Item q uod quilibet dictorum m agistrorum gram atice qui te n eat in
— I Ç O —
sco lis suis scolares edocendos centum et abinde supra, teneatur et o- b lig atu s sit semper secum horum ripetitorem unum idoneum et suffi
cientem ad educendum dictos scolares, qui tamen non sit clericus, aut in sacris ordinibus constitutus, immo secularis.
S u b p e n a florenorum decem toties quoties fuerit contrafactum, que p e n a applicetur accusatori et teneatur secretus et cetera, pro dimidia, e t p ro reliqu a dimidia operi portus et moduli.
(R . A r c h iv io di Stato di Torino. — Raccolta Lagomarsino. Cart. Genovesato. Istru
z io n e P u b b lic a . F ascicolo: Collegio dei Maestri di Grammatica).
! 4 6 7 , J3 Febbraio.
S p e cta b ile s ac generosi viri Nicolaus de Grimaldis Ceba Prior, Sil
ve ste r de Brugnali, Iacobus Iustinianus, Brancaleo de A uria quattuor p rid ie electi ac constituti ab Ill.m0 ac Magn. Dom. Ducali in Ianua V ice g u b e rn a to re et M. Consilio DD. Antianorum ad correctionem et em endation em Capitulorum Artificum Civitatis Ianue cum omnimoda P o te sta te , Arbitrio, et balia in eis addendi , cassandi et m inuendi, e- m endandi e t corrigendi , sicut constat in actis Cancellarie manu mei C an cellarii infrascripti anno superiore die X X V 0 Septem bris. v
R e visis Capitulis magistrorum scolarum gramatice Civitatis Ianue, sib i presentatis per Egregium magistrum Girardum de Viqueria Re
cto rem tu n c Collegii et Magistrum Antonium de Montebarutio tunc P rocu rato rem Collegii predicti et unoquoque eorum cum ipsis dili
g e n te r discusso, auditisque sepe numero magistris ipsis, ac aliis eius
d em C o lle g ii simul, et seorsim ; et visis nonnullis Capitulis ab eis po
stu latis tam in addendo, quam in corrigendo, exam ineque super uno
q u o q u e eorum diligenter habito addendo, emendando ad corrigendo, sta tu e ru n t et decreverunt ut infra:
E t prim o.
Q u o d nullus m agister audeat docere aliquem scolarem , nisi prius facta fu erit solutio primo magistro a scolis cuius recesserit.
C u p ien te s tollere inter magistros dicte artis contentionem statuerunt a c d ecre ve ru n t quod nullus magister qui scolas regat in civitate Ianue au t su b u rb iis audeat vel présumât tenere aliquem scolarem in scolis suis n ec docere eum aut doceri facere per se aut alium ultra tres dies p ro x im e secuturos a die qua ei notificatum fuerit per rectorem Col
le g ii , ve l pro parte eius R e cto ris, vel in absentia Rectoris pro parte C on siliato ru m dicti Collegii , quod dictus talis scolaris sit debitor ali
cu iu s m agistri pro suo salario sive mercede et hoc sub pena solid. 20 Ian u in oru m pro qualibet die , qua retinuerit, et seti docuerit dictum talem scolarem debitorem alicuius ex magistris dicti Collegii post de:
n u n tiation em suprascriptam , quae poena applicetur pro dimidia operi P o rtu s e t Molis et alia dimidia ipsi Collegio. Et possit exigi per di
ctu m R ectorem a quolibet contrafaciente , de quo quidem salario, et seu m e rce d e stetur et stari debeat simplici iuraniento magistri petentis u sq u e in quantitatem florenorum 2 in num ero, et ab inde infra pro sin g u lo scolare et singulo a n n o , nisi aliter probaretur pro scolare de
solutio ne, vel quod non obligatus esset tantae solutioni. E t si aliquis m agister reperiatur falsum iurasse de salario , et seu m erced e p rae
dictis, intelligatur perjurus et incuruisse in poenam florenorum q u at
tuor pro sin gu lo floreno de quo falsum iu ra r e t, et quae p o en a ap p li
cata sit u t supra, et exigi possit ut supra. Et ad ea om nia de quibus supradictum est teneatur parimodo Rector dicti Collegii sub tali poen a d u p licata, ad quam poenam cogi p o s s it, et eius solutionem a C o n si
liariis dicti C o llegii , non expectato tem pore functi Officii ipsius R e ctoris e t hoc pro et occasione in presenti articulo contentorum .
Item q uod magistri rationum sive vulgariter abachistae non possint aliquem scolarem qui recesserit a scolis ipsorum m agistrorum g ra m m aticae non facta satisfactione magistro suo de m ercede d o cere nec doceri facere scientiam suam de qua su p ra , postquam fuerit sibi d e nunciatim i pro parte Rectoris ut su p ra , vel Consiliariorum d icti C ol
leg ii in absentia Rectoris, sub dicta poena soldorum viginti pro qua
libet d ie q u a retinuerit talem scolarem , quae poena ap p licetu r u t supra , et e x ig i possit per Rectorem vel illuni cui R ector vices suas com m iserit.
D e jurisdictione et Balia Rectoj'is cum Consilio seu de voluntate ejus Consiliariorum.
Item ne m agistri dicti Collegii causam habeant discurrendi per cu riam et dom us Magistratuum Civitatis Ianuae, quod venit in m axim um dam num reipublicae: A ttento quod tunc dicti Magistri non possunt scolis suis interesse et scolares suos docere : statuerunt et ordinaverun t quod R e cto r dicti Collegii cum consilio seu de voluntate suorum con siliorum sit et esse possit et debeat ju d ex com petens om nium c a u sa rum et poenarum descriptarum in praesentibus capitulis d ictae artis m agistrorum , pertinentium scilicet dicto C o llegio et inter eos verten tium v ig o re praesentium Capitulorum . In quibus et de quibus possit audire, cogn oscere, sententiare, condem nare, et sententias executorias et deffinitivas ferre et exequtioni m andare et poenas e x ig e re et li
centias detinendi ac pignorandi co n ce d e re , dum m odo non sit contra formam praesentium Capitulorum, nisi specialiter actum esset e x dictis capitulis per alium magistrum aliquas sententias vel condem nationes aut ex eq u tio n es facere vel licentias concedi posse, hoc etiam ex p resso et d eclarato quod si oriatur quaestio inter m agistrum et scolarem aut alium obligatu m pro eo occasione m ercedis etiam si talis scolaris non esset am plius sub magistro gram m atice. R ector C o llegii sit et esse d eb eat m agistratus inter partes usque in summam ducatorum duorum . E t nullus alius magistratus in causa seu causis praedictis se introm it
tere possit.
Item quod Rector non possit facere aliquas condem nationes ve l e- xeq u tion es aut licentias detinendi vel pignorandi co n ced e re aliquem de dicto C o lle g io sine Consilio Consiliarorum dicti C o lle g ii, et si a- liter fierent sint omnino irritae et nullius valoris et efficaciae.
Item qu od Rector qui pro tempore fuerit non possit innovare alios usus e t alias consuetudines contra formam praesentium Capitulorum su b p o e n a librarum decem applicatarum pro dimidia operi portus et m od u li e t alia dimidia ipsi Collegio si contrafecerit et nihilominus q u id q u id contra formam praesentium Capitulorum innovasset sit irri
tu m , e t inane, quae poena exigatur per Consiliarios dicti Collegii cum con silio binae tertiae partis magistrorum dicti Collegii in fine officii d icti R e cto ris et non ante.
Item q u o d nullus civis Ianue vel Exterus mittere possit pueros suos ad scolas alicuius P resbiteri, Sacerdotis vel Clerici qui habeat ultra n um erum puerorum decem sub p o e n a 'florenorum s e x , auferenda de fa cto a quolibet contrafaciente , quorum dimidia applicata sit operi p o rtu s e t moduli et alia dimidia ipsi Collegio pro suo interesse: et R e cto r C o llegii possit procedere contra quoscumque contrafacientes et p o en am ex ige re ac tocies quoties fuerit con tra ventum. Et ne per in
d ire ctu m huic capitulo contrafieri possit teneatur talis S a c e rd o s, Pre- sb ite r et seu Clericus ad omnem requisitionem Rectoris nominare spe
cialiter illo s decem pueros quos ad scolas suas tenere voluerit ut in- te llig i po ssit qui sint super numerum eorum decem quos ei licet te
n ere . Q u oru m decem praedictorum aliquem debentem alicui magistro non po ssit tenere nisi prius satisfecerit primo magistro ad scolas cuius iv e rit postquam fuerit sibi denuntiatum ex parte Rectoris. Et si talis S a c e rd o s , Presbiter aut Clericus eos nominare noluerit, liceat ipsi Re
cto ri p roh ibere quibuscumque civibus ac Exteris ut supra ne quem
piam etiam infra numerum decem ut supra, mittant ad scolas talis Sa
ce rd o tis, Presbiteri aut Clerici sub dicta poena quam eo casu exigere p o ssit a tali cive sicut supra dictum est de aliis sacerdotis numerum d e c e m puerorum declarato, tamen quod pro eo tempore quo cives ste
terin t in villis suis Capitulum hoc non se extendat ad pueros vel cives stan tes in villis.
Item q u o d si aliquis magister ex dicto Collegio esse debitor alte
riu s m agistri usque in quantitatem florenorum quattuor , Rector dicti C o lle g ii usque in illam summam sit magistratus competens inter eos cu m con silio Consiliariorum dicti Collegii. Et si Rector esset debitor u t su p ra, Consiliarii ipsius Collegii sint magistratus competens de prae
d ictis u sq u e in dictam summam ad...
Item q u o d Rector Collegii possit procedere et sit judex competens c o n tra quoscum que Magistros , Repetitores , et Pedagogos laicoh qui re g e re n t scolas contra formam Capitulorum dictorum magistrorum.
Si Rector vel Consiliarius haberet litem cum alio magistro per quos debeat terminari.
Item si contingat aliquem Rectorem Collegii habere aliquam litem co n tro v ersiam , seu difierentiam cum uno ex Consiliariis dicti Collegii d e et su p er aliquo casu vel re pertinente ad dictam artem non possit
— I Q 2 —
ipse R e cto r cum alio Consiliario super dicta causa cogn oscere vel iu- dicare, im o debeat dictus alius consiliarius cum duobus aliis m agistris dicti C o lleg ii electis per dictum Collegium sive per duas tercias partes dicti C o llegii dictam causam cognoscere et terminare secu n d u m for
mam baliae R ectori et Consiliariis concessae ut supra , et si unus ex Consiliariis haberet litem cum aliquo magistro dicti C o llegii tunc et eo casu R e cto r cum Consilio alterius Consiliarii dictam causam possit term inare in omnibus et per omnia secundum baliam sibi concessam ut supra. E t si ambo consiliarii haberent litem vel controversiam ad invicem tunc R ector solus sit et esse debeat ju d ex com peten s inter partes. E t si R ector haberet litem vel controversiam cum alio M agi
stro dicti C o llegii, seu cum aliquo puero occasione salarii sui, C on si
liarii dicti C o llegii debeant dictam causam cognoscere et term inare in om nibus et p er omnia secundum formam baliae Rectori e t C onsiliariis concessae ut supra. Et hoc usque in summam ducatorum duorum ut in Cap itulo de balia Rectoris dictum est.
De poena apposita
contra illos magistros qui non interfuerint missae Collegii.
Item statuerunt et ordinaverunt quod quilibet m agister dicti C ol
leg ii qui de cetero non interfuerit missae dicti C ollegii q u e celeb ra
bitur in C ap ella Sancti Hieronymi in E cclesia S . Mariae C arm elitaru m sem el in m ense videlicet Dominica tercia cuiuslibet m ensis , cad at in poenam soldorum duorum pro singula vice qua contrafecerint dum m odo sibi facta fuerit notitia ex parte R e c to ris , nisi leg ip tim a causa intervenerit q u ae cognosci debeat per Rectorem cum C on silio C on si
liariorum suorum , ex quibus pecuniis émi debeant cerei com burendi in d icta C ap ella ad honorem Dei ac gloriosissim ae eius m atris V ir ginis M ariae.
Item q uod nullus possit petere assessorem esse dandum R ectori aut C on siliariis in causis contentis in praesentibus Capitulis , aliq u o alio capitulo non obstante.
Item teneatur quilibet m agistratus Com unis Ianuae d are et prae
bere auxilium et favorem ad observantiam praesentium C apitulorum dictorum m agistrorum dicti C ollegii. E t hoc sub poena sindicam enti.
Item q uod propter litigia et illorum sum ptus e v ita n d o s , R e cto r C o llegii in om nibus causis et differentiis coram eo vertentibus et ad eum pertinentibus vigore praesentium Capitulorum seu d e volu ntate suorum consiliariorum possit procedere et exeeutioni m andare sum m arie, sim pliciter et de plano, sine strepitu e t figura ju d icii sola facti veritate inspecta prout iustitiae et conscientiae ipsius R e cto ris m elius vid ebitu r co n ven ire : E t possit propter m inorem disturbationem sco lari um in d ictis causis et differentiis procedere et illos term inare o- m nibus et singulis diebus in quibus ju ra redduntur, vid e licet a prim a hora diei usque ad vigesimam quartam horam inclusive et etiam in
illis F e s tis quae non celebrantur secundum praecepta E cclesia e, non ob stantibu s aliquibus legibus sive Capitulis in contrarium disponen
tib u s cu iu s Rectoris pronunciationes, absolutiones et licentiae sic factae va lea n t et validae sint et exequtioni mandentur per ipsum Rectorem ve l C onsiliarios et cujus Rectoris seu quorum Consiliariorum sententiis term inationibu s, processibus et mandatis non possit ap p e llari, suppli
c a r i , m eliorari, peti vel nulla dici sed sint semper, et restent validae e t firm ae e t exequantur et executioni mandentur per dictum Rectorem e t C on siliarios ad nudam et simplicem requisitionem agentis usque in sum m am florenorum duorum Ianuae, contradictione vel oppositione rei in a liq u o non admissa. E t ab inde supra si voluerit, possit appel
lari ad d .nos Sindicatores , dummodo appellans deposuerit apud Re
cto re m v e l Notarium Curiae dicti Rectoris id de quo lata fuerit sen
te n tia a q u a se appellaverit infra dies tres a die appellationis , aliter d icta ap p ellatio non teneat nec valeat, et deinde dictam appellationem p ro se q u i teneatur et illam definire et terminari facere teneatur et de
b e a t p e r dictos D .nos Sindicatores infra mensem unum a die appella
tio n is p ro xim e futurum dummodo praesens Capitulum eidem denun
tie tu r : E t casu quo infra dictum tempus illam deffiniri et terminari non fecisse t per dictos D .nos Sindicatores, quod tunc et eo casu di
ctu s R e cto r illam deffinire et terminare debeat, elapso dicto termino, c a p itu lo seu oppositione vel iudicio aliquo non obstante.
Quod Consiliarii debeant exercere officium suum.
Ite m non obstantibus aliquibus capitulis in praesenti volumine con
te n tis : Statuerunt quod Consiliarii dicti Rectoris sive Collegii debeant e x e r c e r e officium suum videlicet se convenire cum dicto Rectore qui est, v e l pro tempore fuerit, ad omnem requisitionem R e cto ris, causa co n su le n d i, si opus fuerit dicto Rectori in causis et differentiis coram e o ve rten tib u s et ad eum pertinentibus, sub poena soldorum quattuor to tien s quotiens contrafecerint. Nec non statuerunt quod dicti Consi
liarii d eb ean t ire ad missam dicti Collegii ut ceteri magistri prout te
n e n tu r e x forma Capituli de hoc loquentis, sub poena contenta in d ic to C ap itu lo , et debeant ire ad dictum Collegium quotienscumque fuerint requisiti ex parte Rectoris sub poena contenta in Capitulis de h ac m ateria disponentibus, quae poenae praedictae exiguuntur a dictis C o n silia riis per dictum Rectorem et non per alium si contrafecerint et to tien s quotiens contrafecerint. Versa vice Rector teneatur congregare C o lle g iu m ad requisitionem Consiliariorum pro aliqua causa pertinenti ad d ictu m Collegium sive ad aliquem magistrum dicti Collegii sub si
m ili p o en a soldorum quatuor exigenda a Rectore per consiliarios dicti C o lle g ii in fine officii dicti Rectoris. Et hoc pro executione in prae
senti C ap itu lo contentorum.
— 1 9 4 —