Edizione dell’aegloga ad Bernardum Bembum

Per il testo dell’egloga a Bernardo Bembo dobbiamo invece basarci sul solo codice V, unico latore della prima redazione del componimento (cc. 171r- 173v). La dedica e lo svelamento della fictio pastorale si leggono a c. 178v, dopo l’aegloga ad

Falconem: l’identificazione dei pastori è molto importante soprattutto perché,

assieme alla rubrica dell’aegloga ad Falconem, ci dà la conferma del fatto che

145 o P1,C,S ] heu V 148 sedisse P1,C,S ] quievisse C 149 Athesisve P1,C,S ] Atesisque V 151

cursu P1,C,S ] tergo V 175 dives P1,C,S ] custos V 177 traxit silvas P1,C,S ] silvas traxit V 184 nec…eo P1,C,S ] non…illo V

Candidus (interlocutore in Adol. V, VIII, IX e X) sia l’eteronimo pastorale

dell’autore. Per la grafia seguo ovviamente le norme sopra stabilite.

Il testo va emendato facilmente nei seguenti punti, come ha suggerito nella sua edizione Lee Piepho (Mantuan and religiuos, pp. 655-658), che pur commette degli errori:186

v. 3 Phoenicis in ms. ] Phoenices corr. Piepho v. 10 fontes ed. Piepho ] fontis

v. 26 meresque ] moresque corr. Piepho v. 29 larus ] laurus corr. Piepho

v. 31 Helios ] Helias corr. Piepho v. 39 vetreis ] vitreas corr. Piepho

v. 107 zino ] zelo corr. Piepho ] rivo correxi187 v. 118 cadet ] cadit corr. Piepho

Giusta la grafia hisdem (v. 48) per la terza persona plurale dell’aggettivo determinativo, già attestata nella Borsiade (I 413, 510, 552; II 72; IX 186) dello Strozzi, testo che lo Spagnoli ben conosceva, e che utilizza anche altrove (De calam.

tem. I 840; III 15, 703; Consol. 466).

1.6.1 Il testo

Fratris Baptistae mantuani Carmelitae ad clarissimum ac regalis magnificentiae virum dominum Bernardum Bembum Venetorum ad Innocentium VIII Summum Pontificem Oratorem Aegloga

Candidus auctor est; Batrachus partes eorum tuetur qui integritatem antiquae vitae conantur observare; Myrmix vero defensor est eorum qui maiori cum licentia vivunt; Bembus arbiter est.

Can. Maxima pastores agitat discordia, Bembe,

pascere qui Solymos colles et pinguia letae littora Phoenices Galilaeaque rura colebant. Batrachus hinc, Myrmix illinc certare parati,

iudice te, paucis (si non audire recusas 5 et nisi te revocant maiora negocia) dicent.

186 _{Piepho commette i seguenti errori di trascrizione: v. 9 videsse per vidisse; v. 21 iugria per}

iurgia; v. 57 secabat per secabant; v. 72 obstipui per obstupui; v. 129 minima per numina.

Tu pacare nos, tu scis componere lites; te quoque Pierios fama est potasse liquores et vidisse deas, quibus est custodia sacri

fontis et Eurotae campos et Phocidis arva 10 et lauro cinxisse comas, Phebique tulisse

munera, vocales citharas et eburnea plectra.

Bem. Dicite, quandoquidem tepidos admovit ad ignes

nos hyberna dies, dum non sinit ire per agros

brumma gregem, flatu Boreas dum saevit acuto, 15 dum riget omne solum, tectis dum plurima pendet

stiria, dum torpent undis glacialibus amnes. Ocia damnantur quae nulla negocia tractant.

Myr. Pastores, genus infelix: aestate vagamur

pro grege solliciti, sed cum nos frigidus imber 20 continet in stabulis, lites et iurgia surgunt.

Batr. Qui veteres audent ritus mutare suoque

arbitrio nullis ducunt sub legibus aevum, hi, fateor, rixas et bella domestica gignunt.

Bem. De veteri ritu, de consuetudine patrum 25 lis igitur vobis? Patres moresque paternos,

Batrache, dic, et cur nostrum venistis in orbem. Nonne ferax propriaque madens uligine tellus? Nonne laurus illic? Gelidisque e fontibus amnes?

Batr. Bembe, genus nostrum generisque exordia paucis 30 accipe. Nos genuit primum Helias, Helion, inquam,

qui postquam patrios implevit ovilibus agros, dicitur ardenti translatum in aethera curru. Hic ovium primus custos, hic tradidit artem

qua curare greges, qua noxia pabula fas est 35 discere et occultos imbres ventosque latentes

quique salutaris foret et qui pestifer annus signa dedit; summo Carmeli in vertice montis fons vitreas emanat aquas: modo currit in austrum,

sed prius (extat adhuc vetus alveus) ibat ad eurum. 40 Hi cursus fecere alios, liquere priores.

Myr. Quid tibi, sive novo currat seu tramite prisco,

dummodo per campos fluat uberioribus undis? Et quid de coeli querimur regione? Per Austrum

solis iter, melior vitis quae respicit Austrum, 45 et legitur melior Libycis de vitibus uva.

Batr. Pastor es et cura pecoris malesane relicta

sermonem de vite facis, quasi legibus hisdem grex et vitis eant: quod sit discrimen in undis

graminibusque, miser, nescis. Precepta parentum 50 temnis et errorem vis tali ambage tueri.

Bembe, mihi tecum sermo est. Dum viximus una, dum commune pecus nobis fuit, hei mihi quantum dedecus, heu quot sunt pecudes incommoda passae!

Nec mersare gregem fluvio nec vellera certis 55 temporibus (sicut mos est) tondere licebat.

Nudabant spineta pecus, nudata secabant terga rubi; scabie cutis aspera, tabidus humor pestis et in totum serpebant ulcera corpus.

His animadversis, aegre tot damna ferentes 60 venimus ad fontem rivumque a vertice summo

scrutari mihi cura fuit. Tu, provide Myrmix, interea nidos avium vel dorcada parvam venabare, tuae quae dona darentur Asilae.

Alveus excelsa labens de rupe lacunam 65 fecerat, et ripis gyrum facientibus undam

saltus obumbrabat silvaeque annosa vetustae bracchia frondoso prohibebant tegmine solem. Mille venenorum species in gurgite vidi,

mille secus ripas in opaco margine, mille 70 per nemus ad sylvas sinuoso serpere gressu.

Obstupui, et rapido rediens ad ovilia cursu incipio paleas furca versare tricorni. Ecce caput tollit coluber linguaque minaci

sibilat, inflantur fauces, nepa livida tendit 75 cornua, ventrosus profert vestigia buffo,

vipera per stipulam gradiens strepit. “O loca – dixi – non pecori tantum verum et pastoribus ipsis

noxia”. Mox, grege diviso, de gregibus illis

pascua quaesitum tristis meliora recessi, 80 perque iter antiquum fontis nova flumina duxi

in campos, ubi prima suos Aurora colores explicat et croceos Phoebi nascentis ad ortus. Hic mihi fecundae pecudes, hic pabula laeta

et sine labe liquor, dulces sine crimine lymphae. 85 Haec loca primaevi patres coluere, supersunt

signa casae veteris, puteus cariosaque ligna fixa solo seiuncta pedum discrimine septem et focus et lacera quae cingitur area sepe.

Myr. Cura viris levibus rerum solet esse novarum; 90 propterea certe nova pascua quaeris et amnes

fingis inauditos et vis novus auctor haberi.

Batr. Haec novitas, Myrmix, est instaurata vestustas

quam tua corrupit veritas et nota tuorum

segnicies; igitur, si quis labentia tecta 95 erigat et sterilem qui mansuefecerit agrum,

iudice te, damnandus erit? Non ponitur arbor altera, sed veteri inseritur bona virgula trunco; segne prius lignum nostro fit fertile cultu.

Myr. Quanvis pingue tuo pecori sit gramen et unda 100 defecata, tamen multae cum matribus agnae

interiere; lupi et pastae meminere volucres.

Batr. Hae, fateor, quae dira tuae contagia pestis

aspiciunt, etiam procul aspicientibus obsunt.

Propterea magis atque magis discedere semper 105 est animus nobis, ipsumque ascendere montem

atque viam cursumque tuo restringere rivo ut loca consumptum pecus in meliora reducas.

Myr. De grege multa meo soli tibi cognita narras:

cur mihi qui pasco (cuium pecus?) ista tueri 110 non licuit? Solisne domus mea cognita vobis?

Batr. Aethiopes una quoniam nigredine sordent,

ille color nulli vicio datur; omnibus idem vultus et alterius si quis reprenderet ora

et sua damnaret; pecori pecorisque magistro 115 fex eadem, scabies eadem, cutis et color idem.

Bem. Parcite: iam satis lis est intellecta diesque

inclinata cadit. Litem sententia claudat.

Myr. Batrache, me audaci totiens sermone lacessis.

Bem. Parcite. Iam satis est et me patientius audi. 120 Ferte per antiquos primum vestigia gressus

et veteres servate vias, laudata parentum pascua, laudati fontes, pinguissimus illis caseus, et lanae quae vellera serica vincunt.

Illis semper erat, seu nix seu stringent aestus, 125 lac niveum, semper spumabant cymbia, semper

et foetura recens et plena sub ubere mulctra. Cura vigil, solers studium defendere multum, res divina magis pecudes et numina possunt.

Crebrius antiqui superos in vota vocabant 130 sacraque reddebant maioribus orgia donis.

Propterea grex omnis erat foecundus; ubique graminibus laetis tellus innoxia, fontes undique securi. Quod si summittere vultis

iudicio lites diuturnaque proelia nostro, 135 observate primum leges, revocate vagantes

per valles per saxa greges, per lustra ferarum. Figite in antiquis iterum magalia campis.