Note sui trattati maggiori di Francesco Micheli del Padovano

7.1. Speculum christiane probitatis

Unico testimone del trattato: Firenze, Bibl. Riccardiana, ms. 3003 (olim 3135).

Insieme al Christianarum Institutionum liber, di poco posteriore, è l’opera maggiore del Micheli, il suo trattato più importante e voluminoso. Riccardo Pratesi ha ipotizzato che lo

Speculum sia stato scritto negli anni 1456-’57.

Il titolo di Speculum, comune a molte altre opere medievali, è dovuto al fatto che il trattato illustra le virtù in cui devono rispecchiarsi i cristiani. Il fine dell’opera è mettere a disposizione di coloro che si dedicano alla predicazione una raccolta di argomentazioni teologiche e pratiche; ad esempio alcuni dei temi affrontati riguardano la condizione umana (il primo titolo dopo la Prefatio è De excellentia conditionis humane, ff. 8r-12v), il confronto tra scientia e sapientia, la necessità di ricevere un’istruzione, il giusto disprezzo per il mondo e per le ricchezze, l’amore per la povertà, il valore della verginità, i motivi per cui non si deve temere la morte, la condanna dei peccati (invidia, adulazione, menzogna, ecc.), il valore delle tre virtù teologali (fede, speranza e carità), ecc.

L’esposizione non è schematica, il materiale appare già elaborato, però i temi sono trattati in modo da poter dar luogo a possibili, ulteriori sviluppi, che evidentemente il Micheli voleva lasciare alla discrezione dei singoli predicatori che avessero fatto uso del suo trattato. Nell’opera sono pochi i riferimenti francescani, riguardanti soprattutto la povertà

[f. 6r] <Incipi>t Speculum Christiane Probitatis <…> <ch>ristianam vitam humanamque I.1. <…> <christianam p>robitatem cupienti mihi diligenter advertere atque <d>elicta et ignorantias iuventutis mee procul a me <re>epellere, misericordiarum Pater et luminum Deus <…> <e>x alto largitus est, ut Eum ducem preceptoremque assu<…> <…>nerem, quem accuratissimum impulsorem virtutum <…> vitiorum omnium severum extirpatorem; cuius tu no<…> queris id te Augustinus non minus quam eius <…>cebit. In quadam enim epistula de illo sic ait: «Hie<ronymus> <…> greco, latino et hebreo eloquio eruditus; in lo<…>que litteris sanctis usque ad decrepitam vixit etatem; cuius <…>entio ab oriente in occidentem instar solis resplendit»1; rur<sus> scribens ad Cyrillum Hyerosolimitanum antistitem dicit: «Quid <plu>ra loquar? Si sanctorum singulorum vitas inquirerem eo ut puto <…> maiorem non invenirem»2; pauloque post sequitur: «Hic certe gloria virtutis nostre, transferens utcumque Testamentum ex Hebreorum lingua in grecam, pariter et latinam, disserensque ipsum posteris in eternum, declarans enigmata et obscura, dubia et nodosa, preparans seriem officiorum divinorum, cunctis Ecclesie ministris totam pene Ecclesiam hedificavit, unde bene magnus apparuit in sapientie ineffabili profunditate. Liberalem autem scientias perfecte scivit,

quod relatione omnium adhuc nullus sibi similis apparet. De Scripturis vero sanctis, uti multarum suarum epistularum, quas ad me direxit, experientia didici, equalem sibi neminem unquam novi. Hebraycorum, Chaldeorum, Arabum et pene omnium nationum linguas et litteras, ac si fuisset in eisdem natus et educatus, scivit. Quid plura dicam? Que Hieronymus ignoravit, in natura nullus hominum umquam scivit»3. Hec ille.

I.2. Hic nimirum, ut legimus in X cap. Regule monacharum4, quam scripsit ad Eustochium, relicta solitudine, in qua septennio ieiuniis vacans et orationibus vixerat, ubi et sanctos patres in terris degentes velut angelos assistentes in celis assiduo labore itineris arduisque vivendi incommodis ceterisque innumeris calamitatibus peragrando visitaverat, quorum vitam mirificosque mores luculenter prospectam quodam in libro descripsit, timens ne sancta rusticitas in Ecclesia fructificare valenti damnum inferret, adivit Bethleem, quod oppidum a Hyerosolimis sex milibus distat, ut prudens | [f. 6v] animal ad presepe Domini sese obtulit permansurum. Bibliot<…> sibi summo studio ac labore confecerat, quantum gentilium <…> clausa; alios libros relegens, diem ieiuniis duceba<…>. Sumebat enim cibum ut tantum vite natureque necessitati autem sibi discipulos ad se venientes recipiens, de Cyril<…> loci licentia et vicinorum catholicorum auxilio, parvum h<…> construxit, Ad portam Bethleem que ad occidentem contra spic<…> <…> quinquaginta annos in eodem loco perseverans usque a<…> permansit. Monumentum denique ibidem sibi paravit, in q<…>simum ageret annum, sepultus est circa annum christiane salut<is> <…>. Floruit autem temporibus Constantini eius, qui in arrianam here<sim> est, necnon et Theodosii imperatoris christianissimi. cum Damas<…> sedi preesset, quorum requisitione officium quod nunc in Ecclesia cele<…> ordinavit. Sicque psalterium per ferias distinxit: unicuique proprium <…>gnans nocturnum, et in fine uniuscuiusque psalmi Gloria Patri, et reliqua <…> universis dici instituit; deinde epistulas et Evangelium per anni circulum decantando ceteraque ad officium pertinentia divinum; preter cantum multa cum industria et ordine disposuit.

I.3. Triplex causa dicitur psalterium transtulisse: primum quod omnes ‘Romanum’ appellant, quod et Septuaginta interpretes litteris mandaverunt: ob hoc vero ab ipsa Roma cognomen accepit, quod Ecclesia sancti Petri in Urbe eo utitur; secundum, quod non multum a primo distat, quamquam magis inhereat Hebraice veritati, ‘Gallicanum’ vocamus eo, quod ad preces ipsius Hieronymi id Damasus papa Gallicis cantandum et legendum dedit ecclesiis, quo et omnes fere totius orbis ecclesie utuntur; tertium transtulit ad preces Sophonii, cum Iudeis frequentissime disputantis, idque cognomento ‘Hieronymianum’ nuncupatum est, quod immediatius ab hebrayca littera sumptum est, ut esset nobis commodius cum illis ad disputandum. Huius si laudes omnium mortalium lingue promoverent, nequaquam eas percurrere possent, prout Augustinus meminit in calce epistule, quam de transitu eius edidit.

I.4. Multa possem de huius gloriosissimia viri sanctitate et morum integritate gravissima testimonia proferre, multa de eius sapientia atque doctrina, sed superfluum videtur etb ineptum

a _{Correz. di gloriossimi tramite inserimento di -si- in interlinea con forca; intervento realizzato con inchiostro}

quodammodo, quod et omnibus manifestum est, velle id maximis acutissimisque argumentis et quasi quibusdam silogismis comprobare. Quis est enim qui Hieronymum ignoret? Quis est qui non profiteatur eum totius Ecclesie splendorem et quasi solem divinarum Scripturarum extitisse, in quo sint omnia exempla virtutum, doctrina omnium bonarum artium, totius denique beate vite ac bene beateque vivendi fulgidum exemplar. Et quantum unaqueque ars atque doctrina | [f. 7r] tum ex optimis preceptis, tum ex usu atque exercitatione recipit incrementa virtutum, volui, cum optimum magistrum nactus essem, cuius vite ac bene vivendi precepta solertissima essent, ea mihi colligere et in eum ordinem, qui ad ordinandam componendamque omnem beatam vitam plurimum conferret, redigere; cumque ordo et forma rerum, qua etiam omnia subsistere dicuntur, sit omnium pulcherrimum, volui ac statui quadam distinctione atque ordine certo cuncta, que ad componendam christianam probitatem conferunt, disserere, quibus possem studio ac exercitatone meditari virtutum magnitudinem vitiorumque pravitatem. Sic enim et mihi plurimum deinde etiam siquis hanc nostram compositionem legere voluerit et utilissimum ad cognoscendum et facillimum ad colligendum optimumque ad prosequendum esse intelligo.

I.5. Gloriosissimi igitur huius doctorum principis epistulas hinc inde sparsas et libros, quos edidit, simulque peregregia quedam, que alii doctissimi viri litteris mandaverunt, lectitans, in eis repperi quicquid sanctarum Scripturarum potest humana lingua proferre et mortalium sensus accipere abundantissime contineri. Verum quia omnibus, sub quocumque habitu, Domino famulantibus sum debitor, pro instituenda eorumdem vita accommodatas sententias, multo cum labore huic compendio comendavi, quibus valeam — ut sum pollicitus — virtutes extollere et mundana expugnare contagia. Et sicut apes ex diversis floribus nobis studio suo mella conficiunt, sic ipse sudore nimio florida Hieronymi documenta permaxime colligens et complectens, Deo prestante, in opusculo ipso compegi, quod — ut distincte materie exigunt — in capitula plura distinxi. Unde poterit diligens lector varia — prout sui mores aut etas vel officium postulaverit — bonarum artium ac bene instituende vite documenta percipere. Nulla etas, nullus sexus, nullum cuiuscumque persone officium erit, quod ex his documentis — si ea apprehendere voluerit — non magnum profiteatur bonarum artium incrementum accepisse. Nemo erit qui, perlectis Hieronymi nostri sententiis in singulis virtutum generibus, prout a nobis distinctus tractandi modus est, singulas quasque virtutes magno affectu, summo ardore omnibusque anime viribus non summo opere appetat, ad illas feratur omni desiderio et per eas ad summum celi apicem et ad similia celestia desideria transferatur et ab his terrenis, tamquam peregrinus et viator, contempto luxu ac pompis, divitiis et his, quequam plurimos homines attrahunt, voluptatibus, ad sola superna et divina migret desideria.

I.6. Huc veniat siquis bonorum est morum ac beate vite amator, instruetur profecto ab optimo preceptore. Siquis autem | [f. 7v] flagitiis ac sceleribus deditus aliquod retrahendi pedem desiderium retinet, hic callidumc et mitem correptorem inveniet, qui persuasionibus

b _{Aggiunto su rasura con inchiostro più scuro.} c _{calidum nel ms.}

verissimisque rationibus blandaque exhortatione possit quemquam scelestissimum ad optimam vivendi regulam revocare. Hic clericus et sacerdos, hic pontifex poterit, quibus moribus, qua doctrina, quo exemplo vivendum sit, intelligere. Hic pater, qua disciplina filius et omnis familia instruenda sit ordinandaque, edocebitur. Quid virgo, quod vidua, quod nupta hic desiderabit, cum decomponenda earum vita libellos quam longissimos perscripserit Principibus quoque magnisque ducibus, quo sit ordine vivendum, qua prudentia atque arte gubernandum retinendumque imperium optimis peracutissimisque preceptis ostenditur, doctus quoque magnusque philosophus, doctior efficietur. Quod si ad supernas sedes et ad celestes triumphos iam mentem animumque tu, qui legis, extuleris, Hieronymum in celestibus habitantem invenies. Replebit animam tuam cibis suavissimis, saginabit eam sicut adipe et pinguedine, cum ad eius speculationes animum tuum erexeris. Accedat huc monachus et, quamvis sit diu in sancta religione versatus, sanctisque ac frequentibus orationibus assuetus et in omni caritatis genere fervens, ab hoc tamen aliquid reportabit, quo se incrementa religionis suscepisse intelligat. Nullus denique immunis erit, qui optime vivendi normam, qui exequendi officii sui regulam, qui nanciscende exequendeque virtutis artem, si Hieronymi nostri documenta perlegerit, magna cum letitia atque etiam summa gratiarum actione se invenisse non profiteatur.

7.2. Christianarum Institutionum liber

Unico testimone del trattato: Roma, Biblioteca Angelica, ms. 1093 (olim S 1.20); forse è l’esemplare di dedica al destin atario dell’opera, Braccio di Domenico Martelli.

L’opera venne composta intorno al 1460. Si tratta di uno dei due trattati maggiori del Micheli, l’opera più importante e voluminosa insieme allo Speculum christiane probitatis, al quale è simile per molti aspetti, essendone forse una riduzione. Il titolo sembra ispirato alle

Divinae Institutiones de Lattanzio. Nella Prefazione l’autore chiarisce la genesi e le finalità

del suo trattato: afferma di aver raccolto brani delle epistole di s. Girolamo, limitandosi a sistemare in un grande compendio il materiale secondo un determinato ordine. Il suo scopo è dare un aiuto concreto a tutti i cristiani che vogliono essere guidati verso la beatitudine della vita eterna, ma anche essere utile a coloro che sono regnum Dei annuntiaturi, ovvero ai sacerdoti e a chi si dedica alla predicazione. Gli argomenti affrontati nel tarttato sono di carattere pratico e morale, mentre mancano riferimenti francescani.

Sembra che a Roma, nella biblioteca del convento dei SS. XII Apostoli, fosse conservata anche un’altra copia, ora perduta, del Christianarum Institutionum liber, esemplare del quale lo Sbaraglia ha lasciato pure una descrizione (SBARAGLIA, Supplementum, cit., I, p. 248b).

[f. 1r] Religiosi theologi fratris Francisci cognomento Paduani Christianarum

Institutionum liber ad Braccium Martellum nobilem et insignem virum incipit Prefatio.

I.1. Ceperam, amantissime Bracci, salutis anime nostre causa, epistulas Hieronymi presbiteri eloquentissimi ac sanctissimi quidem viri quotidie lectitare. Nam non mihi tantum — ut Plato dicebat — sed amicis etiam, idest christianis omnibus gratus esse memineram; quibus siquid adiumenti labore meo ad eternam vitam attulissem, id mihi in primis profuturum sperabam566. Reperiebam autem apud Hieronymum non solum per studium eruditionis humane, sed per inradiationem lucis eterne patefacta nobis divinarum profunda litterarum, que ipse divino fuerat intellectus acumine perscruptatus, sicut eius sacrorum codicum copiosa commenta et nodosas ac pene indissolubiles questiones rescripta, nec non complurium hereticorum ab eo extirpati errores manifestant. Habet preterea in omnem sententiam quam plurima documenta, in virtutes laudes innumeras atque incredibilia preconia, in vitia vero insectationes vehementissimas.

I.2. Quecumque tandem christiano generi ad bene beateque vivendum conferantur, in divinis operibus suis, ut in latissimis campis, flores plurimi ac varii conspiciuntur567. Meum

autem propositum sepe fuerata in unum redigere quecumque ab illo, licet sparsim, ad unum tamen propositum referebantur, sed postea, cum rerum ipsarum magnitudine, tum ingenii imbecillitate diffisus, tum invidiam fugiens, abstinebam. Que sepe mecum cogitans, tandem satiusb fore duxi neque animo cadendum neque ob invidiam ab egregiis facinoribus abstinendum, cum presertim dignumc atque utile opus sit, ex quo non modo summi scientie viri, sed parius etiam imbuti litteris tum sibi ipsis, tum populis, quibus diei regnum enuntiaturi essent, uberrimos fructus reportarent. Aggressus igitur sum sanctissimi viri epistolas fere omnes (nam nonnullas amisimusd) et, quicquid ab illo ad christianorum doctrinam potui investigare, decerpsi ac in varia genera et diversas rationes distinxi, ut, quicquid de Deo, de celo, | [f. 1v] de hominibus, de virtutibus aut vitiis, de gloria, de penis deque huiusmodi ceteris ab illo tractaretur, facilius inveniri possit.

I.3. Aliorum quoque sententias, cum locus exigebat, inserui, non nescius id profecto plus ponderis atque auctoritatis habere, quod plurium testimonio confirmatur. Hoc autem in ope sive potius ordine quodam sententiarum ex nostris pauca, nisi labores et vigilias in disponendis rebus, apposuimus. Cuncta enim doctissimorum virorum dicta ac documenta sunt. Ceterum siquis maiorem eloquentiam requirat, non se ad nostras, sed ad Hieronymi, Augustini, Lactantii, Leonis summi pontificis et reliquorum summas sententias se conferat, in quibus nihil est in quo quisquam maiorem eloquentiam desideret. Nobis satis impresentiarum erite ut ii, qui hec legent, facile invenire queant unde sibi ad beatam vitam viaticum comparare possint. Vale.

a _{furat con e aggiunta in interlinea e inserita tramite un segno di richiamo.} b _{Correzione di sautius mediante espunzione della prima u}

c _{Correzione di dingnum mediante espunzione della prima n} d _{Correzione di amissimus con la prima s depennata.}