• Non ci sono risultati.

Quod quilibet teneatur respondere clare positionibus credere vel non credere

Nel documento Gli statuti di Lodi del 1390 (pagine 50-200)

Statt. 100-110.

26 Statt. 112-120.

27 Statt. 121, De scripto manu debitoris petendo infra duodecim annos, 122, Quod prescriptio non

alla Rubrica generalis de arbitris et arbitratoribus et compromissis28. Da qui in poi la classificazione si fa meno rigorosa: sotto la Rubrica generalis de verborum signifficationibus sono racchiusi alcuni statuti che non sembrano correttamente collocati, perchè ad alcune interessanti chiarificazioni lessicali29 sono unite altre norme procedurali meno pertinenti30. Segue la Rubrica generalis de exequtionibus i cui numerosi statuti31 regolano con abbondanza di casi e particolari una materia evidentemente spinosa e frutto di frequente conflittualità come quella delle insolvenze. La rubrica successiva, che secondo il titolo dovrebbe regolare il delicato ed intricato groviglio delle successioni ab intestato, riguarda, in realtà, solo i primi due statuti32, perché i seguenti raccolgono provvedimenti di differenti argomenti, ma sostanzialmente accomunati (quasi tutti) dal definire i compiti e gli obblighi di varie cariche pubbliche. I primi riguardano funzioni, limitazioni e rapporti reciproci fra le cariche33, altri stabiliscono particolari doveri del podestà riguardanti il decoro della piazza34, i rapporti coi notai35, il rispetto degli statuti36, le relazioni col contado37, la sicurezza della città38. Lo statuto 19239 interrompe il gruppo, ma i successivi tornano a concentrarsi sulle cariche pubbliche: il primo contiene, infatti, il Sacramentum iudicum Domini Potestatis40, i successivi41 precisazioni sui compiti di varie cariche, testi di giuramenti (degli estimatores e di

28 Statt. 123, Que arbitramenta non possint dici iniqua, 124, De arbitramentis pro quibus

pronuntiatum fuerit quod mandetur exequutioni, 125, De preceptis arbitriis et arbitamentis executioni mandandis, 126, Quod tempus preceptorum et arbitramentorum non currat nisi scienti.

29 Statt. 127, Quod comprehensa in legibus municipalibus Comunis Laude possint explicari per

legiptimam personam, 128, Quod certa verba representent idem, 129, Declaratio verborum qualiter debet procedi sumarie de plano et sine strepitu et figura iuditii, 130, Qualiter masculinum comprehendat femininum, 135, Quod quilibet ex iudicibus appellationum intelligantur esse maior.

30 Statt. 131-134 e 136-144. 31 Statt. 145-179.

32

Statt.180 De muliere dotata e 181 Quod marito succedat uxori in dote.

33 Statt. 182, Quod Potestas teneatur expellere de consilio omnes quibus tangeret negotium dicti

concilii, 183, Quod Potestas teneatur executioni mandare reformationes et consilium sapientum,

184, Statutum quod loquitur quod sit providendum super sapientibus eligendis qui provideant de

ordine Hospitalis Misericordie.

34 Stat. 185, Quod Potestas teneatur tenere et teneri facere plateam Comunis Laude aptatam. 35 Statt. 186, Quod Dominus Potestas non possit prohibere alicui notario facere instrumentum

denuntiationis sibi et familie sue e 187, Quod quilibet notarius teneatur facere instrumentum denuntiationis Domino Potestati et eius familie.

36 Stat. 188, Quod Potestas teneatur attendere et attendi facere omnia Statuta.

37 Stat. 189, Quod Potestas compellat victualia trahi ad civitatem Laude e 190, Quod Potestas non

accipiat nisi unam securitatem ab aliqua Comunitate loci quolibet anno.

38

Stat. 191, Quod Potestas teneatur facere quod clavice civitatis expedite remaneant.

39 Stat. 192, Quod laborantes ad mercedem non portent seu tollant ligna necquicquam aliud. 40 Stat. 193.

omnes offitiales Comunis Laude), indicazioni sui rapporti fra le varie istituzioni. Più in disordine risultano gli statuti che seguono, per cui sarebbe davvero difficile trovare una definizione comune che li comprenda: si va dall’obbligo per un medico di denunciare il malato che gli confidi le proprie colpe42, alla fissazione di una taglia che possa riscuotere chi dia utili indicazioni per la cattura di un malvivente43, dall’ingiunzione al podestà e ai suoi ufficiali di far liberare i pozzi otturati44, alla proibizione di vendere un bene controverso45, dall’estensione ai filii familias dell’obbligo di saldare i debiti col Comune46, alle indicazioni su quali documenti vadano registrati dai notai e in che modalità47, al modo in cui si debbano assegnare tutori e curatori48; seguono alcuni statuti su tempi e modi per celebrare cause49, altri sulle alienazioni50. Isolato, come si è notato per lo statuto 26, che si riferiva al modo in cui vanno intesi gli statuti, è il 224, anch’esso relativo all’applicazione degli statuti stessi: Quod nulla consuetudo servetur nisi sit scripta in corpore statutorum. Nei testi seguenti si mescolano norme riguardanti gli affitti rurali51 con altre concernenti il diritto patrimoniale famigliare52. Dopo una norma che chiarisce come una copia degli statuti debba rimanere presso la Camera Armarii53, prosegue il disordine negli argomenti dei successivi che uniscono norme riguardanti la campagna54, con altre concernenti i rapporti con il comune, norme procedurali55 ed economiche56, norme di diritto

42

Stat. 204, Quod medici denuntient infirmis quos curaverit quod confiteantur peccata sua.

43 Stat. 205, Quod si quis dederit inditium Domino Potestati vel procuraverit aliquem banitum de

malleficio capi, habeat ut in hoc Statuto continetur.

44 Stat. 206, Quod Potestas Laude et eius offitiales teneantur facere reaptari et remondari putheos

stopatos in civitate et burgis Laude per vicinos ad quos spectat.

45 Stat. 207, Quod non fiat venditio de re de qua sit mota controversia. 46 Stat. 208, Quod filii familias debentes Comuni compellantur solvere. 47 Stat. 209, De scripturis ponendis in actis per notarium.

48

Stat. 210, Qualiter curatores et tutores dentur.

49 Statt. 211-216. 50 Statt. 217-223.

51 Statt. 225, De fictis refutandis, 226, Quod emphiteota possit dare in emphiteosim, 230, Quod

consuetudines molendinorum serventur, 232, Quod nulla aratura detur massario nisi promissa.

52 Statt. 227, De matrimoniis cellebrandis, 228, De dotalibus instrumentis, 229, Quod anulus et

cingulum sint mobilia, 231, Quod frater fratri deffuncto succedat pro hereditate.

53 Stat. 233, Quod unus ex libris Statutorum remaneat in Camera Armarii. 54

Stat. 234, Quod omnia incrementa facta per aliviones salegiarum in flumine Abdue sint

Comunis Laude.

55 Statt. 235, 238, 240, 241.

famigliare57 e altre che regolano i rapporti economici tra cittadini e stranieri58 o, addirittura, lo scorrere dell’acqua piovana da una proprietà all’altra59.

Dopo questo confuso gruppo, non molto più uniformi risultano gli statuti successivi che regolano ancora competenze e doveri di vari magistrati o funzionari cittadini60, interrotti da due norme riguardanti i tessitori61. Seguono tre statuti concernenti i giorni di festa, elencati con cura, e le attività in essi sospese 62, due isolati capitoli ancora reltivi ai debiti, apparentemente scollegati dai precedenti63, l’ultimo dei quali, tuttavia, si conclude con una frase avulsa dal testo che la comprende e apparentemente riconducibile agli statuti sulle festività (Item statuit Comune Laude quod in vigiliis festivitatum Beate Virginis Marie, Pentecostes, Assensionis Domini Nostri Iesu Christi, Sancti Ioannis Baptiste et Sancti Petri apostoli non reddatur ius in civilibus, nisi semel in die videlicet in tertiis, dove l’item iniziale, letto senza aver presenti i capitoli 269-271, risulterebbe decisamente poco comprensibile). Seguono alcuni statuti riguardanti i notai e i giudici64, fra cui se ne infila uno che dispone la fine dell’uso di dipingere le immagini dei falsari sulle pareti del palazzo comunale65. Dopo questi capitoli si inserisce la Rubrica generalis Statutorum extraordinariorum che riunisce, in realtà, solo pochi testi, riguardanti la maggiore età66, l’interdizione dall’amministazione dei beni67, gli avvocati e procuratori68.

Con questa rubrica sembrerebbe chiudersi la parte più confusa della raaccolta, ma la più frequente presenza di rubriche non deve far pensare che i

57 Statt. 244, De filiis familias, 247, Quod pater male gerens facta sua cogatur emancipare et dare

partem filiis si voluerint filii.

58

Statt. 248-250, 252.

59 Stat. 251, Quod nullus permittat aquam pluviam pluentem super suum decurrere super alienum. 60 Statt. 253-266.

61 Statt. 267, Quod nil teneatur super disco ubi mensuratur drapus e 268, Quod testores faciant

drapum prout est ordinatum.

62 Statt. 269, De feriis, 270, De pignorationibus non fiendis diebus feriatis, 271, Quibus diebus non

debent recipi accusationes damnorum datorum.

63 Statt. 272, Quod quilibet possit sibi elligere viam ordinariam e 273, De illis qui pro infrascriptis

debitis possint detineri.

64 Statt. 274-285.

65 Stat. 280, De pincturis que sunt in parietibus pallatii removendis et de nominibus infamatorum

registrandis.

66

Stat. 286, De etate legiptima.

67 Statt. 287, De interdictione administrationis bonorum, 288 e 289, De eodem.

68 Statt. 290, De pena advocati et procuratoris qui fecerit pactum de quota parte littis e 291, Quod

capitoli sotto di esse riuniti corrispondano con cura al titolo generale: bisogna leggerne ancora qualche decina per arrivare a testi davero ordinatamente disposti.

Sotto la Rubrica generalis de servitutibus69, infatti, sono contenute numerose e precise norme edilizie e “condominiali” riguardanti muri, finestre, stillicidi ecc70. Segue un corposo gruppo di statuti, senza titolo comune, ma che riguardano sostanzialmente rapporti tra coloni e padroni e obblighi e diritti di entrambi71, poi, dopo uno statuto che chiarisce Quod paraticum et universitas non fatiant Statuta nisi ut infra72 ce n’è uno che porta il titolo di rubrica, ma in realtà si tratta di una singola norma, come del resto già si evince dalla precisione del titolo73; seguono tre statuti sul decoro e la custodia degli edifici pubblici74 e uno sul trattamento dei commercianti stranieri a Lodi75.

Sotto la Rubrica generalis de certis vanitatibus non utendis sono, poi, raccolte due sole norme di costume legate alle modalità di espressione del lutto76, seguono una coppia di testi che limitano l’alienazione di beni lodigiani a stranieri77 e altri statuti di argomento vario: sull’obbligo dei brentatores di accorrere tempestivamente in caso di incendio78, sulla sorte di una servetta che si comporti in modo disonorevole con un compagno di servitù79, poi due che riguardano in modo diverso le decime80 e uno sullo status degli studenti a Lodi81; col successivo capitolo si torna sull’argomento già trattato della preparazione e

69 Anche questa rubrica presenta notevoli somiglianze l’analoga De servitutibus degli statuti di

Monza (cfr. STORTI STORCHI Statuti di Monza, cit. p. 24).

70 Statt. 292-302. 71

Statt. 303-323.

72 Stat. 324.

73 Stat. 325 Rubrica gratia concessa forasteriis venientibus ad habitandum Laude quod non

teneantur ad onera infra tres annos et quod possint facere quamlibet licitas artes et negotiationes et non obstantibus Statutis alicuius universitatis.

74 Statt. 326, De turpitudine non fatienda ad portas Burleti nec in Burleto nec super scalas

Pallatii, 327, De offitio custodis Burleti, 328, De eodem.

75 Stat. 329, Contra forasterios negotiatorum ut non possint stare Laude. 76

Stat. 330, Quod nullus induatur vestibus lugubribus excepta uxore deffuncti, 331, De his qui

possunt morari ad comedendum ad domum deffuncti.

77 Statt. 332, De alienationibus rerum imobilium in non subditum iurisditioni Domini Potestatis et

Comunis Laude qualiter fieri conceduntur ac prohibentur e 333, De pena mulieris nubentis cum hereditate extra iurisdictionem Laude.

78 Stat. 334, Quod brentatores debeant currere ad ignem tempore incendii.

79 Stat. 335, De domicella vel famula inhoneste se habentem in domo domini sui cum domicello val

famulo et de eorum penis.

80

Statt. 336, De pena opponentis quod reddentes ius in civitate Laude non possint reddere ius de

decimis e 337, Quod qui tenuerit decimam per annos quadraginta presumatur esse sua et deffendatur per Potestatem et Comune Laude.

conservazione dei documenti e si apre una breve sequenza di statuti relativamente uniformi nel riguardare norme che si potrebbero definire, grosso modo, amministrative82 a cui segue, di argomento diverso, una Provisio in favorem massariorum de aratura sibi danda per dominos83.

Chiusa questa sezione contenente norme varie, cominciano gli statuti davvero in ordine, correttamente disposti sotto rubriche che ne chiariscono con precisione l’argomento generale: si comincia dalla Rubrica generalis de servitoribus sotto cui è raccolto un discreto numeri di statuti riguardanti, appunto, competenze, requisiti, limiti, doveri dei servitores comunis Laude84. I successivi cinque testi, pur non riguardando più la figura del servitor, rimangono sul tema del ruolo dei magistrati cittadini85. Segue un numeroso gruppo di statuti sulla gestione delle acque presenti nelle campagne laudensi, e in particolare dell’antico – e preziosissimo per l’agricoltura locale – canale Muzza, raccolti sotto la Rubrica generalis de aqua Muzie et aliis aquis et stratis episcopatus Laude86.

Di nuovo in ordine, correttamente inserite sotto la Rubrica de accusationibus fiendis pro damnis datis et de fide adhibenda domino massario et campario pro damnis datis, sono le accurate norme riguardanti i danneggiamenti avvenuti su proprietà agricole e la gestione delle controversie da essi originate, con particolare attenzione al ruolo dei camparii87; di argomento affine, sempre legato, cioè, all’amministrazione del fiorente territorio agricolo che circonda la città di Lodi, sono gli statuti che seguono, che regolano obblighi, rapporti col comune e responsabilità dei mulinari88, anche se il titolo di Rubrica generalis de mulinariis et eorum ordinibus offitiis et penis et eorum fraudibus removendis compare solo a metà del gruppo89. I testi riguardanti i mulinarii inaugurano una sezione di norme che regolano l’esercizio di alcuni mestieri ritenuti, evidentemente, così importanti per la città, da richiedere una specifica e accurata regolazione. Dopo i mulinarii, infatti, vengono considerati i pristinari, la cui 82 Statt. 339-344. 83 Stat. 345. 84 Statt. 346-369. 85 Statt. 370-374. 86 Statt. 375-396. 87 Statt. 397-421. 88 Statt. 422-437. 89 Stat. 429.

attività, in effetti, risulta in un certo senso una prosecuzione di quella della categoria precedente. A loro sono dedicati dieci statuti90, raccolti sotto la Rubrica generalis de pristinariis Civitatis et districtus Laude, a cui fanno seguito, sempre in tema di esercenti che si occupano di beni alimentari, la Rubrica generalis de tabernariis91, la Rubrica generalis bechariorum et eorum sacramenti ne fraudem comittant in carnibus per eos vendendis92 e la Rubrica generalis piscatorum et eorum ordinibus93. Di argomento molto vicino, anche se più generico, la successiva breve Rubrica generali contra vendentes ad pondus numerum vel mensuram94. Un folto insieme di norme edilizie, commerciali, igieniche, si trova, invece, raccolto sotto la Rubrica generalis de modis et ordinibus tenendis in civitate et burgis Laude95.

Conclusa questa sezione di statuti riguardanti norme civili ed economiche necessarie alla quotidiana gestione della città, si apre, con la Rubrica generalis de ordine procedendi in criminalibus, l’ampia parte del testo dedicata alla giustizia penale96, che conclude le rubriche tematicamente ordinate. Al termine di essa si trova, infatti, la prima lettera di conferma degli Statuti da parte di Gian Galeazzo Visconti, datata 9 luglio 1390, in cui si dichiara di approvare gli 856 capitoli del testo statutario sottoposto al signore97. Sotto di essa è inserito un gruppo di Statuta addita volumini Statutorum Comunis Laude, tra i quali non desta grande stupore il fatto che ci sia una certa confusione di argomenti: si va da una norma sulla preparazione e la cura dei ceri per San Bassiano98, a statuti di argomento economico-amministrativo99, ad altri sulla preparazione e conservazione dei documenti, in parte raccolti sotto la Rubrica de solempnitatibus in donationibus

90 Statt. 438-447. 91 Statt. 448-457. 92 Statt. 458-467. 93 Statt. 468-474.

94 Statt. 475, De sacramento omnium vendentium ad pondus numerum vel mensuram per eos

prestando e 476, De pensibus et mensuris de quibus supra non est permissum tenendis et habendis per exercentes alias artes quam superius dictum est in isto volumine Statutorum.

95 Statt. 477-508. 96 Statt. 509-666.

97 Stat. 667, Dominus Mediolani etc Comes Virtutum Imperialis Vicarius generalis nobili virio

Potestati et Sapientibus Comunis nostre civitatis Laude.

98 Stat. 668, De cereis Sancti Bassiani fiendis et manutenendis.

99 Stat. 669, De pactis creditorum ingrediendi in possessionem e 670, De expensis restituendis per

observandis100, a cui seguono altre norme procedurali101. Un ulteriore gruppo raccoglie statuti che regolano questioni concernenti il contado102, mentre le ultime norme riguardano divieti edilizi103, regole fiscali104, commerciali105, penali106, amministrative107.

Segue una seconda lettera di conferma in cui Gian Galeazzo dichiara di approvare un ulteriore gruppo di 41 statuti a lui sottoposti dal podestà e dai sapienti di Lodi; il testo porta la data del 12 ottobre 1390108. Il testo seguente109 si apre con la data del 1419 ed inizia una sorta di breve corrispondenza tra il signore di Milano e i dodici Sapienti universis et singulis negotiis Comunis Laude presidentes, puntualmente elencati per nome, convocati et congregati in camere provixionum Comunis Laude de licentia et mandato spectabilis et egregii viri Domini Sasii de Arisiis honorandi Potestatis et Capitanei civitatis et districtus Laude et nobilis viri Domini Antonii Simonis de Butigellis refferendarii et iudicis datiorum dictorum civitatis et districtus che si riuniscono in executione et pro executione litterarum illustrissimi Domini Domini nostri ducis Mediolani etc. Papie Angletieque Comitis tenoris infrascriptis. Il testo che segue110 contiene, in effetti, la risposta del signore di Milano alla richiesta, da parte delle autorità laudensi, di integrare lo statuto De sacramento prestando pro ficto et re libellaria et decima non solutis et pro partiano et inquilino qui dicantur non solvisse con alcune precisazioni che vengono riportate. Il signore accoglie l’istanza e il capitolo riformato viene così inserito nella raccolata degli statuti ad opera di Alovisio de Habonis, in quel momento officialis deputatus ad Cameram Armarii.

100

Statt. 671-681.

101 Statt. 682-688. 102 Statt. 689-693.

103 Statt. 694, Quod non fiat domus paleata in civitate Laude e 696, Quod strate civitatis non

fodiantur nec caventur.

104 Statt. 695, De quibus rebus decima solvi debet, 698, Quod illi de eadem familia teneantur ad

contributionem oneris impositi uni ex eisdicet alii non sint nominati e 701, Qualibet et quomodo onera debeant substineri.

105 Statt. 697, De coldirariis e 702, De pretiis scribendis ad Cameram Armarii singulo mense. 106 Statt. 699, Quod quilibet mulinarius possit accusari quandocumque et etiam sine declaratione

diei e 703, Rubrica qualiter inquisitio in malleffitiis sit fatienda.

107 Statt. 700, De comissionibus ponendis in actis e 704, Quod notarii Domini Potestatis et eius

iudicum non participent cum notariis consulum nec e converso.

108 Stat. 705.

109 Stat. 706, Reformatio decreti de fictis non solutis. 110 Stat. 707, Dux Mediolani etc. Papie Anglerieque comes.

Il testo è datato 13 aprile 1399. Lo statuto seguente111, è costituito, quindi, dal testo riformato.

Il capitolo 709112 contiene un’altra comunicazione signorile al podestà di Lodi, datata, stavolta, 1393, e riguardante la cassazione di decreti che prevedano una pocedura nei giudizi invisa al signore. Il successivo capitolo 710113 sembrerebbe l’originaria, definitiva conclusione della raccolta statutaria: Subscripta cum signo notarii hoc modo videlicet ista Statuta sunt sapientis et egregii legum doctoris Dominus Iohannis de Lupis Laudensis sibi scripta per me Veschovinum de Episcopo filium Domini Folchivi civem Laude publicum imperiali auctoritate notarium finita, anno Domini currente MCCCCXXXVIIII, indictione tertia, die Veneris tertio decimo Novembris, hora quinta noctis in testimonium quorum meum tabellionatus signum apposui. Vi sono, invece, aggiunti, con la confusione nell’ordine che si è già più volte notata, tre statuti di vario argomento114.

Seguono forse i testi meno pertinenti della raccolta, non a caso assenti nei manoscritti: un Decretum edditum in favorem mulierum115 datato 23 maggio 1419 e indirizzato, in realtà, al podestà di Pavia, che, di fatto, si presenta come un’introduzione al decreto vero e prorpio contenuto nel capitolo successivo116, datato 20 maggio 1419; poi, sotto il titolo De donationibus remissionibus et absolutionibus bonorum camere, un testo, ancora destinato a Pavia, e datato 20 dicembre 1483 e, al capitolo successivo117, un testo destinato al podestà di Pavia e datato 6 ottobre 1424, entrambi volti a precisare in quali casi siano valide eccezioni alle norme vigenti in materia, appunto, di remissiones, absolutiones e abolitiones.

111

Stat. 708, De sacramento prestando pro ficto et re libellaria et decima non solutis et pro

partiario et inquillino qui dicantur non solvisse.

112 Stat. 709, a cui fa da titolo l’intestazione Dominus Mediolani etc. Comes Virtutum Imperialis

Vicarius Generalis.

113 Qui fanno da titolo le prime parole Deo gratias amen.

114 Statt. 711, De his qui possunt cogi ad compromittendum, 712, Super Statuto quod maritus

succedat uxori in dote, 713, De mensura terrarum, con accurate e complesse equivalenze fra varie

unità di misura.

115

Stat. 714.

116 Stat. 715, Tenor decreti.

117 Stat. 717, anche questo con un’intestazione che fa da titolo: Egregio viro Potestati Papie

Da ultimo118 torna un testo indirizzato a Lodi, un lungo Decretum excludens mulieres ascendentes et avuum maternum a successione quorumcumque suorum descendentium, contenente uno scambio di corrispondenza tra le autorità lodigiane e quelle milanesi in cui si chiede, e si concede, che una disposizione successoria riguardante le donne contenuta negli statuti milanesi sia inserita anche in quelli di Lodi con alcune piccole modifiche; il testo contiene le date del 19, del 30, del 31 marzo e del 2 aprile 1463.

Dopo il decreto, il testo a stampa si chiude così, senza un testo conclusivo, se si eccettua la beve indicazione della stampa: Impressum Mediolani in officina libraria Gottardi Pontici apud templum Divi Satyrie Anno Domini MDXXXVII die

Nel documento Gli statuti di Lodi del 1390 (pagine 50-200)