Carocci editore
C
L’immagine che siamo
Ritratto e soggettività nell’estetica contemporanea
A cura di Maria Giuseppina Di Monte, Michele Di Monte, Henri de Riedmatten
De_Riedmatten_DEF.indd 3
1a edizione, maggio 2014
© copyright 2014 by Carocci editore S.p.A., Roma Realizzazione editoriale: Fregi e Majuscole, Torino
Finito di stampare nel maggio 2014 da Grafiche VD, Città di Castello (PG)
isbn 978-88-430-6990-3 Riproduzione vietata ai sensi di legge (art. 171 della legge 22 aprile 1941, n. 633)
Senza regolare autorizzazione, è vietato riprodurre questo volume anche parzialmente e con qualsiasi mezzo, compresa la fotocopia, anche per uso interno
o didattico.
Volume pubblicato con il sostegno dell’isr (Istituto Svizzero di Roma) e con il contributo del miur nell’ambito
del progetto prin 2009 – progetto di ricerca dal titolo “Passioni e democrazia: una cartografia delle passioni democratiche”
De_Riedmatten_DEF.indd 4
5
Indice
Introduzione. L’immagine che siamo e che non siamo 7
di Maria Giuseppina Di Monte, Michele Di Monte e Henri
de Riedmatten
Lo sguardo vivente. Volto, ritratto, identità 13
di Gottfried Boehm
Avere la faccia. Il ritratto in persona 27
di Michele Di Monte
Immagine tipizzata e ritratto individuale: gli inizi di un
per-corso 43 di Eugenio La Rocca
La ritrattistica romana e la semantica dell’asportazione 57
di Michael Squire
Francis Bacon. Autoritratti dé-facés 79 di Henri de Riedmatten
Le persone e le cose. La tentazione della contemporaneità
da Giacometti a Bacon 107
di Maria Giuseppina Di Monte
De_Riedmatten_DEF.indd 5
l’immagine che siamo
6
Ritratti “portratti”. Giulio Paolini e l’identikit dell’artista 119
di Tiziana Migliore
L’atmosfera del ritratto e lo sguardo intercorporeo 135
di Tonino Griffero
Talking about the Face: Narrative Identity of Patients with
Facial Surgery 159
by Lisa Schäfer-Fauth, Daniel Sollberger, Gabriele
Lucius-Hoene, Puspa Agarwalla, Martin Haug and Joachim Küchen-hoff
Bibliografia 175
a cura di Eva Elisabeth Gawlik
Gli autori 195
De_Riedmatten_DEF.indd 6
€ FF f.6 ii4= H 3-d fD Ò n ,^ tD'H q t E *n aE +É: ! Èi:: É'B.r"H,i' : FE 6 É+;^EE-B ii E E5r € ii SE ; ='r-a f F p o-o o ÈE H Fg itr 3 1' E il3 É F il T Eli;-.,' € =;; ?'F F,F. s € FH;n E- i o v ÍDvJ .) 3 =; =. trÉEEi}EE T E T3h;ÉHó= Ò ! EseE:EilA * i lE$È*E-+ts s Y i€ îSBd:È É < g'sfiígH'sF 3 3 i'É.-P; H ei' € iîi ÈHE1lÉsE q '+B; q: FH € $ x àeEFÌl;s É :f; LE,E È È? B H ils. É.9 FR. 5 tÌ I: FHx È 3 Èd E; H-Q I i' .'l +d ?'8.8- I ì*,Y gîP F'5 o (-l E 0) FÚ r-t (.t E 8) (-l .(-l it ./ F) rD CD n- rD F) E (t) (-i F) H N R. ^Èr/S S s c{ eaÉ*[lÈ*È+ il$E il{ Èii3friaiHr € È ilÀ $*îii* i rÉu* = t F+gt i iÈF * i.-+sÉì H ÍÈ: iÉ ;;3 *tpÈE; E:lF. ' =ÉiÉFtÉài: IiÉÈFr € r{E € ; r$i?i ilt'xéFIEsil ÈtLEaa *iH+Èf$iÉFF € i11$i € $[ 5 il; tuuH E;sarr € +*r+ rirrrr; É gí+ € Él i *EFl+gècíffi *pÉ € il'gE € È rnrllÈ s € :; r-'esi't E ig=rlaf c i F[É iE E iÉ [$ti i; t Fi'i, [è{ Ei R i AriÈ eifrri-'îÈ ttÈ[F ilEf;iii+Èt ÉaagFlsli g[3ra LiHlrt73"': TTv=xsr € t E;u=r fiLaFr-i;íf
eÉ i tx ls laE;eFÈ1=e l +cÉÈÈ Ff € Fi iH Fe il$F FilitggiFgÉtEr i EH s ilr3+rSrilEff ilÈ5[È fÈ Er== íí lil; rÉr*i*+te lss il s ta nec í I r L*EÉ € r5 € iigf,$gàÈ3 $iÈ*++if I ; Fi i$ti ra+ge.f,siel'[irgr c e u * : ' iÈil9;írililitlIgÈ a $ilrs l fI i +àit[Èer € riireÉ rÈ: i: Lnsa :È?llÉíig tR?àgÈ EÈÈFE € tÈ gE Ei ÈFE ;F E: +t iF
.l N z 7 z a a)'71 I O +! aJ- ^ò E' a9r' F Y l'-i B-Y fr tr (S-=;À dpx r ?q
Àop ó3e .^p E'alo P
=a qo9. o\O P N =R -\ € 9-x ;.i ,9
<e \o5 ?F 5-- od
xY-F € gFi È+=P ilagl?ìi=r ií: l+; rti e s i it=i ti = ;rrLs Higi ' *lÉf:ìiii iiift iili i fgiirirl; . Élaii rqÉl i EIÈ$îii*t i . t+îill 'ifrà l àóÈt*tr*r i 'tii gil ÉrriÈilrtS.il ili i" rFÈiÉ ffil i nÀiaÈ,9. ifi F líilÉ ièi i ,à*s;'*si$ i îiÉli iEE ! ÈLFàal:r'g ilf[E i:H s$+i*ilè:'n $r[ri cri *sraiÈÈ$t íu*[i rIsaff }iiffiri i€ ÈE*tFtt[sH € iEsF É?íliE iíigg írl+gí tÉiiílt lÈiiÈíitíísaíííÈg lílísí ig'g i nia+FE E; , ir , iilie f iíllíÉ tL7=ttz=:2i?lílg61g íaíííÉ I ie :, 5fgg t líii € f ?11=,-=.--=,=:==?:;-;ià fí[5ií i zi i. lièf fl ÈiiliE; =L=:.='=:==:,==-liI7í I+-fu? í[ í È+A+ g ííliíl i,i:= i,i,,' r.':= '?í*[g TF H
ÈÈlsssltÈgeal € i *st*íàÈÈlÈff l;tg? gl+Èíglg gÈilÈ}{[É+iiÉtiÉFl ÈÉ$É lItg lÈ; gagt$l i Éríe; 1E n 161!;3$*íÈ}g1[g ff$gÈgll[È rír*gg; I g1Éíri l ÈEs$ iÈHrEE:$rEilrí$FàFilHlil$ y $[6í1 1r, BIÉl i gEq+É#ÈÈIírÈgàèFSIgg l Ei.e$a gr Isa a z i$a €rrisrruBF$È íÈ € E$ÈíFF$ r tnflíi € Fi z } uBili i 'r+rFÈÀr+tEEÈREf;EÈÉEÈ i gí{HÉ. F- F € = Égi* É *t;fÈieagxsEsÈtn*È+si , ["srsE d ia = eeil$ I +ils ÈErt rÉ*riR*rÉÈàf lt e E[É f n ó i 3[it E 3i[ilÀg= if;;; r$ 3:' E HÈgEt i iliÉ, EÈ a E-.Hil, ;lH'FÉíq-6rg:'ÈìE+HEÈ+F ; ÈE*x.E ; $$F{ag$151g1gíÈ'$è;{ÉrpgTFa[íE+
= ?-.- 35: 3-=;:-r===== î=7.2 +,i27'='= 1= = Él iiff í =lilÉi i2rE € é yillIF +iT s 1giisi í rF; € tH f é'Î.a a rH-gÈ ilH iF-EF; ! rdd'i: RfE ? ;Fissl :,f : ; € : s'9s35 Hà.4 t EL=EEI-Tri É *;": 5EÉ TÈ E tlro Q R aE = u 5 F x*FH e i Èe trdii.B E il 5 s t A +-5.0i N íE F É* EFi f ; E r EàÉ n $;, gÈE s I \i ^è ÈÉítlllÀiÉÈ{e EÈiÈígÉtF i 7=í gtítg;íiiliil FriFiF sÈ i f$ 'ltÈg+l*rffigg ÈsgíEr$í i gÉ s 3 ^ x 3 6)p B 9È Li3 = ts-X 6-ó P o 6'H *'oF * E.- Y X F 9Èà-Y- \tO:]i't=. :t =:N 6-i. - P P ., " i <'o X l'tr =' 'r ? ó.tr i FP-xìs È ara P F È; FEX :óPo:î u)Y ai ! À ú ;i' - 4t--434,= o-P: : ='^ = r p6-- "AaL*-\É î7 *= ta'a =::E .-;= -Y-t - ! -,L = Y =-rú ú --=- = <; I L 3-;:: 7-ii -- - ft --7tE i :elt 7P+: zE i fir
le-*B .:"iF3 =.--"il =I#s. tlrr -,*ilq -'?s.*
ír € $FÈffii#ffitIF lgagrgí*g*rllgg*+I[ $F }iffi € # $H*síilF: às FÈ#$t l[llÈElt
i-F. X ='^ \9 x a =.= 9::Ò-^ s =-t=> I +E 3 - àf-='r u =' >ó Éì > C_- t--!s .Y e ='--. i ^ =-€ 4 ,'F ^_L-,L 7 =-z = =; ;'=- =- < ^-:- itsq aà- -4 X ^-\-:-T+ íd6'I E. ?-o 97a I3-? Fre = ==--L7r-.rlÈ-il € aE n g; QE a; " 7l=it==4 338 g Fr-.8 F" lE.8 8 ; :-= =- F:z =. F +:.q ó K i i:È H a;ìE F$ ?f!Éíii|rEgiÉ iEx H ì FÉ;È : ti= lte lr € ÈrE s rF r *;e ó: e È +i a; EEFB È: +qRE' € " gFn iiÉ q"?5i Íi"i Ex t$* f:i$É ,. i $ € q F iàt g t=r =BFù3F;s g ; Í:i sG= R'1 € t f f ri lî Sx:9S i,-, [ &; eÉ € [a.Ft*É,8 5'g ***n Éil'F H* ir+ +tFFE"g FtrF ÈÉ r;E' € ; .i E'!.: -" e Fo- cnVi o'rr R K É'o"H i-3 F o €€ 5É; iilÈ = FgÉÉilt$ € E l€ it s ir1tn *gEgFfiEs*eph € rÉi é AE r*$t tF g H ilE EF: * p H s 3 p E-e.q h-fi I,È;; Y Q H: H:'n iE i g E"f; È il; 'ÉEÈí BàSFE fE $ÈÉ r[ fl [ rEE [$Éi FiiN+tFilgÈ iH [€ É$s [+rr Ép$F$îÈ F{gH igiÉ € I Èí rl$iE=*Étl*í I ilÍl: rirFeasÈ**HilÈÈE r+È E:z; : zíÈ lÈigli$rulI í mggililegffim+ffi lgillmsa FE rEs gtrÈ*$E+ Fli ÈllíI[aF$*rilíF$ Eilrlà
F t N z 7 r D O q, J E < ='^ e U t:q H.9. o ts iF {+ àoY- :6;. FE>J ,--r ni ì' p'î I i.d; * apr s il'i- N =v !ì-.:l l" :v:*i >u c' nîil E. F-l d 3 E'S tx * G6S 6x- . x\9 FYe <5p I'o H YiÈ9 oFB HF 7E Éo oY ií [s È $FFliaE FÈ e?rz*tít? íli I :iagsftÉrta : ÉíHltiiii siíH *1ilÉi*lÍl àsffiilffiíÈ$ [gÈ$ ffglggiiffi í $gÈÈ$ÈFÈÈ iííl'1Éil[FÈí[ÈiIÈBF{FíE '.€i$ gF HÉ *à rt[ è €?€ ,3rIr ffi [rÉ$ $ÈàE$lr $ ílffiíFsÍFÉiÉl+rutíÈffiFE ÈgÈEi$ aÈ+íiF È+ííH't*tÈíÈilínffiEilH$E $Èlil $ i iííeli isÉ ilÉÉ È #;rí=172=tigÈí1t**íggèÈlÉ* g i r€ f ;ÈÉ $1í[Èl È ,:*l r===+Èiià s;EeÉg e*iaii 1iiì llfÉtlilF[È íffi?#BF *{
È *! ilÀE$$[r1lÈíFggi?iÈ$s € rtn F àrri H t€ ' É'È$r= i íÉísErÈ+$rrÉi$ € *a iÈ$iF[íEilEii IFFEilFFÈÈ i il€ l?$àFlÈÈiFlÉ[íE $ÈFÈ$E3 íB lEil}ÈillÈIà3lE IÉ : g g lr lg íÈ;ggg reiga$seÈ l[gglg í lgglig$tE íl : g Llr-Y g $È al?ggFií íg írggsgFilÈaí ilrri íí*ríEíplÈÈfl ilÈl :É.^ iì =-N X'J o É)' = F)ú fr= <5' aa -\ =\ ^ì -Y --_- -= :r .: r* li;irn ' i rà[r[$i;.g iÈEg llr1l[È I n+lÈE?ÈFFíiilÈ 1: tt +liii F l g í a [r{ * *: : F ;!t=i í í í a;È € F i l l+ í tÈ € gí$'ÉÈFE gl?Iíggq* lgti. ;e,**É +i$iil;grir; aè
L ì!fl+g*ilffit*rr*=u*n';g fi*nlFFÉ +ilt[atil i i'if-éÉFàFitÉitEÉi=EÉ; iilílítg tAil$àFF[ !líÈlgFt[lflÉl+FelrfieÉFli;r[igÍÈàsarÈF i íFíirFirgie: niliEri*[F i 3iÉ$ÈFt[Eili lÈilE; r i E3griE, F$:: $i;gFil iflg ilt ;- íiniir+rr*;,flilÉ I i rra € *rgipÈnarl$Fxir[[{*rilili*l$[Fillí' $ =ÈiHf,iln5F*IE!È ÉFÉuí 5 ÈriHt € Hi$ $ÈEía airaa+ilrt+iliggÈpggi1l$íg11È[Èraru= r E NE 3 H irfr il .D c t-"aP ,^a^ l-t .\, Y t-J J -2) I-v i;-î- ì- ;à rî' I ì' v '-r l-F À) 4 {rld ìnf,r \F:- 3'nÈ- dFi* Ért r- 'r; r.Ér -': tJ '|'lf fi +.!|i V É rtH iff JYri dFlrr E pîE*.i s sppHAfiSigFFLhAhEI o I .gÉ 38, g'+ È* ., . E'8. FÈ *a:rià3iî Er[Etr?iH € $È[l*igt t ÈÉ ' ó r**Ef [r gi,gFE E : [a,ÈÉ eE rf s F T FÉ 3; 5 i: É a"à p "E-È ai f iEi3AisÈ 3EEè[ ilfffiEitE:iF E EE iiîi&.[È i 3;l=ÈFrneB'É3"igtE € E iw F{à € a rír aiFlFili;tÉFi, iSFTo i = ís ailsFl E$É ate*eFtFHÈ;E3ÈilFF ; ; ii Éilffi* Éif il€ rFÉÈ f il*È{Ésilg € E € 5 € gilffi FÈs' iF5*r*EÉ: HFÈF € igÈi B E i ;: E: n F s , s,EéEHbiè lf rut3 iil H cF ÉatE- i nuiEiuilFifrLtfiHil[ É ÉE àigí3 E' l$# FlilefE +F'É LÈt;à È iB qríÍ$ g ií?FF[ € i: íÈ íEgE{i[ t