B Varianti grafiche catdum (CGL V 272,63) C Categoria lessicale sostantivo
D Etimologia a da κάδος, probabilmente dall'ebraico kad DELL, p. 82b;
LEW I, p. 128 F Esiti nelle lingue
di attestazione medievale, moderna e
contemporanea
a arag. cado, rum. cada, sp. cadozo; abruzz., calabr.,
nap., salam., tarant., zamor.
REW, p. 135,1456 2. Significato a «brocca» Contesti d’uso A brocca, boccale di uso alimentare A.I per bevande non precisate
a In promptuario sive celario sive in penu sint cadi,
utres, dolea, ciphi, cophini, coclearia, clepsedrae, pelves, corbes ...
ALEX. NECK. utens., p. 88 A.II per il vino
A.II.1 per il
servizio a Dolia plena, cados undis vino que parari … THOM. SENECA hist.
Bonon. II,313, p. 26
b Ferte cados, date Creteo de palmite uina! BAPT. MANT. Parth. III,530 A.II.2 per il
consumo
a ille cadum potans, pateram tenet alter et urnam. CORIP. Ioh. VII, p. 90,344
b Nam, cum potus fabris lignariis forte deficeret, cadum
accepit, quem, ubi exorato numine signo crucis expiavit, mox operariis plenum propinavit pari que exuberantia semper redintegratus divinitus eorum sitim ad consummatum usque opus explevit.
ANTON. BONF. rer. Hung. I,1,5,126, p. 110,24
c Funde cadis vinum Cereris que impleto liquore vasa,
age et has corbes pane repleto leves! CONR. CELT. amor. IV,4,5, p. 91
d adiiciunt et vina cadis Dyrrachia promunt. TIT. VESP. STROZZA buc. II,134, p. 19 A.II.3 per la
conservazione a Sobria cella cadis vinum quod servat onustis … ENNOD. Opera II,43, p. 148,1
b Musta cadis famuli dum condunt nostra fideles … ENNOD. Opera II,67, p. 160,1 c Cui vinum heres dare damnatus est, quod in amphoris digest.
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
et cadis diffusum est dari debet, etiamsi vasorum mentio
facta non est. XXXIII,3,6
d Illud verum esse puto, cui vinum cum vasis legatum
erit, ei amphoras cados, in quibus vina diffusa servamus, legatos esse: vinum enim in amphoras et cados hac mente diffundimus, ut in his sit, donec usus causa probetur, et scilicet id vendimus cum his amphoris et cadis: in dolia autem alia mente coicimus, scilicet ut ex his postea vel in amphoras et cados diffundamus vel sine ipsis doliis veneat.
digest. XXXIII,6,15
e Tunc obviam accurrens, coepit ienua eius lambere,
dicens: "Est mihi pauxillulum Falerni in cadum [...] Post cuius videlicet abscessum repente cadum, quod ad usus famulorum eius paene fuerat exhaustum, divinitatis gratia exuberante, vino usque ad summum est repletum.
VITA Eligii II,18, p. 709,4
f At cum audissent habitatores illius uille que erat loco
religioso proxima fratrum penuriam, conuerso uix nunciante, onerauerunt asinum illius alii placentis, alii caseis, alii cadis uini.
PETR. CANTOR summa sacram. I,44,71
g Eodem tempore dominus Petrus abbas de suis
redditibus quandam portionem fratribus ad habendam de vino pitantiam assignaverat et quorundam anniversaria statuerat et ab aliis tam clericis quam laicis institui permiserat, sed et obedientiariis, ut quedam festa providerent, legem imposuerat, ita quod in diebus statutis aliquando apud Sanctum Audomarum, aliquando alibi utres vel cadi mittebantur ferrati.
CHRON. Andr., p. 717,11
h Veniunt et mulieres succinte tunicam, que defluentes
sinus nodo collecte pedibus nudatis et genu habentes ad onera humeros de more habiles, et hec saxa, hec scuta, carella, lanceas et balistas ac omnia arma bellica ministrare non cessant, alie laboranti populo pulmenta in cophynis, alie panem devehunt in canistris, ille lagenas et ydrias aqua plenas, iste bariles, cados et flascones viniferos operantibus manu sollicita deferunt et porrectant, ut cibo et potu viribus instaurentur et animis operibus fabrice ac belli resistentia fatigati.
SABA MALASPIN. chron. IV, p. 312,18
i Hi que ad bella pares, nam caetera turba canistris,
urnis ac modiis adsunt, cerealia dona, vina cadis et farra sagis aliud que ferentes.
THOM. SENECA hist. Bonon. IV,194, p. 53
l Contra Mathias artem arte eludendam esse censuit,
Maximilianum muneribus primum captare cepit et in Lincio commoranti quadringentos vini cados totidem que boves et duodena nummum milia dono misit.
ANTON. BONF. rer. Hung.
IV,I,4,8,168, p. 159,16
m Quam ad rem insignis quoque palatini liberalitas non
levissimo auxilio fuit, qui ad eos honores, quos regi per oppida sua iter capessenti habuerat, Leuchovie quoque novos adiunxit, cum regi ducentos vini cados, pontificibus et optimatibus centum dono misisset ac piscium cuiusque generis summam copiam ac boum, vitulorum, hordei et annone magnum omnibus numerum (eodem Bohemos, quo Ungaros, prosecutus amore vel officio) ministrasset, ex quo, cum paulo post ad conventum veniret, mirifico ab omnibus honore exceptus est. ANTON. BONF. rer. Hung. IV,I,5,4,5, p. 249,3
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
n Ediscunt grammatici historias gentium et fabulas,
occultos sensus poetarum scrutantur, investigant urbium, montium fluminum que loca; quaerunt, quod nomen Achilli inter mulieres erat, quot cados vini Acestes Aeneae donaverit, forceps ne prius an malleus fuerit, et, si quispiam eiusmodi aliquid, quod ceteros latebat, deprehenderit, magnum se quiddam confecisse putat.
BOHUSL. miser. 193,12, p. 24
A.III per la birra A.III.1 per la
conservazione a Duae bigae solam cervisiam trahebant, factam in aquae decoctione ex adipe frumenti, in cadis ferratis … VITA Thom. Cant., col. 120b b Statutum est: ut ad placitum cuiuslibet advocati
pertinentes semel in anno, quando praeceptum fuerit, omnes certis in locis conveniant; ibique in servitium suum plus non exigant nisi duos modios tritici et duos porcos, tres cados vini et medonis, decem cados cervisiae et V modios avenae.
HENR. IV const. I,75, p. 127,15
c Heinricus imperator quartus de legitimis et annalibus
advocatorum placitis hoc statuit, quod ad placitum cuiuslibet advocati magnarum ecclesiarum pertinentes semel in anno, quando preceptum fuerit, omnes certis in locis conveniant, ibique advocati in servicium suum plus non exigant, nisi duos modios tritici et duos porcos, tres cados vini vel medonis, decem cados cervisie, quinque modios avene in pabulum triginta equorum.
adv. Alth., p. 373,41
A.IV per l’olio a Cibus olei cado et farris hydria persistente
cumulabitur. AVIT VIENN. epist. I,27, p. 58,2
Altri significati
I unità di misura vd. GSuec I,2, p. 110a; LIug. I, p. 147b; LPol II,1, col. 11,19-22; MLW II,1, col. 20,36-46; ThLL III, p. 38,21-22
M Sinonimi a amphora GL II 8,C,19 b aquatio CGL II 462,14 c laguna GL II 8,C,19 d orca GL II 10,C,196 e situla CGL III 505,35 f urna CGL II 462,14; V 444,16 (GL V 190,C,7) N Traduzioni a ambras CGL V 349,37 b ὑδρία CGL II 462,14 c urna CGL V 444,16 (GL V 190,C,12) O Definizioni
nelle fonti antiche a Cadi, vasa quibus vina conduntur. NON. MARC. compend. doct.
XV, p. 544,8 b Cadus Graeca amphora est, habet urnas tres. EUCHER.
instr. Sal. II, p. 212,416 c Et sucum quidem herbarum in cados aeneos
refundentem.
MACROB. saturn. V,19,9, p. 326,21 P Definizioni nelle
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
(cada vasa vinaria); CGL V 173,35 (GL I 89,CA,62) (cadus vas vinarius); 272,63 (cadus vas vinarius) ; 354,74 (cadus vas vinarius); GL I 89,CA,47
b Cado situla aenea. CGL III 274,45; V 444,16 (GL V 190,C,12) (cadus)
c Cadum vas aereum sive cavum. CGL V 444,13 (GL V 190,C,7)
d Cadum vas ligneum. CGL V 173,33 (GL I
89,CA,60) e Cadus amphora semis. CGL IV 214,45
(GL V 35,CA,62)
f Cadus genus vasis aenei. CGL V 173,36 (GL I
89,CA,63)
g Cadus Graeca amphora est, habet urnas tres. GL I 89,CA,64
h Cadus Graece quod Latine situla vocatur. CGL V 173,34 (GL I
89,CA,61); ISID. etym X,6,4 i Cadus Graeca amphora est continens urnas tres. ISID. etym.
XVI,26,13 l Cadus graeca amphora est continens urnas tres. BEDA (in)
Luc. V,16,75
m Centum cados. Cadus Graece, amphora dicitur Latine,
continens tres urnas. WALAHFR. (?) expos. in Luc. XVI, col. 314c
n Cadus graeca mensura est in liquidis uiginti quatuor
sextariorum continens urnam, id est tres modios: centum etenim cadi faciunt modios trecentos.
HERIC. homil. aest. 28,145 o Cadis vasis vinariis. GLOSS. Verg.
C,3, p. 479
p Cadus quippe Graece amphora est. ATTO VERC. perpend., col. 874A
q Cadus vas vinarium situla lignea. Cadus graece
amphora tres urnas capit. PAPIAS 1
(elem.), p. 45b r Cadus liquidorum mensura est. ODO
CAMERAC. serm. brev. 1125,30
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
s Item a cado [...] et hic cadus -di pro vase quod quo
vulgo dicitur barile et, ut dicunt, continet tres urnas et alio nomine dicitur situla…
HUGUT. PIS. deriv. II, pp. 150-151,C 5,7
t 'Cadus graece, mensura latine'. ANTON. PAT. serm. dom. I,1,6, p. 539,4
u Super hunc locum dicit GLOSSA: "Cadus graece,
amphora latine, continens urnas tres.
ANTON. PAT. serm. dom. II,2,10, p. 20,19
v Cadi nomen est mensure. ROD. XIMEN. brev. VI,28,6
z Beda. Cados Graece est amphora continens urnas tres. THOM. AQU. cat. Luc. XVI,1,89, p. 223,78 a1 Cadus di vas quod vulgo dicitur barrile et ut dicunt vas
est vinarium continens tres urnas et alio nomine dicitur situla et inde cadulus li et cadiolus li.
IOHANNES BALBI cath. b1 Hic cadus .di est vas vinarium. ANON.
MONT. dict., p. 42,C II,11 c1 Cadus, cadi - baril vas vinarium et dicitur a *cado .dis
Cadulus .duli - diminutivum - petit baril Cadiolus .dioli - diminutivum - idem petit baril.
FIRM. VER. dict., p. 48b,26-28 d1 Cadus .di - baril vas vinarium, quod vulgo dicitur
barile et dicitur a *cado .dis - inde Cadulus .li et Cadiolus .li, diminutivum, et sunt vasa vinaria.
LE TAL. dict., p. 37a,58-60 Q Descrizione
dell'oggetto a Vd. 2.Pb,c,d,f,q
b Duae bigae solam cervisiam trahebant, factam in aquae
decoctione ex adipe frumenti, in cadis ferratis …
VITA Thom. Cant., col. 120b 3. Bibliografia
BL Dict, p. 121a; DBrit II, p. 236a; DEL, p. 33a; DELL, p. 82b; GLGMIA, p. 87c; GSuec I,2, p.
110a; Guillaumin 2010, p. 67,274; Hilgers 1969, pp. 42 e 125-127,65; KW, p. 178a; LBoh I,4, p. 464a-b; LD, p. 260c; LEW I, p. 128; LHung II,1, p.5b,36-44; LIug. I, p. 147b; LNed. II,8, p. 544,C 12,39-51; LPol II,1, col. 11,15-22; LTL I, p. 480a-b; MLW II,1, col. 20,25-46; NM I, p. 150b; REW, p. 135,1456; ThLL III, pp. 37,23-38,34.
caelatum
1. A Lemma caelatum C Categoria lessicale sostantivoD Etimologia a da caelo ThLL III, pp.
76,1-78,44 (s.v.
caelo)
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
Contesti d’uso A vaso di uso alimentare a vd. 2.Pa M Sinonimi a depictum CGL IV 32,27 (GL III 110,21) b sculptum CGL IV 32,27 (GL III 110,21); 216,56; 17,18; V 274,40; 564,56; GL II 9,63 c teretium CGL IV 317,18 N Traduzioni a γεγλυμμένον CGL II 22,44,93,54; 203,31 b ἔνγλυφον CGL III 367,74 c τορευτόν CGL III 324,2,39; d utathrungen CGL V 349,47 O Definizioni nelle
fonti antiche a Phiala aurea caelata. MART. apoph. 95
b CAELATA QVE IN AVRO insculpta. SERV. in Aen. I,1, ad v. 640, p. 185,7
P Definizioni nelle fonti medievali
a Nam caelatum dicitur uas quod signis eminentioribus
refulget.
ISID. etym. XIII,4,1
b Cilium est unde operantur argentarii; a quo et caelata
uasa dicuntur. ISID. etym. XIX,7,4
c Caelata uasa argentea uel aurea sunt, signis
eminentioribus intus extra ue expressa, a caelo uocata, quod est genus ferramenti, quem uulgo cilionem uocant.
ISID. etym. XX,4,7
d Caelata vasa argentea vel aurea sunt, signis
eminentioribus intus extrave expressa, a coelo vocata, quod est genus ferramenti, quod vulgo cilionem vocant.
HRABAN. univ. XXII,3, col. 597d
e Sed caelum eo dicitur, quod caelatum sit i(d est)
sculptum mirabili pictura stellarum. REMIG. Donat. min. 96, p. 85,13
f caelum dicitur pictum a uerbo caelo las id est sculpo
uel pingo eo quod sit caelatum id est sculptum mira pictura stellarum. SEDUL. Donat. mai. 2, p. 299,80 Q Descrizione dell’oggetto a vd. 2.Pa,c-f 3. Bibliografia
GLGMIA, p. 110b; Hilgers 1969, pp. 127-128,66; ThLL III, pp. 76,1-78,44 (s.v. caelo).
calathus (-um)
1
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
B Varianti
grafiche caladus (CGL V 275,30), calatium (CGL IV 31,7), calatis (CGL IV 31,20), calatus (CGL III 198,12; IV 492,49; V 173,40 (GL I 90,CA,126); 173,41 (GL
I 90,CA,131); CGL V 173,42 (G; 653,46 et cf. passim), galatus, katalus
C Categoria
lessicale
sostantivo
D Etimologia a dal gr. κάλαϑος DELL, p. 86a
F Esiti nelle lingue di attestazione medievale, moderna e contemporanea
a cat. calaix, cors. ganasone, fr. calais, sp. calajo; aferr.,
lomb., comasc., engad., gard., obv., trent., valbremb., veron. REW, p. 138,1488 2 . Significato «cesto» Contesti d’uso A cesto di uso alimentare A.I per un uso
non precisato a Alia parte scyphorum genera, scilicet phialas, pateras, crateres, cyathos, cymbias, calathos, calices, scalas, ampullas.
ADAM PARVIPONT. utens., p. 212
b Sint ibi cultelli, salarium sive salsarium sculptum et
theca caseo rum, candelabrum, absconsa, laterna et calathi ad portandum. ALEX. NECK. utens., p. 88 A.II per la conservazione e/o il trasporto del cibo A.II.1 per il Pane e preparati a base di impasti
a Praecones nebularum et guafrarum pronuntiant de
nocte guafras et nebulas et artocreas vendendas in calati, velatis albo manutergio, et calathi frequenter suspenduntur ad fenestras clericorum, senione perditi.
IOH. GARL. dict., p. 25
b Demum prosequens etiam in ipso itinere, invenit
quemdam nobilem habentem famulum, qui calathum cum cibariis habebat, ut deferret operatoribus suis, cui ipse Pater eleemosynam petiit; ipse vero nobilis panem, et dimidium pulli decoctum ei dedit, de quibus postea ipse Pater bonam refectionem cum Dei benedictione sub arbore ad umbram suscepit, et regrediens ipse nobilis, invenit ipsum Patrem sub arbore, ubi refectionem sumebat; cui ipse nobilis ait: Nonne dedi tibi medium pullum decoctum? Cui respondens dixit ipse Pater: Dedisti. Ipseque nobilis dixit: Ego inveni pullum integrum decoctum in nihilo deficientem. De quibus quidem omnibus ipse Pater Deum glorificavit.
ACTA Amad. III, col. 578a
c panemque vinumque cum hortiferis sumens oleribus, ac
vno in calatho positis sic ad eum reuerentissimo duxit affectu.
ACTA Sebast.** II, col. 351a A.II.2 per le
verdure
a Tamen qui curiosius uult me cogere unde scripsi supra,
quomodo uir iste sanctus mortali corpore positus angelicam spiritualem contemplasset effigiem, si post triduum imbecillis non fuero, diuino petente auxilio, antiqua uerba, quae olim meis auribus insonuerunt uelut diuersa olera calathis posita, maximis characteribus litterarum stilo exaratis, uestris feram conspectibus.
AGNELL. RAV. lib. pont. XXXVIII,195,26 5
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
frutta testeam" in conspectu Domini fregit; quem "Fassur sacerdos in neruum misit"; cui "Dominus duos calathos ficis plenos ostendit.
b Lentulus intersit, laturus dulcia poma, / poma vehat
calathis, cordis in arce fidem.
THEODULF. carm. I,15, p. 487,151
c quae puerum lactat, fruge replet calathum […]
in calathis fruges, magnas in turribus urbes …
THEODULF. carm. I,47, p. 547,2 e 11
d solibus aestivis flavos intincta colores messoris
calathos matura fruge replerit. HRABAN. hort. VI, col. 1124b
e ellurisque novas fruges mortalibus aegris / ostendens,
calathis primus sua pocula miscet … WANDALB. mens. col. 627c
f Non multis dierum transactis curriculis, cum ad S.
Germani curiam, rebus expetentibus, missus fuisset, omniaque Guinizo jam perfecisset; ecce quemdam perspexit hominem, qui calathum uvis refertum, quas latrocinio acquisierat, suis in humeris deferebat.
PETR. CAS. Guiniz. II, col. 454c
g Et quia statutum est, vt nullus audeat appropinquare
currui suo vacuis manibus, idcirco Frater Odoricus paruum calatum plenum pomis pulcherrimis obtulit ei pro xenio. ORDER. PORT. NAON. app. A.II.4 per la carne a vd. A.II.1c Altri significati A vaso per il consumo delle bevande a vd. 2.Pg Altri significati
I unità di misura vd. DBrit II, p. 241a (s.v. calathus); MLW II,1, col. 55,9- 11 (s.v. calathus)
L.I attrezzo agricolo
vd. DUC II, col. 21b (s.v. calatus 2) L.II recipiente in
legno per la pesca vd. GlHung. p. 90c (s.v. calathus) L.III tomba,
sepolcro
vd. BL Lex. p. 125a (s.v. calathus); DUC II, p. 21a (s.v. calathus)
M Sinonimi a calix PHILARG. Buc.
V,71, p.100,21 b canistrum CGL IV 31,7 (GL III 18,CA,115); 20; 213,28 (GL V 35,CA,40); 492,49; V 173,41 (GL I 90,CA,129); 444,22 (GL V 190,C,31); 493,36; 653,46; c cartallum CGL IV 31,7 (GL III 18,CA,115); 20; 492,49; V 173,41 (GLI
Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari
90,CA,129); 653,46 d cophinus CGL V 444,22 (GL V 190,C,31) e cyathus CGL V 173,40 (GL I 90,CA,126)
f Est cophinus, calatus, cum sporta sportula, corbus, /
quam lus quaxillum simul istis associandum. IOH. GARL. syn. col. 1583c
g fiscella CGL II 451,20 h quasillus CGL III 198,12; V 493,36 i scyphus CGL V 173,40 (GL I 90,CA,126) l Talassionem enim vocabant quasillum, qui alio modo
appellatur calathus, vas utique lanificiis aptum. PAUL. FEST. p. 479,13 (GL IV 441,T)
N Traduzioni a Calathos Graeci, nos dicimus quasillos. PAUL. FEST., p.
41,10 (GL IV 151,C)
b κάλαϑος CGL III 263,25
c Sane 'calathis' graecum est; nam latine quasillum
dicitur. SERV. in Buc. II,45, p. 25,13
. d Hic calatus .lati - gallice reaus vel cresting. ANON. MONT. dict., p. 43a,C III,9
e τάλαρος CGL II 451,20; III 263,24
O Definizioni
nelle fonti antiche a Calathus est genus poculi. PHILARG. Buc. V,71, p. 100,22
P Definizioni nelle fonti medievali
a Caladi similitudo liliorum. CGL V 275,30
b Calatus poculi genus. CGL V 173,42 (GL I 90,CA,131
calat<h>us)
c Calathus Graecum est, Latine quasillum dicitur. GL V 34,CA,7 d Kᾶλα enim Graece lignum est, a quo diriuatum est
calathum. Calathum leue gestamen ex lino uel canna aut ex iunco factum, in qua uel pensa ponuntur uel leguntur flores.
GL I CA,90,130;