• Non ci sono risultati.

1. A Lemma cal(i)daria

B Varianti

grafiche

caldaia, caldara (-ea), caldear, calderia (LIB. coqu. V (cod.) 58, p. 231), caldoria, calidaria, cardaria, caudaria, caudera (-ia), chaldaria, chaudaria, galdaria, kaldaria

C Categoria

lessicale sostantivo

D Etimologia a da calidus DELL, p. 86b

(s.v. caleo); LEW I, p. 137 (s.v. caleo) F Esiti nelle lingue

di attestazione medievale, moderna e

contemporanea

a cat. caldira, friul. kaldiere, gall. callawr, it. caldaia, fr.

chaudière, port. caldeira, prov. caudera, rum. caldare, sp. caldera; engad. REW, p. 139,1503 (s.v. caldaria) 2. Significato «calderone» Contesti d’uso A calderone di uso alimentare

A.I per la cottura dei cibi

A.I.1 per cibi

non precisati a Respondit senex: "Multis iam in hoc heremo annis inhabito, sed semper in hac caldaria cibos, Domino iubente, ad reficiendum fragilem corpusculum preparavi”.

GREG. TURON. gloria conf. I,2, c. 96, p. 360,3

b Mira humilitas! Cum erat ebdomadarius, coquine ipse

collo suo asportabat aquam et infundebat caldariis et cibum coquebat. VITA Arnulfi Mett., p. 544,12 A.I.2 per le verdure e i legumi

a Nam nuper vidi abbatem, qui eum Ingenuum nominabat,

adserens, eum infra Agustidunensim terminum commoratum fuisse et saepius in hoc vasculo vel holus vel crumelum coctum cum illo sumpsisse. Confirmabat autem cum iuramento, vidisse se caldariam flammis superpositam validissime fervere, et ita semper fundum eius humidum extetisse, ut putaretur iugiter ab aliquo humectari.

GREG. TURON. gloria conf. ICVI, p. 360,6

b una cella quadripoda et submissa, super quam ponatur

cuppa cum oleribus, quando sunt in caldaria mittenda. UDALR. consuet. Clun. XXXVI, col. 729a

Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari

c De prebendis beate Marie, et de prebendis minoribus, et

de elemosina ad portam, et pottagio quod in caldaria super fornacem solidata condiebatur.

GESTA abb. Trud. cont. III I, p. 389,11

d A Kalendis Decembris 4 vasa pisarum coquebantur in

septimana pro pottagio pauperum, ad quorum condimentum 3 solidi Lovaniensium dabantur. Fuit enim grandis caldaria in domo portarii supra fornaculam firmata, ad modum caldarie cervisiarii, ex qua coctum pottagium in vasis haustum ad portam deferebatur et pauperibus distribuebatur.

GESTA abb. Trud. cont. III I,13, p. 402,14

e Fuit enim in domo elemosinarii vel a tempore Willelmi

primi abbatis aut a presentis abbatis Ade fornax constructus cum caldaria grandi, in qua statutis diebus pottagium ex pisis et condimentis coquebatur, quod mendicantibus et pauperibus distribuebatur.

GESTA abb. Trud. cont. III II,11, p. 416,16

f Ad caulles (caules B) virides ad usum imperatoris

accipe cimulas caullium sanas et in caldaria bulliente cum carnibus pone et fac bene bullire …

Lib. coqu. I,2, p. 201 A.I.4 per la

carne

a Nam cum illa aliquando in a caldaria lardum

aduenientibus hospitibus coxerat, cani adulanti ac flagitanti misericorditer illud tradidit: et cum lardum de caldaria tractum, ac postea hospitibus esset diuisum, acsi non esset demptum, plenissime repertum est: et valde qui hoc viderunt admirantes puellam incomparabilem virtute fidei, et merito bonarum virtutum dignis laudibus diuulgarunt.

COGIT. Brig. II, col. 136c

b Primo vero adventu suo Rotgerius, Sarracenis captis,

unumquemque eorum per dies singulos, videntibus ceteris, quasi porcum per frusta dividens, in caldariis coctum eis apponebat pro epulis…

ADEMAR. CABANN. chron. III,55,38

c Caldariam enim ignibus superposuit, et caldarie aquas;

aquis uero frusta carnium, quot opus esse uidebatur, imposuit.

LAUR. DUN. Brig. V, p. 10

d Nunquam etiam lavant scutellas, immo, carne cocta,

alveum in quo debent ponere eas lavant brodio bulliente de caldaria, et postea refundunt in caldariam.

GUILL. RUBR. itin. VII,1, p. 184,7

e Lectiscrinia providebant et coopertoria, afferebant

etiam nobis materiam ignis et dabant carnem unius arietis parvi et macilenti tribus nobis, cibum pro sex diebus, et cotidie scutellam plenam de milio et unam quartam in die de cervisia de milio, et mutuabant caldariam et tripodem ad coquendam carnem nostram; qua cocta, milium coquebamus in brodio carnium.

GUILL. RUBR. itin. XXIX,17, p. 257,7

f Erunt quidem ut die quolibet hora debita in eadem

coquina ignes incendant soliciti et attenti, et caldarias cum aqua ponant super illos, gallinasque et alia volatilia plument etiam, et alias carnes et pisces lavent et parent ad coquendum, et illa in caldariis et verubus ponant …

IACOB. III MAIOR. leg. Palat. XIV

g ponatur corium galine in carafia et teneatur per collum

et impleatur sicud dictum est superius et postea ponatur dicta carafia in caldaria et coquatur etc.

LIB. coqu. S. Flor. 31, p. 253

h Recipe gruam paratam et lotam et parum bullitam in

calderia larga … LIB. coqu. V 58, p. 231 A.I.5 per il

pesce a vd. A.I.4f

Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari

preparazione

delle bevande igne remota, de cuius feruefactione cereuisia erat conficienda, iuxta cunabulum stetit et interim dum ad eius amplexum festinauit in feruentem caldariam toto corpore incidit. II,1158 Altri usi B per la produzione del sale

vd. BL Lex, p. 126a (s.v. caldaria); DUC II, col. 27b-c (s.v. caldaria); NM I, p. 152b (s.v. caldaria)

E pegno nei giuramenti e nel pagamento delle imposte

vd. BL Lex, p. 126a (s.v. caldaria); DBrit II, p. 243a (s.v. caldaria); MLW II,1, col. 70,68-71,3 e col. 71,7-18 (s.v. caldaria)

G come strumento

di tortura vd. DUC II, col. 27b-c (s.v. caldaria); LNed. II,8, p. 550,C 23,34-36 (s.v. caldaria); MLW II,1, col. 71,3-7 (s.v. caldaria)

Altri significati

I unità di misura vd. DBrit II, p. 243a-b (s.v. caldaria); LNed. II, p. 550,C 23,36-43 (s.v. caldaria)

M Sinonimi a lebes GL I 333,LE,10

N Traduzioni a θερμοφόρος CGL II 327,63;

III 270,64 P Definizioni nelle

fonti medievali a Caldaria χαλκίον θερμοῦ. CGL II 522,13

b Protinus vero vas eneum maximum, quod vulgus

'lebetem' sive 'caldariam' vocat …

HERMAN. TORNAC. restaur. XXII, p. 58,693 c Caldaria est vas quoddam quasi caldaria a calidus

dicitur. IOHANNES BALBI cath.

d Hec caldaria .rie - quasi calidaria. ANON. MONT. dict., p. 42,C II,30 e Caldaria .rie - chaudiere vas quoddam, quasi calidaria

dicitur a *calidis. FIRM. VER. dict., p. 49a,76- 77

f Caldaria .e - caudiere et dicitur a calidus. LE TAL. dict., p. 37b,47 Q Descrizione

dell’oggetto a vd. 2.A.I.3d

a vd. 2.Pa-b

3. Bibliografia

BL Dict, p. 124a (s.v. caldaria); BL Lex, p. 126a (s.v. caldaria); DELL, p. 86b (s.v. caleo); Ditchfield 2007, pp. 106-107; DUC II, col. 27b-c (s.v. caldaria); Gay I, p. 347b (s.v. chaudron); GCat I, col. 335,28-338,22 (s.v. caldaria); GLGMIA p. 89c (s.v. caldarium); GLL, p. 36a (s.v. calidaria); Hilgers 1969, p. 129,68 (s.v. caldaria); LD p. 268b (s.v. caldarius); KW, p. 181a (s.v. caldaria); DBrit II, p. 243a-b (s.v. caldaria); LEW I, p. 13786b (s.v. caleo); LHung II,1, p.14a,53- 59 (s.v. caldaria); LLMARL, p. 113 (s.v. caldaria); LIug. I, p. 151a-b (s.v. caldare); LNed. II,8, p. 550,C 23,4-43 (s.v. caldarium); LTL I, p. 493c (s.v. caldarius); MLW II,1, col. 70,35-71,32 (s.v. caldarius); NM I, p. 152b(s.v. caldaria); REW, p. 139,1503 (s.v. caldaria); ThLL III, pp. 150,66- 151,14 (s.v. cal(i)darius).

Erica Fornasari, Il lessico dell’oggettistica alimentare nel Medioevo latino, Tesi di dottorato in “Storia, Letterature e Culture del Mediterraneo”, Università degli Studi di Sassari