Il liceo-ginnasiale Torquato Tasso nell'anno scolastico 1874-75 : cronaca annuaria

TORQUATO TASSO

LICEO-GINNASIALE

TORQUATO TASSO

NETjU’ RIVIVO S C O LA ST IC O 1874-75

"oOci

CRONACA A N N U A R IA

SALERNO

PREMIATO STABILIMENTO TIP. MIGLIACCIO

1875

SOMMARIO

-— ~

N .° I. — D e Satirae R om a na e ratione et natura disseruit Alphonsus P a ; Linguitius... » N .° I I . — C o rp o in s e g n a n te . . . » A . 0 I I I . — Orarj settimanali e giornalieri — L ic e o — Ginnasio . . » N . ' I V . - V . — L ib r i di testo e parti trattate in ciascuna classe — C o m p o ­

nim enti

L iceo — L ettere latine e g r e c h e . . . • . . . » « Letteratura i t a l i a n a . . . » « F i l o s o f i a . . . » « S t o r i a . . . » G in n a s io — Classe I. classe I I . classe I I I . . . »

« Classe I V . . . » « Classe V . . . » N .° V I . — T e m i p e r le prove scritte negli esami di licenza. .

L iceo — Sessione di L u g l i o . . . » « Sessione di O t t o b r e . . . » Ginnasio — Sessione di L u g l i o . . . » « Sessione di O t t o b r e . . . » N .° V I I . — Esercitazioni ginnastiche e m i l i t a r i . . . » N .° V i l i . — Suppellettile s c i e n t i f i c a . . . » Gabinetto di F i s i c a . . . » Macchine donate dal M inistero della P u b b lica Istru zione . . » Gabinetto di Storia N a t u r a l e . . . .... . » B i b l i o t e c a . . . » Flen co dei l i c e n z i a t i . . . » N .° I X . — M odificazioni ai p ro g ra m m i prescritti col R . D ecreto 10 O t­

tobre 1 8 0 7 . . . » N . ° X . — A p ertu ra delle scuole — Am m ission i — e c c . . . » N .° X I . — L ezion i — E s a m i . . . » N .° X I I . — Restauri del F a b b r i c a t o . . . » N .° X I I I . — Statistica degli a l u n n i . . . » N .° X I V . — Statistica degli e s a m i . . . » N .° X V . — Elenco degli alunni giudicati degni di p rem io n ell’ anno 1 8 7 4 - 7 5 »

5 39 4 6 4 8 5 3 5 9 60 ib. 61 6 2 61 65 67

68

I .

DE SATIRAE ROMANAE RATIONE ET NATURA

A s f f s e s t s o s ' u m « o i v i o s

Rudis «t Graecis intacti carminis auctor. —IIohat. Sat. 1, 10. 66 Satira quidem t»ta nostra

est. — Qitint. Inst. Orat. lib. 10, 1, 93 Satira est carmen apud Romanos, non

apud Graecos maledicum. — Dio- med. 111. 482

« C. Lu cilii Suessani Auruncani, Satyrographorum principis, satirarum reliquias Franciscus Dousa collegit, disposuit ac notas addidit, Patavii, M D C C X X X I V . — A u li

Persii Flacci satyrae V I cum posthumis commentariis Joan. Bond, Amstelodami M D C C L V . — Ennianae poesis reliquias recensititi oann. Vahlen, Lipsiae, form is Teub- neri M D C C C L I V . — M. Terentii Varronis Saturarum Menippearum reliquiae, Ed. Fr. Oehler, Quedlenburgi et Lipsiae, 1844. — Joannis Valheni, I n M\ Terentii Var­ ronis Saturarum Menippearum reliquias conjectanea, Lipsiae, 1858. — C. Lucilii Sa­ turarum reliquias emendavit et adnotavit Lucianus Mueller, Lipsiae, in aedibus B. G.

Teubneri, M D C C C L X X I I . — Satires de C. L u ciliu s , Fragments revus, augmentès, traduits et annotés par E. F. Corpet, Paris, 1845. — Nouvelles Recherches hitsoriques et critiques sur Pètro n e, suivies d' études littéraires et bibliograjiques sur le Satyri con par S. E. Pétrequin, P a r is , 1869.— Petronii A rb it r i Satirarum Reliquiae ex recensione Francisci Buecheleri, Berolini, apud Weidmannos, M D C C C L X I I . — De limone Phliasio ceterisque sillographis graecis disputavit et sillographorum reliquias collectas, dispositas, recognitas adjecit Curtius Wachsmuth, Lipsiae, form is B. G.

Teubneri.

Hos de satiricis scriptoribus commentarios consului, qui recensione castigatissima praesidiisque omnibus instructi, critico acumine, lectionum varietate, animadversionum delectu, locupletissimis indicibus rerum et verborum, se praecipue commendant.

Ad alia etiam opera adivi, in quibus de satira romana agitur. Isaac. Casauboni De Sa- tyrica Graecorum poesi et Romanorum satira libri duo, P a ris iis , M D C V . — Joann. Antonii Yulpii liber de satyrae latinae natura et ratione, Pa ta v ii, M D C C X L I V . — Studia critica in C. Lucilium contulit J. A. C. Van Heusde, Traiecti ad Rhenum, M D C C C X L I I . — Godofredi Stallbaum, Devita et scriptis Q. Horatii Flacci, Lipsiae M D C C C L I V . — Origines poesis romanae sci'ipsit D. W . Corsenn, Berolini, Gust. Beth- ge, M D C C C X L V I . — Ètude sur la vie et les ouvrages de M. T. Varron, par Gaston

Boissier, Pa ris, librairie de L . Hachette, 1861. — Ètudes sur la poesie latine, par

M. Patin, Paris, Hachette, 1869. — Les moralistes sous I' empire romain, philosophes et poètes par Constant Martha, Paris, Hachette, 1872. — Letteratura Romana di C. Tamagni, M ilano, 1871. — Storia Romana di Teodoro Mommsen, Trad. del San- drini, Milano, 1867. — Ètudes de moeurs et de critique sur les poètes latins de la dé- cadence par D. Nisard, P a ris ,1867.— Teuffel, Storia della letteratura Romana, 1872.— Historia critica Litterarum Latinarum Thomae Vallaurii, Augustae Taurinorum, 1852 ».

S U M M A R I U M

I . Apud Romanos scriptores, ne iis quidem exceptis, qui omnia a Graecis mutuati sunt, ea passim occurrunt, quae frustra apud Graecos quaeras, quaeque no­ tae poeseos auram quamdam afflare videntur. — I I . In satira autem nihil omni­ no est, quod ingenium romanum non referat, ac publicae pricataeque civium vitae effigiem non exhibeat. — I I I . Satira est apud Romanos nativa, et varium pro temporum ratione vultum induisse videtur. — I V . Utrum vero satira sit ge­ nus totum Romanorum et Graecis intactum, perdifficilis quaestio est, quae doctis­ simorum hominum ingenia diu exagitavit ; atque alii in aliam sententiam abierunt. Nonnulli satiram romanam, ut cetera, graeco fonte deductam esse contendunt, et quoniam Romani gloriati sunt, se nihil in hujusmodi poeseos genere debere Graecis, hanc illis veniam concedendam putant, magnifice admodum de se ac de suo ingenio sentientibus. — V. A lii, Romanos satirarum scriptores haud novo ignotoque Graecis genere latinas litteras ditasse, sed res novas omnino et Graecis antea intactas p ro ­

tulisse. — VI. A lii, Quintiliani verba: Satira quidem tota nostra est, ita censent esse intelligenda, quasi Romani satirici nihil prorsus a Graecis ejusdem generis scripto­ ribus accepissent. — V I I . Patinius ( Etudes sur la poésie latine ) Romanos exi­ stimat huic generi apud Graecos celebratissimo non nisi novam continuati sermonis

versu hexametro formam indidisse. — V I I I . A l i i denique tenent, Romanos nihil novi, praeter carminum et argumentorum varietatem, in satiram invexisse.— I X . His omnibus sententiis explosis, satirae ratio et natura Horatii verbis definitur. — X. Satira romana quiddam est ex didactico, maledico et saepe etiam lyrico et ora­ torio genere conflatum et permixtum. — X I. Satiricus poèta apud Romanos cum Lucretiano sapiente comparatur. — X I I . I n satira romana expressum Romanorum ingenium conspicitur, qui, sagaces et emunctae naris homines, ad ridendum ac do­ cendum natura ipsa comparati fuisse videntur. — X I I I . Duo illa poeseos genera, didacticum nempe et maledicum, apud Graecos maxime floruerunt ; verum apud Romanos primum in unum carmen, cui saturae nomen inditum, coaluerunt. — X I V . Romanae satirae ratio clarius elucet poetarum exemplis, qui tum vitiorum insecta­ tione, tum virtutis laude, praesertim vero nobilissimis sapientiae documentis ho­ mines ad frugem corrigere studuerunt. Ennius, satirae auctor.— A T . Lucilius, satirae inventor. — X V I . Varro. — X V I I . Horatius. — X V I I I . Persius. — X X I . I u - venalis. — X X . Petronius. — X X I . His propositis exemplis, in proclivi est intelli- gere, quam longe distet satira ab iis omnibus Graecorum poematibus, quae aliquam cum illa similitudinem praeseferunt. Atque in primis satira a dramate satyrico magnopere differt. — X X I I . Nec aliquid habet cum Magodia cognationis.— X X I I I . Eorum opinio refellitur, qui satiram romanam putant nihil differre a Graecorum sillis. De praecipuis sillographis disseritur. — X X I V . De Cynicis etiam sermo habe­ tur, qui ad sillographorum rationem proxime accedunt. — X X V . Frustra nonnulli, ad Romanorum laudem imminuendam, jambos Graecorum et comoediam priscam memorant, quasi latinae satirae fontes et principia.— X X V I . Neque minus a veritate ii aberrare videntur, qui satiram, quasi rivulum quemdam, satira scenica de­ ductam fuisse autumant. — X X V I I . Satirae veriloquium. — X X V I I I . Conclusio.

— 8 —

I. Quum, graecis exem plaribus diu pervolutatis, ad R om a nos poetas anim um a p ­ pellim us, haud procul a Graecia p eregrin a ri v id e m u r ; om n ia en im ad graecam p u l ­ chritudinem efficta nobis ob oculos obversantur: u bique G raecoru m vestigia sunt p e r ­ spicua, et ipsa graeca verba sub latinis vocibus qu od a m m od o p ellucent. Passim ta ­ m en ea occurrunt, quae nusquam apud Graecos offendimus, qu aequ e novam q u a m ­ dam auram afflare videntur. T u m rom anae poesi suum esse vu ltu m , et latinos p o e ­ tas, quibus diversae tem poru m conditiones aliam indiderunt m en tem , q u iq u e inter G rae­ cos et recentiores scriptores m ed ii exstitere, ad affiora se extulisse intelligem u s. Id qu id em praesagium et, paene d ix e r im , crepusculum fuit novae p oéseos; q u a e , etsi nativo candore et inaffectata venustate infra G raecoru m laudem subsistat; m ir u m ta­ m en in gen ioru m ascensum prodit, qu ippe quae hum ani an im i abstrusas latebras et recessus d e te g it, et novis coloribus effingit (1).

I I . Sed, qu u m satiricos legim us, Graeciae prorsus obliti, intra p o m o e riu m co­ gitatione versam u r, in ea tem pora delati, qu u m antiqui m oris ob livio anim os cep e­ rat; et m o d o in foro hom ines spectamus, huic uni studio intentos, ut p u gnent d o ­ lose, caute dent verba, blanditiis certent, bonos se viros sim ulen t insidiasque faciant; m od o com itiis adsumus, ubi populi favor largitionibus captatur; m o d o spectaculis et conviviis intersum us, quibus lauta p atrim onia dissipantur; m od o intra dom esticos pa­ rietes ad um bratiles et arcanas consuetudines admissi risu m v ix tenem us.

P e r m u lti eruditi hom ines, in rem otissim is gentibus nati, lon gin qua itinera susci­ piunt, ingentes sumptus fa c iu n t , m ultis se obiectant p e r ic u lis , ut R o m a m videant, rati se penitus historiam rom an am intellecturos, si ipsum urbis s itu m , ipsa m oen ia,

(1) Haud abs re erit heic paucis expedire, quid discriminis inter graecam et roma­ nam poesirn intercedat. Graeca, nativa simplicitate et candore, qui est proprius puerilis aetatis; romana, gravitate illa, quae senectutem decet, commendatur. Graeca mentis impe­ tum et afflatum prodit ; romana magis meditata ex sedatiore animo profluxisse videtur. Quare scite admodum Horatius od. II. lib. IV Pindarum cycno, quem multa aura levat, se autem api Matinae comparat, quae thyma carpit et per laborem plurimum mella conficit. Graecae poesi iuvenilis quaedam hilaritas, romanae moestitia illa comitari solet, quam rerum experientia et infortunia perlata inducere consueverunt. Graeca fuit popularis; ro­ mana consulum et imperatorum maiestatem refert, quippe cuius subiecta materia erat Ro­ ma, rerum pulcherrima. Graeca poesis, Graecorum ingenium, mores et praesertim re­ ligionem referens, cuius rationem in pulchri cultu constitisse in confesso est, non tam sublimitate, quam pulchritudine gaudet: Romana autem non raro ad sublimiora effertur, et grandiorem quamdam induit rationem. Illa quidem, omnia quae in rerum natura sunt, ita graphice adumbrat, ut nihil aptius, nihil ad veritatem expressius excogitare queas ; haec vero, animi etiam arcana saepe detegit et depingit, adeo ut wpoSpop.os recentioris pòeseos jure meritoque dicenda esse videatur.

Romani, quamvis in Graecis defixi, sui tamen imaginem in operibus insculpserunt. Non­ nulli quidem Vergilium non nisi Homerum imminutum fuisse perperam contendunt. Pro­ cul dubio multa Vergilius ab Homero in rem suam derivavit; sed quis inficias ibit Mantua­ num poetam semper suis coloribus usum esse? Quare rectius eum cum nube comparabimus, quae lucem a sole mutuatur, sed eam pulchriorem effundit et iridis coloribus ornatam. Alii Homerum soli, Vergilium lunae assimilant. Perbelle; nihil enim aptius hac similitudine in­ veniri potest ad suavissimam illam moestitiam significandam, quam Vergilius in homericae simplicitatis locum suffecit.

Videsis quae de hac re Cajetanus Trezza, acerrimi judicii vir, disserit in ephemeri­ dibus quae inscribuntur: Rivista Contemporanea, Ann. XVII, Tom. LVI. 1869

— 9 —

ipsas veterum arcuum , tropaeorum et tem p loru m , quam vis laceras et disjectas, r e li­ quias suis oculis usurpaverint. A t vivam spirantem que R om a e im a g in em , magis quam m onum enta et rudera, satiricorum opera exhibent. Satirici enim scriptores nihil nisi vernaculum et rom anum vividis coloribus depingunt, et publicae p rivataequ e civium vitae effigiem exhibent. At, quod nunc magis refert, satira poetici rom an oru m inge­ nii fidem facit. Recentiores c ritici, Rom anos rei m ilitari et negotiis intentos et p o ­ tius boni quam pulchri studiosos divino ibo spiritu quo poetae afflantur, prorsus de­ stitutos fuisse contendunt. Adversus sane eorum sententiam, si aliud nobis non s u p ­ peteret argum entum , si nihil om n in o valerent vetustissima illa monum enta, in quibus R om a ni arte rudes, antequam Graecorum im itationem invexisset Livius Andronicus, om nia e penu suo exprom pseru nt, nem pe hym ni saliares, carmen fratrum A rva liu m , versus fescennini et carmina quae in illustrium v iro ru m h on orem in epulis caneban­ tur; unam satiram satis esse arbitrarem u r. P rofecto ingenium poeticum non defecit Rom anos ; quod quidem incultu torpescere visum est, quam diu ipsi continuis bellis iactali fu eru n t; at post punica bella, propositis graecis exem plaribus, excitatum n o­ vas sumsit v ir e s , et praesertim in satira em icuit. Quod si in ceteris poèseos ge n e ­ ribus om nia fere a Graecis mutuati sunt, atque illa libertate caruerunt, sine qua ne­ m o qu idpiam magnum in litteris consequi posse confidat; id ex eo factum esse li- * q u el, quod formas selegerint, quae neque e oru m ingeniis, neque tem poru m con d i­ tionibus congruerent. Qui enim litterarum genera reru m adiurictis et tem p oru m r a ­ tionibus m in im e accomodata pervicacius sectantur, cum a sua aetate affialum ac­ cipere nequeant; necessario fit, ut ad a lioru m im itationem se com ponant. A t quu;n

Rom ani ad genera aetati et ingenio rom ano aequa se contulerunt; vestigia G raecorum d eserere ausi sunt, et rom uleam , paene dicam, vim ostenderunt. Id eis praesertim in satira contigit, quae tem porum conditionibus et rom ano ingenio a p p rim e respondebat.

I I I . Q uare hoc poèseos genus, ulpote nativum et nihil adscitum redolens, non u ­ nam sem p er rationem servavit, sed pro tem poru m varietate alium atque alium vultum induit, et cujusque aetatis notam retulit; is enim est op eru m quae sponte enascuntur, proprius character. E t re qu id em vera, ineunte saeculo septim o, qu u m antiquas v i r ­ tutes corrupti mores ex Graecia et Asia invecti excepissent, Lucilius im p rob o s h o ­ mines, qualescum que fuerint, acriter et n om in alim m u lla libertate notavit. D e in d e , occidente republica, M . T erentiu s V arro cum scito risu conjungens sapientiae p ra e­ cepta, et philosophicas disputationes mordacibus dictis conspergens, iustiliam et sancti­ tatem qua prisci R om a n i floruerunt, excitare, el virtutem in consopitis veterno p e c to ­ ribus revocare conatus est. Postquam vero im p eriu m sub unius dom inatu quievit, et, immutato civitatis statu, nondum s ervitili om n ia c o rru p e ra t; H oratiu s a natura hilaris el facetus, urbano risu et socratica quadam ironia vitia vellicare aggressus est. D em um Persius et Iu ven alis, quum in eam aetatem incidissent, qua nihil erat cur riderent, generosa bile exardescentes, salibus ablegatis, vilia acerbius insectati sunt. Satira igitur adeo nativa et R om a n oru m p rop ria fuit, ut qui in ceteris poèseos g e ­ neribus Graecorum ingeniis de praestantia concederent, in hoc uno et sum m i et pla­

ne sui exstiterint.

I V . U tru m vero huiusmodi poèseos genus p rim u m invexorint, an a Graecis peti­ lum sibi p rop riu m fecerint, non convenit inter om nes. E xcellentis enim ingenii et doctri­ nae viri diu m u ltu m qu e hac de re disputantes, in diversam penitus sententiam abierunt.

— 10 —

N o n n u lli satiram r o m a n a m , ut cetera, graeco fonte deductam esse contendunt, et, quoniam R om a n i gloriati sunt, se nihil in hujusm odi poéseos gen ere debere G rae­ cis, hanc ipsis veniam concedendam putant, magnifice adm odum de se ac de suo in ­ genio sentientibus. Sed nem o est tam hospes ac rudis in litteris latinis, qui nesciat R om a n os ab hujusm odi iactantia om nino alienos fuisse, cum se o m n ia Graecis ac­ cepta referre palam professi sint. Non pauca sunt, quae id aperte in n u ere videntur. P r o ceteris satis sint, illa P orc ii L icin i verba in A u l. Geli. ( Noct. A tt. L ib . X V I I , 2 1 , L u gd u n i, M D L V . )

Poenico bello secundo Musa pinnato gradu Intu lit se bellicosam in Romuli gentem feram ;

et ille H ora tii locus ( Epist. I, I L ) , ubi R om a n os, in re bellica victores, p olitioru m artium studiis longe a Graecis vinci fatetur :

Graecia capta ferum victorem cepit, et artes Intu lit agresti L a t i o ... Serus enim Graecis admovit acumina chartis, E t post punica bella quietus quaerere coepit,

Quid Sophocles et Thespis et Aeschylus utile ferrent.

Im o R o m a n o ru m non pauci eo d evenere, ut se iactarent Graecos imitatos. H o ­ ratius quidem (Epist. X I X , lib. 1. 1 5 6 - 6 3 ) g lo ria tu r, quod p rio r graecos n u m e­ ros Latio o s te n d e r it, et P rop ertiu s (Eleg. 1. lib. I I I . ) se praedicat rom an u m C a llim achu m . Illu d etiam R om a n i sibi persuasisse v id e n tu r , se suis viribus et suo m arte nunquam suam asperitatem fuisse e x u tu ro s; e t , si oracu lu m , qu u m p rim u m ad mansuetiores artes se contulerunt, hac de re consuluissent; idem sane responsum relaturos, quod olim Aeneas retulit ( V e r g . , Aen. V I . 9 6 ) :

Via prima salutis.

Quod minime reris, graia pandetur ab urbe.

Cujus rei causam inq uiren tib u s illud sane o c c u r r it , R o m a n o s , qu ip p e qui c i ­ vili sapientia om nibus praestare, et universi orbis victores trium phatis gentibus leges im pon ere contenti e r a n t , non puduisse Graecis in litteris atque artibus concedere, uti ex his V ergilii versibus p atet:

Excudent alii spirantia mollius aera,

( Cedo equidem ), vivos ducent de marmore vultus, Orabunt causas melius, coelique meatus

Describent radio, et surgentia sidera dicent ; Tu regere imperio populos, Romane, memento, ( Hae tibi erunt artes ) pacisque imponere mores, Parcere subiectis, et debellare superbos.

( Aen. VI. 848-854)

Itaqu e, si R om ani satirae inventionis gloriam sibi vindicant, non haec inanis iactantia, sed superbia m eritis quaesita habenda est.

V . Sunt vero, qui opinentur, R om anos satirarum scriptores haud novo ignotoque Graecis genere latinas litteras ditasse, sed res novas om n in o et Graecis antea intactas protulisse. N e q u e res aliter se habere poterat, ipsi ajunt; satira en im et com oedia nihil

— 11

ab ocnlis et m em oria h om inu m rem otu m quaerunt, sed recentia urbanitatis vitia et incommoda p erstrin g u n t, atque humanae vitae consuetudinisque effigiem peculiari aetati prop riam sibi exprim en dam assumunt. In hanc sane sententiam discessit Ea- bittius ( Études lettèraires par C. Labitte, P a r is , 1 8 4 6 ) qui R om anos censet, satyricum genus et scribendi rationem a Graecia mutuatos, aequalium m ores et vitia exhibuisse quae eis ob oculos obversarentur. V e ru m hujusm odi opinio vel iis qui latinas litteras p rim oribus tantum modo labiis attigerint, haud probari posse videtur. H i enim abunde norunt, non m odo in satira, sed in aliis etiam litterarum g e n e ­ ribus R om a nos scriptores ausos fuisse deserere vestigia graeca et celebrare dome­ stica facta. N o n n e E n n iu s , romanae poeseos p a re n s , in A nnaliu m lib ris, quos carmine heroico panxit, rom anam historiam ab antiquissimis tem poribus persequutus est? N on ne Naevius im m em orata a Graecis cecinit in historico illo poemate de p rim o bello punico, in quo stipendia fecerat? Quid Accius, quid Pacuvius a Graecis hau­ rire aut m utuari poterant in fabulis praetextatis, in quibus B ru tu m et P a u lu m Ae­ m iliu m viros rom anos e xh ib u e ru n t? A t q u e , ut fabulas togatas silentio praeteream , palliatae ipsae com oediae m ores romanos referebant. Ac toto coelo m ihi errare vid en ­ t u r , qui P la u tu m , in Graecis defixum , neque R o m a n o ru m m ores imitatum, neque suae aetatis effigiem insculpsisse putant. S iq u id em graeci sunt ejus fabularum tituli, graeca sunt exem plaria ad quae respexit, graeca personarum nom ina quas loquentes agentesque inducit; sed rom ani sunt m ores quos im ita tu r, romana sunt vitia, quae castigat atque insectatur. Quare in romanos spectatores, qui, cum ejus fabulae re­ praesentarentur, ridebant, apte quadrare videntur illa H ora tii verba :

Quid rides, mutato nomine, de te Fabula narratur...

(Sat. I. lib. I. v. 69-70) E t Horatius, qu u m in patriis argum entis versatur, veluti cum T ib eriu m et D ru ­ sum laudat ob victorias de hostibus relatas, vel cum in civiles discordias aut in sui saeculi luxum in v eh itu r, iis coloribus u tit u r , qui a nem ine G raecorum sumi potuerint. Quin im o om ni adseveratione affirm o, scriptores romanos, si eos excipias qui p.u3-o'J<; et heroicas G raecorum traditiones retractarunt, universos ab U rb e R om a suorum operu m argum enta et sententiarum altitudinem desumpsisse. R o m a m historici pop u liqu e rom ani res dom i forisque gestas persecuti sunt; R om a m ejusque origin em et praeclara facinora epici cecin eru n t; R om a m ac civium ju ra et libertatem oratores tuiti sunt; R o m a m eiusque gloriam et religion em celebrarunt ly r ic i; R om a m et ci­ vitatis vitia dramatici in togatis et saepe etiam in palliatis fabulis jocis perstrinxerunt. Rom ani igitur, non minus quam in satira, indicta Graecis protu leru nt in epica, lyrica et dramatica poesi atque in aliis litteraru m formis; nec tamen aliud, nisi satiricum g e ­ nus, invenisse gloriati sunt.

V I . A lii Quintiliani verba: Satira quidem tota nostra est, ita censent esse in- telligenda, quasi R om ani satirici Graecos ejusdem generis scriptores haud sibi ad im i­ tandum proposuerint; et cum caeteri omnes et versus et orationem ad graecam pu lch ri­ tudinem prorsus effingerent, ipsi contra, nulli G raecorum disciplinae addicti, nullius v e ­ stigiis insistentes, vultu m u biq ue suum servaverint. Quod adeo iucundum , ipsi ajunt, adeo m iru m Rom anis, nim iae imitationis pertaesis, visum est, ut superbia ela ti:

Sa12

-tira tota nostra est, exclam arent. In hujusm odi sententiam abeunt, Laharpius (Cours de lÀtèrature ancienne et moderne, T o m e l er, 157, Paris, F irm in Didot F rères, M D C C C L .) et A . Vannucius ( V . opus, cui titulus: Studi storici e morali sulla letteratura la­ tina, F iren ze, Le M onnier, 1 8 6 2 ) . Q u oru m alter R om a nos autumat nihil in satira, neque m etricam rationem , neque argumenta, a Graecis hausisse (1). A lt e r vero aliquid de laude, quam sibi tribuerunt R om a n i, detrahendum esse putat, cum ipsi nulla p oe- seos nova form a litteras lo cu p leta rin t, sed in genere iam apud Graecos exculto et celebrato propriis coloribus usi fuerint. Latini critici (ha ec est p re s ta n tis s im i scripto­ ris sententia) satiram totam esse Romanorum autumabant; hujusmodi tamen iaclan- tia non ita intelligenda est, ut Graeci nurnquam versibus eitia momordisse credan­ tu r. Quod quidem ita se habere salis ostendunt, ut priscae comoediae scripto­ res praetermittam, Archi lochi, Bionis, Menippi et Luciani scripta. Quocirca, quae de romana satira Horatius, Quintilianus aliique affirmant, hoc sensu accipienda sunt, Romanos nempe in satira liberius per vacuum vestigia posuisse, quam in cete­ ris litterarum generibus. Sed adversus hujusm odi sententiam stant rei veritas et vete­ rum testimonia. Lucilius, satirae inventor, graecae spiritum camoenae suis satiris inha­ lavit, quandoquidem E u p o lim , C ra tin u m , A ristoph an em in notandis h om in u m vitiis ita secutus est, ut, mutatis tantum pedibus num erisque, nihil plane ab eis discederet. E q u id e m , veteris com oediae m ore, singulos hom ines vel m orum turpitudine vel inge­ nii perversitate insignes, tanta oris libertate corripu it, ut ne prim orib u s qu id em c iv i­ tatis parceret,; quin etiam popu lum tributino m ulto sale p e rfric u it; qua de re p r o ­ d erit H o ra tiu m audire:

Eupolis, atque Cratinus, Aristoplianesque poetae, Atque alii, quorum comoedia prisca virorum est, S i quis erat dignus describi, quod malus aut f u r , Quod moechus fore t aut sicarius, aut alioqui Famosus, multa cum libertate notabant. Hinc omnis pendet Lucilius, hosce secutus, Mutatis tantum pedibus numerisque...

( Lib. 1. Sat. IV. 1-7 )

T erentiu s Varro, apud C iceron em , se in suis satiris M en ip p u m p h ilosoph u m Stoi­ cum imitatum, non interpretatum esse fatetur. « In illis veteribus, ipse ait, quae Menippum imitati, non interpretati, quadam amoenitate conspersimus, multa ad­ mixta ex intima philosophia, multa dialectice dicta » ( Lib. 1. Academicarum Quae­ stionum ). P o r r o , q u em adm odu m priscam com oediam , suis tem poribus se a c c o m o - dans L u c iliu s , ita novam H oratius, luvenalis, et Persius sunt aemulati. Quae cum ita sint, m iru m non erit, quod a quarto inde saeculo nonnulli gram m atici passim L u ciliu m referant inter com oed iaru m scriptores, uti recte animadvertit Lueianus M uelle- rus (C. Lucilii Saturarum Reliquias emendavit et adnotavit Lu c ian u s Mu e l l e r u s etc.

(1) En Laharpii verba: ( op. cit. ) Quintii ien d i t , en propres termes, que la sati­ re appartieni tout entiere aux Romains: Satira quidem tota nostra est. Sans doute il veut dire seulement qu’ en ce genre iis n' ont rien empruntè des Grecs. Et paucis interjectis: Le satiriques latins ri imitèrent les Grecs, ni dans la form e des vers, ni dans le genre des sujets.

— 13

-Lipsiae, T eu b n eri, M D C C C L X X I I ) Im o H oratius non m odo Atticis c o m icis, verum etiam Socraticorum libris sedulam operam im pendit, qu oru m ab aliis plenissimam communis naturae cognitionem, ab aliis aculeatas dictiones accepit; q u oru m q u e lectio ita ei erat accepta, ut secum eorum libros deportaret, uti ex his verbis ( Sat. I I I 2 , 1 1 - 1 2 ) colligitur:

Quorsum pertinuit stipare Platona Menandro ? Eupolim , A rc h i locum, comites educere tantos ?

V I I . Patinius v e r o , doctus cum prim is G allorum et scriptor elegantissimus, nullum inter satiram et carmina quae hom inum vitia jocis perstringu nt, facit d i­ scrimen, aut exigu o fine discernit. (1) Quare hoc poeseos genus apud om nes gentes post h om inu m m em oriam excultum, nec Graecis ab H o m e r o ad Sillographos unquam defuisse docet. R om a n i autem, ex ejus sententia, qu u m sero in contentionem gloriae cum Graecis venissent, nihil novi huic generi quod sibi perperam arrogant, praeter continuati sermonis form am et versum hexam etrum , indiderunt. Sed exigua haec laus, quam Patinius R om a n is tribuit, prorsus in nihilum in t e r it , si quis ad ver­ tat, Callim achum in versibus, quibus A p o llo n iu m insectatur, et T im o n e m in sili is eamdem form am idem que metrum usurpasse.

V I I I . Quid d em u m de iis d ica m , qui R om a nos nihil n o v i , praeter carm inum et argum entoru m varietatem, in satiram invexisse putant? H i quidem , nihil sentien­ tes , om nem R om a n o ru m laudem in hoc genere abrogant. E t sane haec v a r ie ta s , praeterquam quod haud Graecis fuit ignota, ( Chaerem onis enim Centaurus, T s y v o - T a r p i a A lexan d rin oru m , T h eocriti idyllia eam dem argum entoru m et nu m eroru m e x ­ hibent v a rie ta te m ) illud etiam accedit, quod ad satirae rationem m in im e pertinet. Si enim Ennius et V a rro se varios et multiplices praebent; caeteri fere omnes in satiris hexam etro tantum versu utuntur, et unam m odo praecipuam sententiam propositam

(i) Le merae Horaee (inquit Patinius^ in opere cui titulus: È tudes sur la poesie la­ tine, Tom. 1. p. 325 ) dit quelque part que les Grecs n' avaient pas touché au genre de la satire :

E t Graecis intacti carminis auctor. et, apres lui Quintilien, a ècrit: Satira tota nostra est.

(S a t., 1, X, 66) ( Inst., orat. X, I , 193 )

On peut, d’ après ce qui a été dit, apprécier la valeur de cette assertion par trop nazionale, et la restreindre dans de justes limites. Ce qui appartieni aux Romains, c est uniquement cette forme de discours suivi, en hexamètres le plus souvent, sous • la quelle se montre la satire chez Lucilius, Horaee, Perse, Iuvénal, et, depuis, chez tous les satiriques. Et alibi, (Tom. II. p. 93.) de Ennio, ejusque operibus agens, sic ait: Ce qui pouvait leur ( aux Romains ) appartenir en propre, ce n' etait pas assu- rément V esprit satirique, aussi ancien, aussi unirersel que toutes les dispositions de la nature humaine : chez les Grecs, il s’ était bien souvent produit, plus ou moins in-cidemment dans des compositions de tous genres, èpiques, hjriques, dramatiques... L ’ innovation dont se glorijìait la littérature latine, c' était la form e plus distincte, plus speciale, donnée aux manifestations de cet esprit par Ennius, assez confusément, par Lucilius, avec plus de suite et d’ unite.

habent, ad quam reliqua om nia, licet diversi et m ultiplicis generis, tam quam ad to­ tum r e fe r u n tu r , ac num quam per varia argum enta va ga n tu r, neque ad res ab in ­ stituta materia rem otiores excurrunt. Lucilius, ab E n n ii ratione discedens, quam vis in latissimum cam pum exspatietur, singula tamen reru m argum enta, fere sem p er eod em versu h exam etro usus, pertractat; unde etiam singuli ejus lib ri singulis inscriptionibus ornati atque ad artis rationem accuratius comparati fuisse videntur. ( V . Stalbaum ,

De vita et scriptis Q. Horatii Flacci ) H ora tiu s, divini Platonis vestigiis insistens, qui in sum m a rerum varietate et copia s im p lex dum taxat et unus fu i t , hanc s e m ­ per legem servavit , ut singulae satirae in singulis argum entis pertractandis versa­ rentur. Persius S’éoiv , quam enucleandam et stabiliendam initio suscepit , u rgere atque ornare nu m qu am desinit, donec tractationem absolvat. E o d e m sane pacto sa­ tirae Juvenalis, nihil a proposito alienum praeseferentes, una nec varia serie ab in i­ tio ad finem usque decurrunt.

I X . H is explosis sententiis, quae m u ltoru m in anim is jam penitus insederunt, necesse est satirae rationem in q u irere. A lte enim m ihi persuasum est, nem in em posse hunc perdifficilem nodum e xp ed ire, nisi prius satirae naturam et rationem penitus perspectam planeque cognitam habuerit. Videam us igitur, quaenam notio satirae n o ­ m ine apud R om a nos subsit, et quid discrim inis inter satiram latinam et maledica apud Graecos, seu c x to ic iix a carmina, quibus vitia carperent, intercedat. T ota q u i­ dem satirae ratio sic paucis conclusa est ab H o ra tio :

... non satis est risu diducere rictum

Auditoris; et est quaedam tamen hic quoque virtus;

E t sermone opus est modo tristi, saepe jocoso, Defendente vicem modo rhetoris atque poetae.

(Lib. 1. Sat. X. 7-12 )

E x his liq u id o appa ret, ad satirae p erfectionem haud satis esse risu d i­ ducere rictum, sed opus esse etiam sermone tristi, nem pe sententiarum gravitate ; ac proin de satiram m odo rhetoris , seu oratoris vicem defendere , et ad virtu tem animos im p ellere; m odo ad lyricae poeseos altitudinem adsurgere, qua severiores a­ nim i affectus m oven tu r atque illustrium viroru m laudes celeb ra n tu r; m odo didactici generis gravitatem praescferre, qua praecepta traduntur; m odo a comicis festivitatem et urbanitatem m u tu ari, quae ad risum ciendum valet.

H u c qu oq u e spectant illi ejusdem poetae versus, ubi satiram comparat cum pa­ tris sui documentis, quibus, a teneris unguiculis, se institutum fatetur:

...Liberius si

Dixero quid, si fo rte jocosius, hoc mihi juris Cum venia dabis; insuevit pater optimus hoc me, Ut fugerem exemplis vitiorum quaeque notando.

Sic me Formabat puerum dictis, et, sive jubebat

Ut facerem quid: habes auctorem, quo facias hoc Unum ex iudicibus selectis objiciebat.

E qu id em satirici eam dem viam tenent, quam o lim pater H ora tii. Sicut lib er­ tus venusinus filium suum a vitiis deterrebat im p rob o ru m flagitia notando, et, quum virtutes et officii praecepta traderet, laudandarum actionum exem p la ex egregiis viris sumere consueverat; ita satirici scriptores, ad m o ru m correctionem spectantes, vitia simul jocis carpunt, et virtutes comm endant, atque ita exem plis docent quid vitatu, quid petitu sit m eliu s, rati sapientiae docum enta laetos atque uberes fructus ferre non posse, nisi prius vitia castigentur, ut

Qui serere ingenuum colet agrum, Liberat arva prius fruticibus, Falce rubos filicemque resecat, Ut nova fruge gravis ceres eat.

( Boeth. lib. 3. De Cons. Phil. metr. 1. )

X . Satira igitur quiddam est ex didaclico, m aledico et saepe etiam lyrico et o ­ ratorio genere conflatum et p e rm ix tu m . A t si quis adum bratam hujus poéseos generis imaginem habere velit, H ora tii satiram V I I . lib. I I . perlegat. Ib i P oeta festive, m o re suo, convivas describit vanis legibus solutos, qui ea agitant, quae magis ad nos pertinent et nescire m alum est, haud qu id em severiori sup ercilio, sed salibu s, facetiis atque anilibus fabellis. H ic quidem inter convivas serm o, graphice ab H ora tio descriptus, imaginem exh ibet rom anae satirae, quae didacticae poéseos gravitatem cum comica fe­ stivitate conjungit:

Sermo oritur, non de villis domibusque alienis_, Nec male nec ne Lepos saltet; sed, quod magis ad nos Pertinet et nescire malum est, agitamus ; utrumne

Divitiis homines, an sint virtute beati;-

Quidve ad amicitias, usus, rectumne trahat nos, E t quae sit natura boni3 summumque quid eius. Cervius, haec inter, vicinus garrit aniles E x re fabellas.

( Sat. VI. lib. II. vers. 71-78 ) F a llu n tu r n im iru m , si qui rom anam satiram in una vitioru m irrisione sta­ tuunt; majus quiddam satira erat, quam vulgo existim atur. P rofecto R om a nis, qui in omnibus utilitatem spectabant, qu iqu e stultam putabant gloriam , nisi utile esset quod facerent, inutilis videri debuit satira, quae vitia tantum obju rgaret. Quid enim vitia re p re h e n d e re n t, quae m ores et litteras foedabant , nisi m o ru m et litterarum simul praecepta traderent? Q u om od o efficacius praecepta traderent , quam exem pla sive bona sive mala in m edium afferendo? N e q u e ad delectationem tantum satira specta­ bat; grave et negotiosum gentis rom anae ingen ium effe cit, ut longe n ob iliore m sa­ tirici scriptores sibi p rop on eren t finem . H in c fit, ut qui hujusm odi poemata p e rle ­ gant , in m axim a reru m varietate versentur , ex qua non voluptatem tantum , sed gravissimas etiam sententias , plenius philosophia tinctas , et penitiorem tem poru m et h om in u m notitiam hauriant.

N im iru m R om a n i, qu em adm odu m philosophiae studio nonnisi ad percipiendam colendam que virtutem operam dederunt, ita poèsim vitae magistram effecisse v id en ­ tur, ut rectum, cujus clariorem ipsi, quam ceteri populi hauserant notitiam, d o c e ­ rent, et curvas h om in u m actiones riderent et carperent.

— 16 —

Ia m p orro si H o m eru s ab H ora tio ( Ep. I I . lib. 1 ) ju re laudatur, quod p le ­ nius et m elius C hrysippo et Crantore docuerit, qu id sit pu lch rum , quid turpe, quid u tile, quid non; quam apte id potest ad satiricos romanos tran sferri!

X I . Satiricus igitur poeta non is era t, ut pulchritudinis luce beatus h u m an a­ ru m reru m oblivisceretur, quasi in quietum O lym p i cacumen ascenderit, quo num- quam vis ventoru m tem pestatum que p e rv e n it, sed potius comparandus esse videtur cum lucretiano sapiente, qui e serenis templis terras despicit, et hom ines videt

Erra re atque viam palantes quaerere vitae,

( Lucr. De rerum natura, lib. 11. vers. 1 0.) et m odo docet, m od o ridet, aut indignatur, prou t risum cient vel h o rro re m inferunt ea quae ipsius oculis subjiciuntur.

X I I . A d sum m am , in satira expressum R o m a n o ru m ingenium conspicitur, qui sagaces et emunctae naris homines ad ridendum ac docendum natura ipsa comparati fuisse videntur. Et qu id em , rom ani juvenes vindem iarum tem pore et post condita frum enta sese mutu-is dicteriis incessebant, et milites et tunicata plebs jocu laria c a r ­ m ina in duces triumphantes jactare consueverunt. A tq u e haec dicacitas , quae cum in vitium excidisset, lege coercita fu it, in fabellis atellanis et exodiis quae Atellanis potissim um conserta sunt, diutius viguit. N e c minus ad genus didacticum ferebantur R o m a n i, quibus

... dulce diu f u i t et sollemne reclusa Mane domo vigilare, clienti promere jura,

Cautos nominibus rectis expendere nummos, Majores audire, minori dicere per quae

Crescere res posset, minui damnosa cupido.

( Horat. Epist. 1. lib. II, 103-107 )

E t pueri jam inde ab antiquissimis tem poribus hanc sententiam canere sole­ b a n t: Rex erit qui recte faciet, qui non faciet, non erit; ad qu am respexit H o ­ ratius his versibus :

Roscia, dic sodes, melior lex, an puerorum est Naenia, quae regnum recte facientibus offert, E t maribus Curiis et decantata Camillis ?

( Horat. Epist 1. lib. 1. 62-64)

Festus vero vetustissimum didacticae poeseos m on um en tu m c om m em o ra t: « S i­ cut habetur in antiquo carmine, quum pater filio de agricultura praeciperet » .

Hiberno Pulvere, verno luto grandia fa rra , Camille, Metes. ( Fe s t. V. Flaminius, Camillus)

Quod qu id em carmen prae oculis habuit Vergiliu s, qu u m cecinit; Humida solstitia atque hiemes orate serenas,

Agricolaej hiberno laetissima pulvere farra,

Laetus a g e r ... ( Georgicon, lib. 1. 101-103) N e q u e praecepta ad vitam recte instituendam spectantia ab antiqua rom a n oru m populari poesi abfuerunt, idque apertissime ostendit G ellius, ( Ge l l. N . A . I V , o )

— 17 —

qui hunc v e r s u m : Malum consilium consultori pessimum est, qu u m Haruspices Hetrusci graves perfidiae suae poenas lu issent, a pueris tota urbe decantatimi esse testatur. Et, antequam Rom ani ad Graecorum im itationem se composuissent, Vppius Caecus carmen didaclicum conscripsit, quod Ciceroni Pythagoreum v id e tu r; et M a r­ cius vates saturnio num ero praecepta vitae trad id it, ex quibus est illud dictatum:

Postremus loquaris, primus taceas. {*)

X I I I . A t obiiciet aliquis: nonne et Graeci vitia insectati sunt, et praecepta tra­ diderunt? N e m o quidem id in dubium rev oc a t; im o Aristoteles in duo potissimum genera poesim dispertitus est, q u oru m alterum heroas et praeclara facinora, alterum deteriores homines et vitia imitatur. Ad illud hymnos et heroica p oem a ta , ad hoc et jocularia versibus intexta revocat ; et hujusmodi poéseos exem p lu m in m edium profert carmen illud Ilo m e r o attributum, quod inscribitur; in quo ridiculus hom o iocis perstringitur, qui

IToXa ’ rfniazaro spya, y.a/ùk vjkiotolto ‘xdvzx.

N ec Graecis defuere poetae didactici, qui in duo genera dispesci possunt. A lii enim in incunabulis populorum , mentis viribus excitati , se rudioribus h om in ib u s magistros et duces praebervtes, vitae viam monstrarunt. H u ju sm od i fuerunt H e sio ­ dus, T heognis, Phocyllides; qui cum pueritia, ut ita dicam , nondum Graecia exces­ serat, per aphorism ata et sententias singulas singulis versibus vel distichis c o m p re ­ hensas, quae p i o t a i dicebantur, sapientiam non e libris aut magistris, sed ex ipsis rerum periculis expressam , oraculi m ore tradiderunt , ideoque gnomici appellati. Quos exceperunt X e n o p h a n e s , P a rm en id es , E m p e d o c le s , qui p rim u m e mythis ad naturae leges perscrutandas adsurgere visi sunt, et vagientis, ut ita dicam, scientiae primitias et libamenta versibus exhibuerunt. A lii vero, arte tantum et industria su b ­ nixi, scientias ab aliis soluta oratione traditas, poéseos veneribus e x orn a ru n t; inter quos recensendi sunt Aratus, Nicander, Eratostbenes ad aetatem alexandrinam p e r­ tinentes, qua litterae, nativa venustate amissa, n im iu m artificium quaesiverunt.

Duo igitur illa poéseos genera, m aledicum , nem pe, et didacticum, apud Grae­ cos floru eru n t, sed nullo non tem pore sejun cta; verum apud R om anos p rim u m in unum carmen coaluerunt, et, tam quam variae fruges in satura lance , lectoribus o ­ blata sunt. A tqu e hic, pene d ix e r im , cinnus et reru m p erm ixtio est satura, cujus inventionis laudem Rom ani velini suo ju re sibi vindicant.

X I V . Sed romanae satirae ratio clarius elucet poetarum exem p lis, qui tum vi­ tiorum insectatione, tum virtutis la u d e, praesertim vero nobilissimis sapientiae documentis hom ines ad frugem corrigere studuerunt. A b E n n io exord iam u r. Haud me fugit, nonnullos, inter quos recensendus C. E. Herm annus ( P ro g r. acad. M arb. 1841 ) hunc Venusini poetae locum Rudis et Graecis intacti cur minis auctor , ( Sal. X . lib. 1. 63. ) ad L u ciliu m r e fe r r e ; sed mihi Bernardyi ( h. 1. L . p. 3 5 1 , ed. 3 . ) , M uelleri ( Lucilii Saturarum Reliquiae etc. Lipsiae, in aedibus Teub n eri, 1872 ) et Val lauri i ( Historia critica Litterarum Latinarum , A u g u

-(?) De hac re vide W Corsen, Origines poesis romanae , Berolini , Gust. Bethge, MDCCCXLVI.

r

stae T a u r in o r u m , 1852 ) alioru m qu e, qui H ora tiu m putant ibi innuisse E n n iu m , magis probatur opin io, utpote rei veritati et latini sermonis rationi atque e x q u i­ sitissimae Horatiani stili elegantiae magis consentanea. U n u m m odo adversus hanc interpretationem occurrit, quod quaeri possit, q u a r e , si ita se res h a b e t, P oèta in eodem serm on e L u ciliu m appellet salir ale 'cmctofein. V e ru m haec duo sibi in spe­ ciem obstantia non operosum erit conciliare, si advertatur, E n n iu m satirae auctoris nom ine donatum , quod prim us ad eam anim um applicuerit ; L u c iliu m vero satirae inventorem dictum , quod eam certis finibus circum scripserit, nobilitaverit ac lim a tio ­ rem fecerit. Si E nnius auctor satirae habendus est, in qua adeo inclaruit Lucilius; nem o profecto eorum sententiae s u b s c r ib e t, qui E n n ii satiras affirmant nulla cum lucilianis affinitate conjunctas esse, atque eo tantum sensu accipiendas, quo Graeci x é p a g ’Àp.aXS’Si'a?, 'navBéxxyjv, n iv a / a ? libros inscribebant, qui multas varii generis res com plecterentur.

N ec m e m ovent illa D iom edis verba: ( L i b . I I I . ) Olim carmen, quod ex variis poematibus constabat, satira vocabatur, quale scripserunt Pacuvius et Ennius. H is n im iru m verbis insignis ille grammaticus satirae E n n ii naturam significare voluit, quae, longe alia a luciliana, non m odo carm inu m varietate, sed variis etiam partibus erat intexta, m odo seria, m odo jocosa, m odo ad docendum , m odo ad riden du m composita. Itaqu e vox illa poemata pro partibus et elem entis, quibus satira conflatur, usurpata esse videtur; qua qu id em notione accipiendam docet Lu ciliu s his versibus :

Non haec quid valeat_, quidve huic mtersiet illud_, Cognoscis f Prim um hoc quod dicimus esse poema : Pars est parva poema: epigramma; item epistola quaevis; Cujusvis operis pars est non magna poèma.

Illa poesis opus totum, ut tota Ilias una.

( Nonils, voc. Poesis )

N e c fa c it , q u o d , ut nonnulli putant ( 1 ) , Scipionis laudes in ennianis satiris celebrentur. Satirae enim est, non m odo vitia quae hom inis dignitatem m inuunt, cen­ soria veluti virgu la notare, sed praeclaros etiam viros laudibus extollere, nec solum mala, veru m et bona exem p la p ro ferre. Lucilius ipse, satirae inventor, laudes S ci­ pionis celebravit; idque ab H o ra tio ( L . 11. Sal. 1 . ) accepimus, ubi jurisconsultus Trebatius inducitur poetam e x h o r ta n s , u t , genere satirico r e l ic t o , si m inus bella ab Augusto gesta, ejus fortitudinem et justitiam laudet et praedicet, qu em ad m od u m Scipionis laudes Lu cilius posteris p rod id it et c om m en d a v it:

Attamen et iustum poteras et scribere fortem Scipiadum ut sapiens Lucilius....

( Sat. 1. lib. 2, vers. 16-17 )

Horatius ipse in suis satiris haud raro laudat ; atque o m n iu m p r e s ta n tis s im a est illa Persii satira, ubi Cornu tu m p hilosophu m , a quo Stoae placita acceperat, s u m ­ mis laudibus prosequitur, atque animi sui adm iration em et am orem in tantum virum testatur.

— 18 —

(1) V. Ennianae poesis reliquias recensuit Jo a n n. Va h l e n, Lipsiae, Teubneri for­ mis, MDCCCLIV.

— 19 —

Ennii satirae tem poris injuria in t e r c id e ru n t, sed ex veterum testimonio et ex fragmentis quae adhuc supersunt, R u d iu m poetam aetatis suae vitia insectatum e s ­ se, et m oru m praecepta tradidisse satis apparet. R e enim vera, E n n iu m suis satiris sapientiae documenta inspersisse, ex eo intelligere fas est, q u o d , ne jejuna et a r i­ da praecepta taedio lectores afficerent,' p rio r fabulis aesopicis usus est. Quod sane exem plu m Horatius aliiqu e satirici poetae secuti sunt, qui hujusm odi involucris i m ­ proborum vilia rident, atque u n um qu em qu e sui adm onent officii. Fabulam aesopi- cam de Cassita narravit Ennius, ut jucunda varietate satiram, nescio quam ex suis, decoraret ; atque Iu lu s Gellius nativa illa elegantia , in qua Yahlenus sibi videtur videre vestigia ennianae poeseos, disjecti membra poetae, hunc apologum exposuit , ejusque servavit integrum . « Haec quidem est .Esopi fabuli de amicorum et propinquorum ieri et inani fiducia. Sed quid aliud sanctiores libri philoso­ phorum monent, quam ut in nobis tantum nitam ur? Atia autem, quae extra nos

sunt extraque nostrum animum , neque pro nostris, neque pro nobis ducamus. Hunc Msopi apologum Quinius Ennius in satiris scite admodum et cenaste versi­ bus quadratis composuit, quorum duo isti sunt, quos habere cordi et memoriae o- perac pretium esse herclc puto: »

Hoc erit tibi argumentum in promptu situm, Ne quid exspectes amicos, quod tu agere possis.

( Au l. G. Noct. A tt. 11. 29 )

A d docendum etiam aculeis illis utitur E n n iu s, qui inscribendis anim o rebus et sententiis m irifice inserviunt, qu iqu e interdum in putidam quam dam evadunt in ­ sulsitatem. Q u oru m qu idem exem p lu m praebet ipse Au l. Gell. ( Noct. Att. V III. 2 . ) ubi narrat, sibi et complusculis juvenibus rom anis saturnalia Athenis agentibus difficiles quaestiones ab eo, qui coenulam curabat, proposito praem io, allatas fuisse. « Conveniebamus, in q u it, ad eamdem coenam complusculi, qui romani in Grae­ ciam veneramus, qui easdem auditiones eosdemque doctores colebamus. Tum qui coenulam ordine suo curabat , praemium solvendae quaestionis ponebat , librum veteris scriptoris vel graecum vel latinum, et coronam e lauro plexam, totidemque res quaerebat, quot homines isthic eramus. Quaerebantur autem res hujuscemodi, aut sententia poetae lepide obscura, non anxie, aut historiae antiquioris requisi­ tio, aut decreti cujuspiam ex philosophia perperam invulgati purgatio aut captio­ nis sophisticae solutio, aut inopinati rariorisque verbi indagatio aut tempus item in verbo perspicuo obscurissimum. Itaque nuper quaesita esse memini numero septem, <luorum prima fu it enarratio versuum horum, qui sunt in satiris Q. Ennii uno multifariam verbo concinn iter implicati; quorum exemplum hoc est:

Nam qui lepide postulat alterum frustravi Quóm fru stra ’ st, frustra illum dicit frustra esse, Nam qui se fru stra ri quém frustras sentit,

Qui frustratur fru stra ’ st, si ille non est frustra.

f E x incertis saturarum libris, V. Va h l e n, Ennaniae poes. Rei. j Quibus sane acuminibus populus romanus, hebes adhuc et impolitus, delecta­ batur; et Plautus haud parcius usus est, cujusmodi est hic locus:

r

Qui cavet, ne decipiatur, vix cavet, cum etiam cavet, Etiam quum cavisse ratus, saepe is cautor captus est.

( Captiv. 1 i , II, 5. )

H u c etiam referu n tu r diverbia, quibus nihil est in satira frequentius. H u iu s n i­ m iru m generis est illud, quod m em orat Qu i n t i l i a n u s ( I X . 2 . 3 6 . ) qu u m E n n iu m

affirmat in satira m ortem ac vitam contendentes induxisse.

E od em quoque recidunt narratiunculae , quibus Ennius usus fuisse vid etu r. H ujusm od i est illa, cujus hoc superest fragm entu m : Subulo quondam marinas propter adstabat plagas [ine. Sat. V I . ) , qu am qu e ab H e ro d o to deprom sit ( I . 1 4 ) .

Docendi igitur finem sibi in satiris proposuit E n n iu s ; idqu e adeo nonnullis persuasum fuit, ut ad satiras referrent etiam poemata, quae procul dubio ad genus didacticum p e rtin en t; cujusm odi sunt Praecepta seu Pmtreplicus et Epicarmus.

Q uod vero ennianae satirae ad hom ines acriter perstringendos, eosque virtutis am ore inflammandos pertinerent, id si aliunde minus, vel ex his carm inibus colligitur, quibus h om in em sic loquentem indu cit:

E n n i poeta, salve, qui mortalibus Versus propinas flammeos medullitus.

( Non. v v. Propinare, medullitus. Vide etiam Yahlf.n, Enn. Poés. Rei.) Q uod qu idem magis magisque confirm ant haec, quae sequuntur, fragmenta, in quibus parasitum depingit alienis bonis obligu riendis unice intentum :

Quippé sine cura laétus lautus cum advenis Insertis malis, expedito brachio

Alacer, salsus lupino exspectans impetu, M ox cum alterius óbligurriàs bona,

Quid cénses domino esse animi ? pro divùm fidem! Ille tristis cibum dum servat, tu ridens voras.

( Va h l e n, Sat. Rei. lib. VI. ) X V . Gradum nunc faciamus ad L u ciliu m satirae inventorem. Is versuum d u ­ ritiem , ga rrulitatem et cetera vitia quae ei obiecit H o r a tiu s , e r u d itio n e , lep ore et m ulta dicacitate abunde com pensavit. Unde p rofectu m est, ut idem fere h on or Su es­ sano poetae haberetur atque A rch iloch o P a r io , qui H o m e r o par existim atus, et x a i '

è H a p io s T.oirprfi salutatus fuit. Nec L u cilio obfuit vetustas; e t , q u u m , im m utatis civitatis m o rib u s , aequalium poetarum opera consenuissent, in manibus ipse erat et mentibus haerebat paene recen s; imo sequiori aetate quosdam, ut Q u in ­ tiliani verbis utar, ( Instit. Orat. lib. X . ) ita deditos sibi habuit amatores, ut eum non ejusdem modo operis auctoribus, sed omnibus poetis praeferre non dubitarent. Sed triginta satirarum lib r i, quos Lu ciliu s e x a r a v it, si pauca excipias fra g m e n ta , nunc plane desiderantur. P oenitendam sane rom anae litterae jacturam feceru n t; L u - cilianae enim satirae, si integrae superessent, p raeterqu am qu od luculentissim um prae­ b eren t exem plar, in quo rom anae festivitatis antiquam et vernaculam venerem liceret agnoscere; intim a aedium nobis ostenderent, et tunicatos viros exh ib eren t. Q u antu m voluptatis ex ejus lectione c a p ere m u s, qui umbratiles et arcanas consuetudines ad com icorum rationem effinxit, et fortasse verius et certe liberius qu am Plautus et T e

1

renlius; quique, quod com ici facere lege vetabantur, principum viroru m vitia eadem comoediae priscae libertate carpsit, et totam civitatem m ulto sale perfricuit !

Primores -populi arripuit populumque tributimi. ( Sat. 1. lib. 2. 69 ).

H in c fit ut nonnulli, magis quam inter rudera u rbiu m barbaria et vetustate d e ­ leta, inter Lucilii reliquias rom anam antiquitatem quaerant. Utinam eius libri in ­ tegri ad nos p ervenissent! Ita rectius non m odo de ipsius facultate et in hoc poéseos genus m eritis, sed etiam de satirae romanae ingenio possemus existim are. Q u em ad - - m odum enim qui in rerum naturalium studio versantur, plantarum rationem in ea- rumdein seminibus penitus perspiciunt, ita nobis in Lucilii versibus satirae romanae naturam cognoscere liceret. In ipsis enim hujus poescos generis, ut ita dicam, g e r­ men erat , quod postea H o r a t i i , Persii et Iuvenalis ope adolevit. Nih ilom in u s ex paucis fragmentis, quae, veluti fractae e naufragio tabulae, nobis reliqua sunt; q u a e­ que eo majore cura et religione , tamquam signa antiqua aut sacri vetustate luci, existimanda su n t, de satirae ratione et natura conjecturam facere licet. Quare i m ­ mortales gratias doctissimis viris agendas existim am us , qui om ni studio a n im iq u e contentione luciiianas reliquias colligendas digerendasque curarunt. P rofecto de lit­ teris latin is optim e m eriti sunt Fiunciscus Dousa, E . F . Corpetus, et Luciants Muellerus, qui nihil antiquius h a b u eru n t, quam ut ad haec fragmenta colligenda

ac declaranda universum animi studium converterent, per sum m am sapientiam rati, magnam romanis antiquitatibus lucem affusum i r i , ubi in apertum solem q u e p r o ­ di issent.

Lucilius ig it u r , virtutis verae custos rigidusque satelles, uti ex eius fra gm en ­ tis satis liquido e lu c e t , modo vitia ridet, m odo praecepta ad m ores et litteras p e r l i ­ nentia tradit, m odo virtutes praedicat et com m endat. E n . qu om od o depravatam c iv i­ tatem et dissolutos mores graphice et b reviter d escrib it :

Nunc cero a mane ad noctem, festo atque profesto, Toto itidem pariterque die populusque patresque Jactare indu fo r o sese omnes, decedere nusquam, Uni se atque eidem studio omnes dedere et arti:

Verba dare ut caute possint, pugnare dolose; Blanditie certare, bonum simulare virum se, Insidias facere, ut si hostes sint omnibus omnes.

( Rei. I V . E x libris incertis, V. Mueller, C. L u c ilii Sat. Rei. ) T u rp em luxuriosis rom anis notam inu ssit, qui im m odicos sumptus facere, rem familiarem e x h a u r ir e , v e n t r i, gulae om nisque generis libidini indulgere consueve­ runt. L u p u m praesertim , A lb u t iu m , M e t e llu m , aliosque nobilissimos et R om a e proceres satirica mordacitate a r r ip u it, eisque pellem detraxit, qua nitidi per ora cederent, introrsum turpes.

E t in lib. I V , ubi divitum vitia castigat, praeconem Gallonium , obson ioru m g u r g it e m , qui acipensere, ut carissimo et suavissimo pisce, prim us conviviu m o r ­

navit et instru xit, his versibus insectatur:

O Publi, o gurges, Galloni: es homo miser, inquit, Coenasti in vita numquam bene, quum omnia in ista Consumis squilla, atque acipensere quum in decumano.

( Rei. III )

Sed non deridet tantum v it ia , v eru m etiam didattici poetae m u n ere fu n gitu r. Docet heic quid sit virtus.

Virtus, Albeine, est pretium persolvere rerum Queis in versamur, queis vivimu’ rebu’ potesse :

Virtus est, homini scirei quaeque abeat res.

Virtus, scirei, homini rectum, utile, quid sit honestum, Quae bona, quae mala item, quid inutile, turpe, inhonestum ;

Virtus, quaerendae finem re scire modumque, Virtus, divitiis pretium persolvere posse: Virtus, id dare, quod re ipsa debetur, honori,

Hostem esse atque inimicum hominum morumque malorum; Contra defensorem hominum morumque bonorum,

Hos magni facere, his bene velle, his vivere amicum: Commoda praeterea patriai prima putare,

Deinde parentum, tertia jam postremaque nostra.

( E x libris incertis, 1. ) Sed Lu ciliu s non m odo rp iw . p ertra cta vit, vulgatissim am et solemnem hujus poeseos m ateriam ( quam q u id em ob causam poetas satiricos aetas sequior ethicos appellavit ) , sed etiam de arte poetica, de r h eto ric a , de gra m m a tica , de o r th o g r a ­ phia adfatim d isseru it; im o in praeceptis de litteris tradendis H ora tio praeivisse vid etu r.

Ip se e n im , praesertim nona satira , praecepta de litteris tradit. H ujusm odi q u i ­ dem satirae, quae Fornix inscripta d ic it u r , hanc fuisse oi/ ovop xa v V a n H e u s d iu s , quam vis levi coniectura d u ctu s, contendit ( Studia Critica in Lucilium contulit I . A . C . Van Heusde, T rajecti ad R h e n u m , 1842!. ) Lu ciliu s ad F orn icem F a b ia ­ num in via sacra p rop e fo r u m , incidit in fru m en tarium q u em d am litibus im p lic i­

tum , qui poetam nescio quid nugarum m editantem in t e r p e lla t , eum qu e de causae defensiuncula, quam meditatus esset, consulit. Itaqu e poetae affert multas de o r t h o ­ graphia et de dicendi gen ere qu aestion es, qu o paratior ad causam dicendam p r o m - ptiorqu e esse possit. Duo tantum fragm enta critico satis fuerunt, ut colloqu ium in ­ ter poetam et fru m en tarium refin g ere t:

... atque accurrere scribas j

D ne an c, non est quod quaeras seive labores. ( lib. IX. 25,4 ) ... Labora

Discere, ne te res ipsa ac ratio ipsa refellat lib. IX, X L, (29)

Q uare Q uintilianus L u cilii eru d ition em a d m ir a tu r : ( Inst. Orat. lib. X ) E­ ruditio in eo intra et libertas atque inde acerbitas et abundatia salis. E t C ic e r o eum doctum appellat ( De Or. 11. 6 . ) , quam vis alibi m ed iocrem dixerit L u ­ cilii doctrinam . D e qua re vide Te u f f e l, Latinarum liti. Histor.

Q u em ad m od u m vero in nono lib ro de litteris et p raesertim de orth ograp h ia praecipit, ita d ecim u m poetis et oratoribus suae aetatis castigandis addixit. Quos a u ­ tem potissim um poetas rep reh en d erit, cognoscere licet, cum ex his H oratii verbis :

N i l comis tragici mutat Lucilius A c c i ? Non ridet versus E n n i gravitate minores,

Quum de se loquitur non ut maiore reprensis?

23

luna ex Gellii testimonio qui Caecilium e tia m , T e re n tiu m ( A f r a n iu m ) et Pacuvium memorat.

D em u m Lu ciliu s, quum in ea tem pora incidisset, quibus pietatem impietas et superstitio, fidem fraus , candorem simulatio , continentiam et abstinentiam avaritia et lu x u ria , pudorem im pudentia iam ex ce p era t; nihil intentatum re liq u it, ut vitiis, quibus respublica lab orab at, obviam ir e t , et malis inde exortis pro virili parte m e ­ deretur. Quare non m odo vitiosos multa libertate n ota vit, sed sum m is etiam la u d i­ bus praeclaros viros e x tu lit, quod m axim e eum d ece b a t, qui uni virtuti et virtu­ tis amicis se aequum profitebatur. E t prae ceteris Scipion em commendasse dicitur, ut in ejus vitam , tamquam in speculum inspicerent c iv e s , et ad m e liorem frugem se reciperent. G erm anam igitur satirae rom anae naturam in suis libris Lucilius e x p r e s ­ sit , et praesertim didacticae poeseos gravitatem comica dicacitate tem peravit.

X V I . H aec satirae form a etiam Varronis m enti illu x it, q u i , licet a M e n ip p o , philosopho cynico , nihil aliud sit m u tu a tu s , nisi illud soluta et adstricta numeris oratione perm ixtu m genus et cynicam philosophorum castigationem ( 1 ) ; satiras suas Menippeas appellavit. Ip s e , in g e n io , doctrina et m oribu s romanus ; ipse, poèta et ph ilosop h u s, adeo ut nec poeseos illecebrae a gra vioris supercilii artibus eum ab­ straxerin t, neque im m ensa doctrinae seges poeticum spiritum e x tin x e r it; ip se , se­ veriori sabinorum disciplina innutritus et virtutis am ore incensus, in tem pora occi­ dentis reipublicae incidit. Quae sane om n ia ad i l l a m , de qua hic serm o est, satirae rationem p lu rim u m contulerunt. In suis qu id em satiris quae sabinam terra m , unde oriundus e ra t, M om m sen io sapere v id e n t u r , corruptos aetatis suae mores vividis co­ loribus d e p in g it, in im m oderatum luxum in v e h itu r , et K om a nis, a pristina virtute deficien tibus, severam veteru m disciplinam in m e m o ria m redigit, et simul de bonis et malis, de expetendis et fugiendis disserens, graves atque utiles sententias, quodam dicendi genere salso, festivo et hilari explicat. Id apparet quam m axim e ex illis T u llii verbis, qui V a rron em ita loquentem inducit: (L ib . 1. Academicarum Quaestionum). In illis veteribus nostris , quae Menippum im itati, non interpretati. quadam hilaritate conspersimus, multa admixta ex intima philosophia, multa dialectice dicta. E t paulo post his illum verbis compellat : Ipse varium et elegans omni fere numero poema fecisti, philosophiamque multis locis inchoasti, ad impellendum satis, ad docendum parum.

Varronianae qu id em satirae adeo obscurae, adeo implicatae et intellectu d iffi­ ciles e ra n t, ut etiam apud veteres acutioris ingenii interprete in d ig e ren t; idque p a ­ tet ex A . G ellio Noct. Alt. lib. X I I I , cap. X X I X , ubi scite adm odu m nebulo q u i­ dam inepte gloriosus d e rid e tu r , qui in libraria sedens laudabat se et venditabat, tamquam unus sub om ni coelo satirarum M . V arron is esset enarrator. Sed immane quantum nobis crescunt d ifficu ltates, quibus fragm enta tantum et tituli supersunt. Quare si quis inde ad rem confirmandam argum entum aliquod haurire v e lit, ei sane ad A . G elliu m adeundum e s t, qui duas ex eis e n a rra vit; alteram irspi IS c - cij.7.“ cov inscriptu m , ubi poeta pleraque exp osu it, quae helluones terra et mari e x ­ quirunt, et in hanc peragrantis gulae et in succos insuetos inquirentis industriam (1) Refer huc illud Varronis fragmentum, quod ad id temporis perennavit: Nemo aegrotus quidquam somniat tam, infandum, quod non aliquis dicat philosophus.