• Non ci sono risultati.

La nona porta Esempio di reinterpretazione di dottrine cabbalistiche (DO 2:22; DO 3:30).

Nel secondo libro del De occulta, capitolo 22, Agrippa dedica ampia spazio alla descrizione dei quadrati magici e dei sigilli planetari (signacula sive characteres).366Rispetto alla prima edizione (1510), il capitolo rappresenta una aggiunta, riformulata come capitolo indipendente solo nell’edizione definitiva del 1533. Nell’indice dell’edizione di Anversa (1531), le tabulae dei pianeti facevano ancora parte del cap. II, 21. Dunque, è verosimile ritenere che Agrippa fosse venuto aconoscenza dei trattati sui quadrati planetari nel periodo compreso tra il 1520 e il1531. Infatti, in una lettera a Brennonio del 1520, egli testimonia il suo intensolavoro di trascrizione dei manoscritti ereditati da Tritemioi: «Theodoricus meus in transcribendis Tritemianis reliquiis dies noctesque desudat» (Agrippa, Ep. II, 57, in Opera, II, p. 713).Ogni signaculum è il risultato di un gruppo di linee rette tracciate sulle lettere che formano il nome di un particolare demone [sul procedimento e le difficoltà implicate in questo genere di operazione, rimando a Lehrich, p. 104 e ss.]. A sua volta ogni demone è associato a un pianeta, di cui Agrippa riporta la tavola numerica. Ad esempio, il demone Hisma’el è legato alla mensula Jovis, che troviamo rappresentata nella Melancholia di Dürer. La tavola è costituita da un quadrato di sedici celle (4x4), riempite da numeri la cui somma dà il numero 136. Ora, il nome Hismael (לאמסה), se ad esso applichiamo (come fa Agrippa) la tecnica della gematria, corrisponderebbe al numero 136, vale a dire alla somma dei numeri 5 (ה), 60 (ס), 40 (מ), 1 (א), 30 (ל). Seguendo questa procedura, il quadrato di Giove corrisponderà allora a

363 Zambelli, “Teorie su astrologia, magia e alchimia (1348-1586) nelle interpretazioni recenti,” Rinascimento 27

(1987), pp. 95-119: 119.

364 Roling, “Maimonides und Wissenschaftskritik,” cit. 365 Roling, Aristetelische Naturphilosophie, p. 333 e ss.

366 G. Scholem, Alchemie und Kabbala, Frankfurt a. M., Suhrkamp, 1984, (trad. it. Alchimia e Kabbalah, Torino,

96

questo demone. Agrippa, però, si spinge oltre, costruendo un sigillo che gli permetta di evocare il demone Hismael. E il sigillo, evidentemente, deve essere basato sul quadrato magico di Giove. Questa scelta non si rivela priva di complicazioni. Poiché, infatti, i numeri 60 (ס), 40 (מ) e 30 (ל) non compaiono nella mensula Jovis, Agrippa è costretto a sostituirli con le unità 6, 4 e 30, sulla base del sistema noto con la formula aiaq bekhar, su cui torneremo a breve. La linea tracciata sul quadrato magico di Giove che unisca i numeri 5 (ה), 6 (ו), 4 (ד), 1 (א), 30 (ל) produrrà allora un sigillo, il sigillo di Hisma’el.367

È mia intenzione rivolgere lo sguardo al quadrato che l’autore definisce aiaq bekhar (De occulta philosophia III: 30, p. 493). Secondo Perroni Compagni, edizione critica, p. 493, tutto il passo su aiaq bekhar sarebbe ripreso da Reuchlin, Arte 3, sig. N3v-N4r. Un indizio apparentemente minimo, eppure significativo, si cela al suo interno:

Ricci, Liber portae lucis (Augustae: 1516) Agrippa, De occulta philosophia, III, 30,p. 493 (1-18) Quum verò nomen Edonai (thesauri instar) omnium

piscinarum et

defluxuuminundationemaccipiat,illitanquamreceptaculoינדא Adne [sic]: id est, Basium dictio accommodatur, ut bases atrii in quibus statuebantur columnae: centum enim argenteae bases tabernaculo fabricata erant, iuxta illud: Centum bases, centum talenta, quae centum piscinarum e magna piscina Edonai haurientum imaginem praeferunt: unde decretum est homini centum benedictionibus singulis diebus benedicere, per quas de harum piscinarum inundatione aliquid trahere possit, et si harum una defuerit, ac si maculam in sanctuarium iniiceret, iudicabitur: Huius verò mysticum de mystico pendet:

רכב

:

קיא

aiak, bechar: id est, aleph, iod, kof, bet,

Est adhuc alius modus apud cabalistas, olim magna veneratione habitus, sed hodie tam communis effectus ut fere inter prophana locum sortitus sit; est autem talis: dividantur viginti septem Hebraeorum characteres in tres classes, quarum quaelibet novem contineat literas - prima scilicetט ח ז ו ה ד ג ב quae sunt א

signacula numerorum simplicium rerumque intelectualium in novem angelorum ordines distributorum; secunda tenet צ פ ע ס נ מ ל כ signacula י

denariorum rerumque coelestium in novem orbibus coelorum; tertia vero

367 Questa l’ipotesi seguita da C. I. Lehrich, The Language of Demons and Angels: Cornelius Agrippa’s Occult

Philosophy, Leiden - Boston, Brill, 2003, pp. 104-105; ma si veda anche K. A. Nowotny, “The Construction of Certain Seals and Characters in the Work of Agrippa of Nettesheim,” JWCI 12 (1949), pp. 46-57. Per una diversa lettura dell’operazione di Agrippa legata ai sigilli, E. Cazalas, “Les sceaux planétaires de C. Agrippa,” Revue de l’histoire des religions 110 (1934), pp. 66-82; Idem, “Le Sceau de la Lune de C. Agrippa,” Revue de l’histoire des religions 114 (1936), pp. 93-98.

97

chaf, res. איק

Israëlita: Levita: Sacerdos anima:Spiritus:mens

100. 10.1.

Quod et arcanum innuit chahen: id est, Sacerdotis Levitae, Israël, idque mysticum designat animae, spiritus, mentis, hinc protulit David: benedic anima mea Deum, adaptavit enim benedictionem animae secundum mysterium trium superiorum ordinationum: animae enim centum benedictionibus benedicat praecipitur, quae ad Israël serie praescriptarespiciunt,dequibusdecima(quae decem est numero) debetur spiritui, qui Levitam ordine coaequat. Ex his vero decem Levitae et spiritui coordinatis, rursus menti pro decima traditur unum: unde collige quod si non singulis dierum, centum benedictiones protulerit, non exhibebiturmentiuna,quianec spiritui decem, quae decima sunt Levitarum: hi enim decimam accipiunt ab Israël, cuius denuo ipsi decimam Sacerdotibus tradunt,ac in hoc decimarum effulget arcanum, quod in Lege scribitur, et Levitis loquere dicens eis: quum acceperitis a filijs Israël decimas, quas dedi vobis de possessionibus eorum, auserte ab eo primitias Dei, decimam de decima.Decimae autem decima, abditum monstrat. Aleph, iod, kuf: si enim non fuerit kuf, nec iod erit, nec (iod ablato) erit et Aleph. Praevideas igitur ut benedictionibus singulis diebus centum benedicas, quarum si una defuerit, quasi maculatum sanctuarium relinquas existimaberis, quum eiusmodi benedictionibus, centum argenteis basibus assimilari habeant, per quas inundatio nominis Edonai in piscinas centum undequaque diffunditur.

Tenet quatuor reliquas literas cum quinque finalibus per ordinem, scilicet ץ ף ן ם ך ת ש ר signacula ק

centenariorum rerumque inferiorum, videlicet quatuor elementorum simplicium et quinque generum compositorum perfectorum. Has tres classes subinde in novem cameras distribuunt, quarum prima est trium unitatum (videlicet intellectualis, coelestis et elementalis), secunda est dyadum, tertia triadum et sic de reliquis; formanturque camerae illae ex intersectione quatuor linearum parallelarum, sese in angulos rectos intersecantium, sicut in hac sequenti figura exprimitur [segue immagine].

98

In questo contesto, Agrippa fornisce un’interpretazione ermetica della mens, interpretata come culmine dell’itinerario spirituale. Anche Ricci nell’Isagoge conferisce alla mens un ruolo centrale, ritornando nella prima “porta” del compendio latino del Sefer Sha‘are Orah.Occorre tenere a mente come il materiale proveniente dalla letteratura ebraica e confluito nella seconda redazione del De occulta sia sovente di seconda mano e spesso mediato dagli scritti di Ricci, anche se rielaborato. Ricci non è l’unica fonte da tenere in mente.368La storiografia recenteha indicato nel De harmonia mundi di Francesco Zorzi la fonte cabbalistica più importante per la seconda versione del De occulta philosophia (1533).369 Tra il materiale attinto da Zorzi, è da ricordare l’interpretazione della dottrina zoharica dei tre gradi dell’anima (Nefesh, Ruaḥ e Neshamah), alla base della nozione zorziana di dignitas hominis, costituita dall’unione dell’uomo e dalla sua conversatio con tutti i gradi dell’essere.370 Zorzi traduce i tre termini come “anima” (anima), “spirito” (spiritus) e “parte superiore” o “soffio” (portio superior o spiraculum). Anche Ricci ricorre alla medesima tripartizione ma traduce il terzo termine con “mente” (mens).371Tale scelta ci conduce a ipotizzare che costituisca l’altra fonte fondamentale della psicologia di Agrippa, secondo il quale il fine della parte superiore dell’anima sarebbe raggiungere la mens e ottenere la palingenesi. Secondo Maimonide, Ricci e Agrippa, la caduta del primo uomo ha provocato il distacco dall’Intelletto agente e conseguentemente la perdita della conoscenza perfetta.372 Il fine dell’uomo sembra dunque collegarsi, sia in Ricci che in Agrippa, alla riunificazione con la sua fonte, liberandosi dai legacci dell’immaginazione ed elevandosi in alto, verso il mondo degli angeli.

In conclusione, trasformarsi per raggiungere la salvezza implica, anche per Agrippa, una ascesi. Tuttavia, il significato dell’invocazione angelica e i metodi di esegesi cabbalistica illustrati

368Va ricordato come la formula aiaq bechar ricorra anche nella Isagoge Cabala, autografo di Egidio da Viterbo: cfr.

Ms. Parigi Lat. 598, fol. 5v. Ai foll. 1r-65r, il manoscritto contiene una versione latina delle Porte della Luce di Giqaṭilla (Isagoge Cabala, Sepher ha ora, id est luminis, ubi aperuit omnia Cabale; Portae lucis excerpta).Seguono nell’ordine: Liber Gilgulim (foll. 66r-68r); Mayerehet haeloit, ordo divinus (foll. 69r-118r); De nomine (foll. 118v- 141v); Sepher izira (foll 142r-156r); Sephiroth conceptus (foll. 159r-162v); Oratio f. Egidii in Racanatensem, super quinque libros Mosis (fol. 163v); Racanatensia precepta (fol. 382r). Unica opera del manoscritto ad essere datata, laMayerehet haeloit[Ma‘arekhet ha-Elohut] reca in calce la data: “1513, 10 Maij” (fol. 118). Per un’indagine relativa alla biblioteca di hebraica di Egidio e al ruolo del suo scriptorium nella trasmissione del sapere ebraico in età rinascimentale, E. Abate, “Filologia e Qabbalah. La collezione ebraica di Egidio da Viterbo alla biblioteca Angelica di Roma,”Archivio italiano per la storia della pietà 26 (2014), pp. 409-446.

369Perrone Compagni, Introduction, p. 42. 370Ibidem.

371Portae Lucis, ed. Pistorius, fol. 145.

99

da Ricci non corrispondono completamente a quanto esposto nel De occulta philosophia, dove l’invocazione è inserito nel quadro di una magia teurgica eoperativa.373

Tra i temi recuperati da Agrippa (De occulta, III, 15)a partire da fonti cabbalistiche, vi è quello dell’anima mundi, sviluppato da Ricci nel trattato Naturalia et prophetica de Anima coeli omni attentione digna adversus Eckium examina (in seguito ristampato con il titolo: De Anima coelicompendium): una questione destinata a tornare in Guillaume Postel.374

Sulla base dei parallelismi individuati da Vittoria Perrone Compagni, si riportano di seguito i principali passaggi di opere ricciane confluite nell’opera di Agrippa:

1) Pauli Israelite in cabalistarum seu allegorizantium eruditionem Isagoge (1510), fol. 5v (conclusio xxxiv): «Sic et carnalis hominis artus ipsum in perpetuo peculiarique sibi esse constituentes decem enumerantur utpote spiritus, cerebrum, pulmo, cor, epar, fel, splen, renes, genitalia, matrix cum ceteris illi annexis.» / Ed. Pistorius, fol. 121 (theorema xxiv): «Terreni hominis membra, quae et speciem perpetuant, et individuum conservant, quoque decem enumerant, videlicet cerebrum, pulmo, cor, stomachus, epar, fel, splen, ren, genitale, matrix cum annexis». Isagoge, ed. Pistorius, foll. 36, 34, ff. 22v-23r, 6r-v.

Agrippa, De occulta philosophia, II, 13, p. 287 (14-20): «sunt sanguinei hominis partes, menstruum, sperma, plasmativus spiritus, massa, humores, or Decem ganicum corpus, vegetativa, sensitiva, ratio et mens; decem quoque simplicia integralia hominem constituentia, os, cartilago, nervus, chorda, ligamentum, arteria, vena, panniculus, caro, cutis; decem quoque artus quibus constat intrinsecus homo, spiritus, cerebrum, pulmo, cor, epar, fel, splen, renes, genitalia, matrix.»

2) Pauli Israelite in cabalistarum seu allegorizantium eruditionem Isagoge (1510), foll. 5v- 6r (conclusiones xxxviii-xxxxviii): «Paradigmatica haec decem nomina hyperbolica (quem admodum et alia duorum hominum membra participative) decem sphiros idest numerationes et harum quamlibet variis cognominibus vocitari placuit: quorum nonnulla in medium verbi causa afferimus. [xxxix] Prima sphira: cheie: diadema supremum: privatio: atque mens. [xxxx] Secunda: Ioh: sapientia: primogenitus: essentia: informe. [xxxxi] Tertia: tetragramaton [sic] prolatum elohim: spiritus dei: iubileus: tuba magna: formatrix: penitentialis conversio: redemptio mundi: vita venientis seculi [sic]. [lxv] Accessit enim (ut cabalistae talmudistaeque et magnus formationis

373 Scholem, Alchemia e kabbalah, p. 82.

374 Secret, recensione a Nauert, Agrippa and the Crisis, p. 198. Su Postel, R. J. Wilkinson, Tetragrammaton: Western

Christians and the Hebrew Name of God. From the Beginnings to the Seventeenth Century, Leiden, Brill, 2015, pp. 95- 135.Cfr. infra, capitolo II.

100

libelli interpres rabi Ysaac proferunt) atque angelum Raziel atque ipsem edocuit adam: accessit filium Noe Sem atque angelum Iofiel: atque zadchiel abraam: atque raphael ysaac: atque piliel iacob: atque gabriel ioseph: atque metatron mose: atque maltiel elia.» Ed. Pistorius, foll. 121-122 (theoremata xxviii-xxxviii):375 «[xxviii] Eiuscemodi decem Dei nomina, decem sephiros (id est, numerationes) vocant Cabalei, quarum singulis varia attribuunt cognomenta (...). [xxix] Primae Sephirae adscribitur nomen Eheie, sumpremum diadema, privatio, pater, mens. [xxx] Secundae, adscribitur nomen Iah, sapientia, primogenitus essentia, informe. [xxxi] Tertiae, Tetragrammaton pronunciatum Elohim, prudentia, Spiritus Dei, Iubileus, turba magna, formatrix, conversio, redemptio mundi, vita venientis saeculi.» Isagoge, 39-48, ff. 6v-7r; In Apostolorum symbolum iuxta peripateticorum dogma dialogus, Papiae 1517, fol. c1r-v:

Agrippa, De occulta philosophia, III, 10, pp. 425-427 (4-26): «Primum horum est nomen Ehie, nomen divinae essentiae; numeratio eius vocata est Cether, quod interpretatur ‘corona’ seu ‘diadema’ et significat esse simplicissimum divinitatis et vocatur ‘quod oculos non vidit’ et attribuitur Deo patri et influit per ordinem Seraphim (vel, ut vocant Hebraei, Haioth Hacadosch, hoc est ‘animalia sanctitatis’) et exinde per Primum Mobile omnibusque essendi munus largitur, ipsum universum per totam circunferentiam et centrum replens; cuius intelligentia particularis nuncupatur Metatron, hoc est ‘princeps facierum’, cuius officium est introducere alios ad faciem principis: et per hunc loquutus est Dominus Moysi. Secundum nomen est Iod sive Tetragrammaton cum Iod coniunctum; numeratio eius Hochma, hoc est ‘sapientia’; et significat divinitatem plenam idearum et primogenitum et attribuitur Filio et influit per ordinem Cherubin (sive quem vocant Hebraei Ophanim, hoc est ‘formae’ vel ‘rotae’) et exinde in coelum stellatum, totidem illic fabricans figuras quot in se continet ideas, ipsum chaos creaturarum distinguens per intelligentiam particularem nomine Razielem, qui fuit praefectus Adam. Tertium nomen vocatum est Tetragrammaton Elohim; numeratio eius vocatur Bina, hoc est ‘providentia’ seu ‘intelligentia’; et significat remissionem et quietem, iubileum, poenitentialem conversionem, tubam magnam, redemptionem mundi et vitam venturi seculi et adtribuitur Spiritui Sancto et influit per ordinem Thronorum (sive quos Hebraei vocant Aralim, hoc est ‘angeli magni, fortes et robusti’) atque exinde per sphaeram Saturni, formam fluxae materiae ministrans; cuius intelligentia particularis Zaphchiel, praefectus Nohe, et alia intelligentia Iophiel, praefectus Sem. Et hae sunt tres numerationes summae et supremae, veluti sedes divinarum personarum; quarum iussu fiunt omnia, sed per reliquas septem exequuntur, quae iccirco dicuntur numerationes fabricae. Est itaque quartum nomen El, cuius numeratio Haesed, quod est ‘clementia’ sive ‘bonitas’, et significat gratiam, misericordiam, pietatem, magnificentiam,

101

sceptrum et dextram manum et influit per ordinem Dominationum (sive quem vocant Hebraei Hasmalim) per sphaeram Iovis, effingens corporum effigies, clementiam et pacificam iustitiam omnibus donans; et intelligentia eius particularis Zadkiel, praefectus Abrahae. Quintum nomen Elohim Gibor, hoc est ‘Deus robustus puniens culpas improborum’; et numeratio eius vocatur Geburach, quod est ‘potentia, gravitas, fortitudo, securitas, iudicium, puniens per strages et bella’; et coaptatur ad tribunal Dei et cingulum Dei et gladium et brachium sinistrum; et vocatur etiam Pachad, quod est ‘timor’, et influit per ordinem Potestatum (sive quem dicunt Hebraei Seraphim) et exinde per sphaeram Martis, cuius est fortitudo et bellum et afflictio, elementa depromit; et intelligentia eius particularis Camaël, praefectus Samsonis. Sextum nomen Eloha, sive nomen quadriliterum coniunctum cum Vaudahat; et numeratio eius Tiphereth, hoc est ‘ornatus, pulchritudo, gloria, voluptas’; et significat lignum vitae et influit per ordinem Virtutum (sive quem vocant Hebraei Malachim, hoc est ‘angeli’) in sphaeram Solis, claritatem illi et vitam donans et exinde metalla producens; et intelligentia eius particularis Raphaël, qui fuit praefectus Iacob. Septimum nomen Tetragrammaton Sabaoth, sive Adonai Sabaoth, hoc est ‘Deus exercituum’ ; et numeratio eius Nezah, hoc est ‘triumphus et victoria’; et applicatur ei columna dextra et significat aeternitatem et iustitiam Dei ulciscentis et influit per ordinem Principatuum (sive quem vocant Hebraei Elohim, hoc est ‘deorum’) in sphaeram Veneris zelum et amorem iustitiae et producit vegetabilia; et intelligentia eius Haniel et angelus Cerviel, praefectus David. Octavum nomen dicitur Elohim Sabaoth, quod etiam interpretatur ‘Deus exercituum, non belli et iustitiae, sed pietatis et consonantiae’ (habet enim utrunque nomen, hoc et praecedens, suum exercitum); numeratio huius vocatur Hod, quod interpretatur ‘laus et confessio et decor et celebritas’; et adtribuitur sibi columna sinistra et influit per ordinem Archangelorum (sive quem Hebraei vocant Bne Elohim, id est ‘filios deorum’) in sphaeram Mercurii ornatus elegantiam et consonantiam, producens animalia; et intelligentia eius Michaël, qui fuit praefectus Salomonis. Nonum nomen dicitur Sadai, hoc est ‘omnipotens et omnibus satisfaciens’, et Elhai [sic], quod est ‘Deus vivus’ ; et numeratio eius Iesod, hoc est ‘fundamentum’; et significat intellectum bonum, foedus, redemptionem et quietem et influit per ordinem Angelorum (sive quem Hebraei vocant Cherubim) in sphaeream Lunae rerum omnium incrementum et decrementum hominumque genios et custodes curat atque distribuit; et intelligentia eius Gabriel, qui fuit praefectus Ioseph et Iosue et Danielis. Decimum nomen est Adonai Melech, hoc est ‘dominus et rex’; et numeratio eius Malchuth, quod est ‘regnum et imperium’, et significat ecclesiam et templum Dei et ianuam et influit per ordinem animasticum, aniamarum videlicet beatarum (qui ab Hebraeis dicitur Issim, hoc est ‘nobiles heroës et principes’) suntque hierarchiis inferiores et influunt filiis hominum cognitionem mirificamque rerum scientiam et industriam et prophetiam largiuntur; et praesidet illis anima Messihae sive, ut

102

alii dicunt, intelligentia Matattron, quae dicitur prima creatura sive anima mundi et praefectus Mosae.»

3) Ricci, Pauli Israelite in cabalistarum seu allegorizantium eruditionem Isagoge (1510), foll. 24r-v: «Nam ut quaedam coeli portio atque quodvis astrorum quamdam terre plagam locumque decernit, sic angelicam illius portionis astrique virtutum eidem loco accomodari fas est: unde libro 83 quaestionum Augustinus unaquaeque inquit res visibilis in hoc mundo angelicam habet potestatem sibi praepositam.»/ed. Pistorius, [cfr. Agostino, De Diversis Quaestionibus ad Simplicianum 79, p. 225].

Agrippa, De occulta philosophia, III, 12, p. 435 (16-21): «[...] ut, sicut quaelibet coeli portio et quodque astrum certam terrae plagam locumque et tempus et speciem et individuum decernit, sic etiam angelicam illius portionis astrique virtutem eisdem loco, tempori, speciei accomodare fas est; unde Augustinus libro Quaestionum: “Unaquaeque - inquit - res visibilis in hoc mundo angelicam habet potestatem sibi praepositam”».

4) Ricci, Liber portae lucis, ed. Pistorius, fol. 141: [cfr. 1Gv 3: 1-2]: «Nullae igitur inter ipsum et nos merito substantiae atque figurae similitudo extat, sed membrorum intentio est, dociles reddere aures, quae membra inquam altissima rum latentiumque rerum menti humanae incomprehensibilium signa denunciant».376

Agrippa, De occulta philosophia, III, 13, pp. 437-438 (28-3): «Sunt itaque in Deo haec membra similia nostris, sed membrorum nostrorum ideae et exemplaria; quibus si membra nostra rite conformemus, tunc, in eandem imaginem translati, veri efficimur filii Dei Deoque similes, agentes et operantes opera Dei.»

5) Ricci, Naturalia et prophetica de anima coeli adversus Eckium examina, Augustae Vindelicorum 1519, fol. b1r [De Anima coeli, ed. Pistorius, fol. 207]:377 «Dereliquerunt factum Domini quod pepini cum Patribus eorum, quando eduli eos de terra Aegypti, et servierunt diis alienis, et adoraverunt eos quos nesciebant, et quibus non fuerant attributi: et illud: Ne forte elevatis oculis ad coelum videas Solem, et Lunam,et omnia astra coeli, et aversus adores ea, et colas, quibus attributi sunt omnes populi (vel quae distribuerit cunctis populis) qui sub universo coelo sunt: vos autem tulit et eduli de fornace ferrea Aegypti, ut haberet populum haereditarium».

376ShOr, ed. Ben Shlomo, I, p. 49. 377Cfr. Deut. 4: 19-20.

103

Agrippa, De occulta philosophia, III, 14, p. 440 (14-20): «et hi sunt dii quibus attributi sunt omnes populi, de quibus praecepit Moses in Deuteronomio, inquiens: “Ne forte, elevatis oculis ad coelum, videas Solem et Lunam et omnia astra coeli et aversus adores ea et colas, quibus attributi sunt omnes populi, qui sub universo coelo sunt; vos autem tulit Dominus Tetragrammus et eduxit de fornace Aegypti, ut haberet sibi populum haereditarium”».

104

C

APITOLO

II

L

A TRATTAZIONE DELLA

C

ABBALA

Eleva super nos lumen vulnus tui Tetragrammaton Liber portae lucis

L’Isagoge

La presentazione della prima edizione della Isagoge (Papiae: 1509), seguita a distanza di poco tempo da una ristampa (1510) e da una seconda edizione (Papiae: 1515),378 presenta diverse varianti rispetto all’edizione del 1541, contenuta nel De coelesti agricoltura e in seguito confluita nell’antologia di Johannes Pistorius il Giovane (Ars cabalistica, Francoforte 1587).379 L’edizione del 1515 è preceduta da una lettera in difesa della Cabbala (Epistola defensoria contra obtrectatorem cabalae), rivolta al canonico agostiniano Sebastian Stamler,380 che nel 1514 (due anni prima della versione a stampa) aveva letto una versione manoscritta del Liber portae lucis, mostrandola a Konrad Pellikan, ebraista e futuro campione della Riforma.381 Rispetto alla stampa

del 1510, la lettera costituisce la sostanziale novità della nuova edizione.

378 L’edizione del 1515 è preceduta da una epistola dell’agostiniano Giovanni Benedetto Moncetti (seconda metà sec.

XV - ca. 1547), curatore della prima edizione della dantesca Quaestio de aqua et terra (Venetiis: 1518). Nel 1515 Moncetti è a Parigi e poi a Londra, in veste di «totius Franciae et Angliae vicarius generalis atque commissarius apostolicus»,presumibilmente con il compito di riformare l’ordine. La positiva attenzione verso l’Isagoge ricciana si inserisce nel più ampio interesse verso le dottrine cabbalistiche mostrato dal versante agostiniano e specificatamente dimostrato dal generale dell’ordine, Egidio da Viterbo. Su Moncetti, Secret, “Notes sur Paulus Ricius,” pp. 170-171. Sugli interessi cabbalistici di Egidio, Secret, Kabbalistes Chrétiens, pp. 106-126 e passim; Abate, “Filologia e Qabbalah.,” cit.; cfr. infra n. 473.

379Ars Cabalisticae: hoc est, reconditae Theologiae et Philosophiae, scriptorum: In quo præter Pauli Ricii Theologicos