• Non ci sono risultati.

«Concentum celi quis inveniet?», Gb [Jb 38, 37]. Et sunt verba Domini ad Iob. Possunt hic notari quatuor: causa efficiens huius libri in hoc, quis; causa materialis in hoc, concentum; causa finalis ibi: quis dormire faciet. Forma vero sive modus intelligitur ex comparatione hominum ad invicem. Celum potest appellari patriarcharum <et> prophetarum chorus, id est antiquorum patrum qui, licet conversarentur in terra, id est inter terrenos, tamen sursum elevabuntur in celum. Pr [Pr 25, 3]: «Celum sursum, terra deorsum». Item per misteriorum occultacionem: in ipsis enim erant testimonia Christi et ecclesie sed occultata. Unde in ipsis et verbis et factis signantur plurima misteria sed non apparent. Unde dicuntur celum a celando, de quo in Apocalypse [Ap 6, 14]: «Recessit celum sicut liber involutus». Liber involutus inlegibilis est. Similiter recesserunt sancti patres a mundo tamquam in quibus non legimus. Hac duplici causa dicuntur celi. Concentus celi est concors desiderium et concors denunciacio que habebant de adventu Christi, quod significatum fuit Gn penultimo [Gn 49, 26] in benedictione Ioseph: «Donec veniat desiderium collium eternorum»; Glosa: Desiderium collium eternorum, id est sanctorum Christus31. Item concorditer denuntiabant

quod significatum fuit Ap 5 [Ap 5, 4-5], cum Iohannes fleret, quia non est qui apperiret librum et dicit ei unus de senioribus, id est concordia seniorum. Hic ergo est concentus celi, qui vigilabat et non poterat dormire, sed Salomon facit eum dormire in libro isto, in quo ostendit nuptias Christi et ecclesie. Unde ostendit complementum desiderii et cessationem denunciationis, quia cum venit veritas cessant iam denunciationes et desideria, quia desiderium est de non habito, quod significatum est <…> Lex et prophete usque ad Iohannem, qui digito prophetavit et demonstravit, et dormivit concentus et cessavit denunciacio. Unde quis intelligitur causa efficiens. Per concentum vero materia libri, que est concors desiderium sicut supra dictum est. Finis duplex est in ipso, scilicet cessatio denunciationis et complementum desiderii et finis in altero, ut amorem provocet et filios faciat Christi sponsi per amorem. Nupcie vero primo iniciantur, secundo consummantur. Iniciantur in consensu, consummantur in copula. Sic Salomon iniciat in hoc libro in consensu voluntatem, quod signatur ibi: Osculetur me [Ct 1, 1], et summat in ultimo capitulo: «Quis michi det te, fili, sugentem» [Ct 8, 1], ubi notatur unio nature divine scilicet et humane.

Modus agendi est forma operis et est iste liber descriptivus; describit enim quali desiderio adheret sponsa sponso et verba sponse et sponsi.

Titulus hic est: Incipit cantica canticorum. Et pluraliter dicuntur cantica, quia quatuor persone introducuntur loquentes, sponsus et sponsa, sodales sponsi et adolescentule. Item cantica canticorum dicuntur ab unitate finis. Item cantica canticorum anthonomasice. Tria enim sunt cantica: primum est in exitu de Egipto, id est de peccato. Ex 5 [Ex 15, 1-19]; alterum in progressu per desertum, scilicet de virtute in virtutem: «Audite celi que loquor» [Dt 32, 1]; tercium est in perfectione, quando totus homo ardet et totus convertitur in amorem Dei et propter hoc dicitur Canticum canticorum, quia canticum amoris est.

Unde ordinat nos ad vitam et propter hoc non supponitur parti philosophie sed parti vite active, scilicet et contemplative, quia aliquando notatur sponsa ad agros, aliquando ad vineas, aliquando ostenditur quiescere in lecto contemplacionis. Et forte omnes libri theologie non philosophie sed vite supponuntur. Hiis habitis, accedamus ad librum.

30 Ms. Paris, Bibliothèque Nationale, lat. 15604, f. 222ra; trascritto in DAHAN,

Les prologues cit. (alla nota

17), pp. 464-465.

31 Biblia latina cum Glossa Ordinaria, Strassburg 1480-1481 (rist. an. Turnhout 1992), Adolphus Ruschius, I, f. 109: «Sanctorum qui magno desiderio incarnationem Christi expectaverunt».

Iste liber liber est amoris et, quia amor ducit ad octavam resurrectionis et est inicium evangelii cui deseruit octonarius, ideo hoc canticum amoris in octo capitula dividitur, ut habito quod hic docetur, sciatur quod veniendum est ad octavam resurrectionis.

Da notare la compresenza dei due schemi, quello nuovo delle cause aristoteliche e quello tradizionale dell’accessus - d’altronde quest’ultimo modello non fu posto nel dimenticatoio dall’esegesi scolastica: all’individuazione, all’inizio del testo, delle cause efficiens, materialis e

finalis, segue, nella parte finale, l’esplicazione della forma o modus agendi, del titulus, della pars philosophie ad quam pertinet e dell’ordo. Forse non del tutto erroneamente la Smalley riteneva

che «in his prologues to Ecclesiastes and the Canticle, Guerric uses the older system»32: infatti, pur abbozzando una terminologia aristotelica, qui l’autore sembra maggiormente a proprio agio nel modello dell’accessus.

Il prologo al Cantico è costruito sulla base di un versetto tratto dal Libro di Giobbe, «Concentum celi quis inveniet?», ed è proprio in questo versetto che vengono individuate le cause e i principali elementi di analisi testuale del Cantico:

1) il quis, ovvero colui che riuscirà a comprendere il concentum celi, è la causa

efficiens33;

2) il concentum celi, ossia la concordia dei profeti nell’annunciare il Cristo e la sua unione sponsale con la Chiesa, la causa materialis o materia34;

3) la realizzazione della profezia comune, la causa finalis.

Per quanto concerne i dati forniti dall’accessus, evidenziamo i seguenti elementi: 1) forma o modus agendi: è il modus descriptivus35;

32 SMALLEY,

Some thirteenth-century Commentaries cit. (alla nota 23), p. 350; cfr. H.RIEDLINGER,Die

Makellosigkeit der Kirche in den lateinischen Hoheliedkommentaren des Mittelalters, Münster 1958, par. 62, [pp.

273-277], p. 274, nota 4: «Die Ansicht von B. Smalley, nach der Guerricus erst im Prolog des Weisheitskommentars das aristotelische Schema eingeführt habe, während er im Hoheliedkommentar noch das ältere Schema (materia, intentio, modus agendi) verwandte, ware also zu korrigieren».

33 Manca qui un’analisi dettagliata circa l’auctor humanus del testo sacro (Salomone o altri?), presente invece in prologhi di altri commentatori al Cantico. Cfr. DAHAN, Recherches sur l’exégèse du Cantique des Cantiques au XIII siècle, in Il Cantico dei Cantici nel Medioevo, Atti del Convegno Internazionale dell’Università

degli Studi di Milano e della Società Internazionale per lo Studio del Medioevo Latino (Gargnano sul Garda, 22-24 maggio 2006), a c. di R. E. Guglielmetti, Firenze 2008, [pp. 493-536], pp. 506-508.

34 Tre sono le principali interpretazioni relative alla tematica del Cantico: quella ecclesiologica legge nel libro sacro la descrizione delle nozze tra Cristo e la Chiesa; quella tropologica, l’unione tra Cristo e l’anima credente; quella mariana identifica la sponsa del Cantico con la Vergine Maria. Guerrico opta per la prima. Cfr.

ibid., pp. 508-510.

35 Cfr. ibid., p. 511: «La caractérisation du modus agendi du Cantique que fait Guerric de Saint-Quentin est isolée et peu satisfaisante».

2) titulus: la riflessione di Guerrico, incentrata sul plurale Cantica o sul singolare

Canticum, sembra voler compensare, dal punto di vista dell’analisi letteraria, la scarsa

attenzione per l’auctor humanus del libro sacro;

3) pars philosophiae ad quam pertinet: il Cantico, secondo il maestro domenicano, sarebbe da riferire alla vita attiva piuttosto che alla contemplazione della filosofia, ragion per cui non avrebbe senso una ricerca sulla branca della filosofia cui il testo sacro apparterrebbe. Tale posizione causa delle perplessità dato che la partizione stoica della filosofia a cui solitamente ci si riferisce negli accessus comprende anche l’etica e la sottolineatura del carattere pratico del Cantico operata da Guerrico avrebbe suggerito di classificare il testo sotto la voce etica, piuttosto che negare ogni possibile riferimento alla filosofia. D’altronde, l’affermazione per cui omnes libri

theologie non philosophie sed vite supponuntur sembra voler respingere persino il

carattere ancillare della filosofia nei confronti della teologia;

4) ordo: è il modus tractatus, ossia la mera suddivisione formale del testo in otto capitoli36, suddivisione non casuale né rispondente a meri criteri formali, bensì dettata da una lettura cristologica del Cantico, secondo cui gli otto capitoli indicano l’ottava della Risurrezione.

36 Il modus tractandi è la forma o modus agendi ovvero lo stile dell’opera; il modus tractatus è l’ordo del testo, la sua suddivisione in libri, capitoli, ed eventualmente paragrafi e versetti. Cfr. MINNIS,Discussions cit. (alla

Documenti correlati