• Non ci sono risultati.

3. Oggetto adeguato dell’intelletto e oggetto formale di metafisica e teologia

3.1. Quidditas rei materialis ed ens in quantum ens

L’oggetto adeguato del nostro intelletto – spiega Gerardo – è ciò che non eccede la sua possibilità di conoscenza e ciò che al contempo non le è inferiore:

«illud est obiectum adaequatum intellectus nostri, quod non excedit eius cognitionem, nec exceditur ab ea, et nihil est intra ambitum obiecti ad quod potentia non se extendat saltem de possibili, et omne quod attingit potentia, intra ambitum obiecti recluditur»629.

Facoltà intellettiva e suo oggetto proprio sono dunque proporzionati «in cognoscere et cognosci», senza nessun difetto o eccedenza da una parte o dall’altra. Ne consegue che l’opinione secondo cui la quidditas rei materialis (san Tommaso630) sia l’oggetto adeguato del

nostro intelletto,

«non videtur posse stare propter rationem obiecti adaequati: nam si quidditas materialis esset obiectum adaequatum intellectus nostri, sequeretur quod non posset se extendere ad aliquid immateriale cognoscendum, quod est falsum [...]. Consequentia patet, quia si extenderet se ultra quidditatem materialem, excederet obiectum sibi adaequatum, quod est absurdum»631.

Nemmeno il tentativo di ampliare l’orizzonte delle possibilità dell’intelletto umano sembra convincere Gerardo: «sunt alii qui dicunt huiusmodi obiectum esse ens in quantum ens, quia secundum eos nihil est communium eo»632. È la posizione di Duns Scoto633:

prerogativa dell’oggetto adeguato dell’intelletto consisterebbe nel possedere un grado di astrazione (communitas) tale da poter essere incluso in tutte le realtà conosciute. L’univocità (ens in communi) garantirebbe questa caratteristica634.

A questo proposito, il maestro agostiniano rimprovera al Doctor Subtilis di ridurre a una dimensione puramente logica (veritas rationis) la ragione di oggetto adeguato, e di aver limitato la predicazione dell’ens in quid ai soli genere e specie, riservando alle differenze ultime e alle passiones entis solo un’inclusione virtuale nell’essere, dunque non essenziale, e

628 Cfr. ibidem.

629 Ibid., art. 1: «An obiectum adaequatum nostri intellectus sit quidditas rei materialis». 630 Cfr. Summa theologiae I, qu. 85, art. 5, ad 3 e art. 8, Resp.

631 Prol., qu. 2, art. 1, p. 14. 632 Ibidem.

633 Cfr. DUNS SCOTO, Ordinatio I, dist. 3, qu. 3, nn. 137-151 (ed. Vaticana, vol. III, pp. 85-94). 634 «ens praedicatur univoce de ente creato et increato» (Prol., qu. 2 , art. 1, p. 14).

una predicazione accidentale635, con la conseguente riduzione dell’ens alla categoria di

genere636. L’ampliamento di orizzonte che Duns Scoto conferisce alle prese dell’intelletto

senza alcuna limitazione (nulla limitatio), implicherebbe, infine, l’immanenza della verità teologica nell’oggetto adeguato del nostro intelletto637 e, come conseguenza diretta,

l’inclusione nell’oggetto adeguato del nostro intelletto non solo dell’ente creato e finito ma anche di quello increato e infinito638.

La risposta di Gerardo si articola in tre momenti639: per prima cosa egli intende precisare

la genesi della «ratio adaequationis», ossia spiegare in virtù di cosa sia determinata l’adeguazione tra oggetto e potenza o facoltà. Secondo il maestro agostiniano, tale conformità o adeguazione possiede una natura, per così dire, intrinsecamente negativa, ossia caratterizzata da un limite («sumitur ex limitatione»), a sua volta imposto dalla limitata virtus di questa stessa facoltà. Per questo, prosegue Gerardo, è necessario individuare il limite ultimo (ultimum) in cui consista il termine dell’adeguazione e che coincide con l’oggetto adeguato stesso. Ora, questo ultimum è ciò in base a cui una potenza prescinde da tutto ciò che essa non può attingere, dovendo limitarsi invece a tutte le realtà poste al di qua del limite del suo oggetto:

«ratio adaequationis obiecti potentiae cogntitae sumitur ex limitatione et terminatione potentiae, nam cum potentia habeat limitatam virtutem, per quam differt ab aliis potentiis, necesse est dare in obiecto ultimum, in quod potest, quia virtus est ultimum de potentia [...], et in illo ultimo stat terminus adaequationis obiecti, per quod ultimum praescinditur potentia ab omni eo quod nequit attingere, et extenditur ad omnia quae includuntur intra limites obiecti, ratione cuius inclusionis illud ultimum quodammodo dicitur totum»640

Precisata in questi termini la relativa onnicomprensiva inclusività nell’ultimum di una potentia, il secondo momento afferma l’essenziale molteplicità della ratio obiecti adaequati di una potenza conoscitiva. Se infatti la virtus di una facoltà è tale che una sola ratio obiecti «non sufficit ad eius adaequationis», necessariamente vi concorreranno moltepici rationes attualmente distinte nell’oggetto adeguato di tale facoltà641.

635 Cfr. ibid., p. 15.

636 «Amplius sequitur quod ens sit genus contra Aristotelem tertio Metaph. Consequentia patet quia

omne habens species de quibus praedicetur et differentias de quibus non praedicetur est genus: ens autem secundum istos habet haec omnia ergo et c.» (ibidem).

637 «[...] veritas theologiae continebitur sub obiecto nostrae potentiae intellectivae, et per consequens

scientiae philosophorum determinantes sufficienter de toto ente secundum quod est obiectum nostri intellectus, tractassent de veritatibus theologiae, quod est falsum» (ibidem).

638 «[...] tunc sub obiecto adaquato intellectus continebitur non solum ens creatum finitum, sed

etiam ens increatum et infinitum, et sic intellectus noster aequalis capacitatis erit cum intellectu divino, quod pro nullo statu est possibile, ergo ut evitemus huiusmodi inconvenientia, cogimur dicere vel quod ens in communi non sit obiectum adaequatum, vel debemus illum restringere, et per aliquam rationem praescindere ab omnibus, quae sub cognitione intellectus non cadunt» (ibidem).

639 «Primo ostendam unde sumatur ratio adaequationis, secundo quo ratio obiecti adaequati

respectu cuiuscumque habitus, vel potentiae, est una secundum quid, plures simpliciter. Tertio videbimus quid sit obiectum adaequatum intellectus» (ibidem).

640 Ibidem.

641 «Primo, illud quod adaequat aliquam potentiam per plures rationes inquantum plures, habet

A questo punto non resta che determinare – ed è il terzo momento della determinatio – quale sia l’oggetto adeguato dell’intelletto umano. In parte ne conosciamo già le caratteristiche:

– anzitutto esso contiene plures rationes distinte in atto, in quanto una sola ragione non basterebbe ad adeguare la propria potenza; ne consegue che:

«obiectum adaequatum debet esse aliquid tale quod contineat actualiter et distincte rationes singulorum entium, quorumcumque generum, quia omnes huiusmodi rationes sunt attingibiles per intellectum»642;

– in secondo luogo deve essere necessariamente limitato:

«ratio praefati obiecti adaequati ita debet esse restricta, ut per eam praescindatur obiectum ab omni veritate, quae sub cognitione intellectus non cadit, pro quocumque statu, et ideo propter ista non videtur quod ens universaliter sumptum possit poni obiectum adaequatum intellectus, quia tunc nulla veritas praescinderetur ab eo, nec in communi, nec in particulari, et per consequens nulla esset veritas, quae sub cognitione intellectus nostri non caderet. [...] et ideo si volumus convenienter assignare hoc obiectum adaequatum, debemus ponere ens universaliter sumptum cum aliqua tamen restrictione et limitatione»643.

Questa limitazione risiede nella possibilità ultima (ultimum posse) del nostro intelletto nella conoscenza dell’essere, ossia della realtà «secundum omnes suas causas et principia, a quibus dependet in esse et cognosci»644.

Pertanto:

«finis et restrinctio entis, ut est obiectum adaequatum intellectus, hoc modo fiet dicendo, quod ens, universaliter sumptum, prout est reducibile vel resolubile in omnes causas suas, et principia a quibus dependet in esse et cognosci, est obiectum adaequatum intellectus»645.

Ad avviso di Gerardo, la bontà di questa definizione è data dalle caratteristiche a cui risponde l’oggetto adeguato così inteso («ens universaliter sumtpum, prout reducibile est in suas causas et principia»), che riassume come segue:

«Primo, illud est adaequatum obiectum in quo stat ultimum posse cognitionis intellectus; sed ultimum cognitionis stat in cognitione causarum et principiorum illius entis [...]. Secundo, illud est obiectum adaequatum quod continet omnes veritates ad quas intellectus potest pervenire, et praescindit illas quas non potest attingere, sed ens universaliter sumptum, resolubile et c. est huiusmodi [...]. Tertio, illud est obiectum adaequatum intellectus quod adaequat sibi obiecta

huiusmodi, ergo et c. [...]. Secundo sic, universale sumptum universaliter est simpliciter plura, sed obiectum cuiuscumque potentiae sensitivae adaequatum est universale, ergo est plura simpliciter» (ibid., p. 16).

642 Ibid., p. 17. 643 Ibidem. 644 Ibidem. 645 Ibidem.

omnium scientiarum; sed ens universaliter sumptum, reducibile in omnes suas causas et principia est huiusmodi. Quarto, illud ultimum, in quod potest intellectus supra omnes sensus, est obiectum adaequatum eius, sed reductio cuiuslibet entis cogniti in suas causas et principia est ultimum in quod potest intellectus supra omnes sensus [...]. Ex his omnibus concludo quod obiectum adaequatum intellectus est ens universaliter sumptum, prout reducibile est in suas causas et principia»646.