• Non ci sono risultati.

C ITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica Vaticana, ms Vat lat 5129

O) O XFORD, Bodleian Library, Canon Misc 165

V) C ITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica Vaticana, ms Vat lat 5129

Cart. (non compaiono filigrane), II, 201, IV' (il f. 201 in realtà è una carta di guardia inclusa nella numerazione; bianchi i ff. 27v- 31v, 40v-41v, 59rv, 68v, 78rv, 84r-88v, 92r-94v, 139v-144v, 157v, 169v-171v, 201rv), miscellaneo; a f. 1r nel margine superiore è

38 Ussani 1916, p. 450.

39 Descrizioni parziali in Seay 1964, pp. 9-12, Fischer 1968, pp. 96-97, Buonocore

1994a, p. 252 (la stessa descrizione, con una minima aggiunta, in Buonocore 1994, p. 215), Meyer 2003, p. 568; cenni in Danjou 1850, p. 650.

LXXXV

presente una segnatura antica (CXCVII), mentre sul fondo si legge «Liber Ioannis Francisci Ferrarii»; a f. II' vi sono un'addizione in colonna e prove di penna. Le carte sono state rifilate in modo che risultassero tutte di altezza e larghezza approssimativamente simili fra loro (mm 213 x 140 circa). Diverse mani di scrittura; codice della fine del sec. XV (posteriore al 1469, data della bolla di papa Paolo II ai ff. 135r-139v) di origine italiana: la sezione ai ff. 145r-169r, contenente due trattati musicali, è di origine toscana ed è stata copiata prima rispetto al resto del manoscritto.40 Coperta in cartone

rivestita in pelle rossa con decorazione color oro sui piatti e sul dorso; su quest'ultimo, in alto, vi è lo stemma di papa Pio VI (1775- 1799), in basso quello del cardinale bibliotecario Francesco Saverio de Zelada (1779-1801); tra i due stemmi il numero 5129.

Ai ff. 184r-195v si trova una parte del commento di Guarino alla Rhet. Her. (giunge sino a Rhet. Her. I, 4, 6), anonimo e anepigrafo; inc. «<S>olebant maiores in exponendis auctoribus ponere quedam extrinsecha et intrinsecha ...», expl. «... filius eius Paulus et frater Pauli petunt hereditatem a lege poterimus»; alla fine di f. 195v la parola di richiamo non trova corrispondenza con l'inizio della carta seguente, la prima del nuovo fascicolo. Nella porzione di testo guariniano la scrittura è ibrida: un'umanistica con qualche reminiscenza gotica, corsiva; alcune lettere capitali presentano il raddoppiamento del tratto, l'asse della scrittura è lievemente inclinato verso destra, il modulo delle lettere piuttosto ridotto; specchio scrittorio a inchiostro.

Il codice contiene inoltre:

ff. 1r-27r: RINUCCIO ARETINO, Esopi vita nuper e Greco in Latinum traducta incipit feliciter,41 inc. «Novas nimirum merces

reverendissime pater sed haud ingnava opum pondera nuper ...»,

40 «Nearly all this non-musical material is scribally of the same general cast, a

humanistic hand of the second half of the fifteenth century, Tuscan in origin. [...] The two musical treatises, although in an Italian book hand unlike the humanistic more cursive type seen elsewhere, were copied at the same general time as the rest of the manuscript, although it is certain that both were composed some time earlier. If the Talhanderius of our treatise is the same as the Taillandier of Chantilly and Apt, the date of this particular work would be from the latter part of the preceding century. Similarly, an assumption of an earlier date for the anonymous treatise may be supported by the rather curious situation of the examples within the work, where there is a mixture of white and black notation, the examples of plainchant appearing in white or open notes for mensural figures in black or solid ones. In view of the change to white notation for mensural music around the middle of the century, as well as other considerations, [...] there is strong support for the hypothesis that this first work has also written around the turn of the century, thus around 1400. That the plainchant is found in white notation is explained by a later copyst's efforts to modernize this material, something that would have been impossible for the mensural forms within the context of the textual explanation» (Sealy 1964, pp. 10-11).

LXXXVI

expl. «... atque ordinem alphabeti sequitur qui in latino sermone servari non potest hinc summit initium». Finis Esopi vite.

ff. 32r-40r: inc. RUGGERO BACONE (?),42 De Incarnatione Christi seu

De secretis phylosophie, «<Q>uoniam occasione cuiusdam sermonis quem ad clerum feceram de adventu Domini ...», expl. «... volo sic ad regulam fidei reduci ut a veritate catholica non discorder». Explicit tractatus fratris Iohannis Parmensis De Incarnatione Christi seu De secretis phylosophie et cetera. Amen.

ff. 42r-48r: PS. MERLINO, Liber de summis pontificibus;43 tit.: Incipit

epistula Merlini Anglici transmissa glorioso viro domino Blasio Londonensi antistati (sic) de Ecclesie pastoribus, inc. «Glorioso pastori domino Blasio divina favente clementia Londonensi antistati (sic) suo domino spetiali Merlinus eius subditus minimus clericorum cum omni devotione ...», expl. «... civesque tuos in perpetuum serves quod facturum te credimus et optamus». Finis.

ff. 48v-50r: PS. SIBILLA ERITREA, 'excerpta' dal Vaticinium Sibillae Erithreae;44 tit.: Ex prophetia Sybille Herithree hec, inc. «Leonis vero

rugitum pertimescent Danay venietque in Bisantium et rursus prophanabitur ...», expl. «... hos autem in sortem demonum voret Avernum». Finit.

f. 50v: inc. «Responsio demonis ad interrogationem sibi factam in partibus Grecie ibi detenti a quodam negromante Greco tempore Eugenii pape IIII. Veniet draco contra Grecorum imperium et imperii facies non erit ultra ...», expl. «... pietatem tuam scientiarum Deus qui absconditorum es cognitor et nosci omnia antequam fiant».45

ff. 51r-58r: Vasilographus;46 tit.: Incipit prophetia Sibille Chumee

[aggiunto in interlinea: vel Erithee], inc. «Exquiritis me o illustrissima turba Danaum quatinus Graios eventus ...», expl. «... ut illos sursum elevet hos autem in sortem demonum voret Avernum». Explicit prophetia Sibille Cumee [aggiunto in interlinea: Herithee. Deo gratias]. Amen.

ff. 58r-58v: inc. (preceduto da un appunto vergato da mano più tarda rispetto a quella — unica — che stende i testi precedente e

42 Sull'attribuzione a Ruggero Bacone anziché a Giovanni di Parma e a Giovanni

di Parigi (indicati come autori rispettivamente in V e nel resto della tradizione) si veda Little 1914, p. 411.

43 Sulla questione degli scritti profetici attribuiti a Merlino si veda Thevénaz

Modestin 2005, in particolare le pp. 908-912, che trattano proprio del testo in questione. Su quest'opera scrisse un commento Giovanni di Rupescissa, come lui stesso dichiara nel Liber ostensor quod adesse festinant tempora, VIII, 162 (Johannes de Rupescissa, Liber ostensor, p. 469; vedi inoltre Mesler 2009).

44 Dei testi attribuiti alla Sibilla Eritrea trattano Thevénaz Modestin 2005, pp. 907-

908, e Thevénaz Modestin 2005a.

45 Lo stesso testo è conservato nel ms. Gaslini 47 della Biblioteca Universitaria di

Genova, ai ff. 120rv. In Kristeller 1963, p. 244, si legge al riguardo: «Responsio demonis ad interrogationem sibi factam in partibus Grecie, made at the time of Eugenius IV».

LXXXVII

seguente: «Isydorum Ethimologiarum libro Xo capitulo VIIIo et

Lactantius eam nominat in libro primo capitulo V») «Sibille generaliter dicuntur omnes femine vates lingua Greca ...», expl. «... celeberior autem erat inter ceteras ac nobilior Euthea perhibetur». Amen.

ff. 60r-68r: ANONIMO, Ars memoriae artificialis,47 inc. «Ars

memorie artificialis pater reverende est qualiter homo ad recordandum...», expl. (f. 62v) «68: campanella. 69: billanccie. 70: trombetta»; dopo i ff. 63r-67v, bianchi, il testo ricomincia dall'inizio (ma ne è presente solo una piccola porzione) a f. 68r: inc. «Ars memorie artificialis pater reverende est qualiter homo ad recordandum ...», expl. «... qua non potest transfectari per virtutem convenientiam naturalem, sed solum per virtutem convenientiam. Primus amor Phebi ... Domini».

ff. 69r-77v: CRISTOFORO LANDINO, riassunto dell'Eneide,48 inc.

«<E>tsi ubique multiplici atque varia doctrina refertissimus sit noster poeta tamen in hoc libro ...», expl. «... signa laborare gradi et parere nam im partu maximus est labor».

ff. 79r-81r: IACOBUS DE CASTILIONE, epistola, inc.: «Iacobus de Castilione Iacobo Ambach Senensi salutem. Retulit mihi nuper Iohannes Tornabuonos utriusque nostrum ut ...», expl. «... hec habeo que hactenus scribere possum reliqua in dies intelliges. Vale. 1466».

ff. 81r-82r: PIERO DI COSIMO DE' MEDICI, lettere a papa Paolo II; tit.: Copia litterarum Petri Cosme ad Paulum papam IIm, inc. «Credo

sanctitatem vestram beatissime pater post mortem fidelissimi servitoris sui Cosme patris meis ...», expl. «... que omnia proniorem erga vestram beatitudinem servitutem nostram arguunt et paratiorem ad omnia aius precepta pollicentur. Florentie, die XI septembris 1466».

f. 82v-83r: lettere a e da Piero di Cosimo de' Medici: 1. tit.: Copia litterarum domini A. Acciaroli ad P. Cosme, inc. «Spectabilis vir frater honorande. Io mi rido di quello ch'io veggho Iddio ha apparecchiato potermi cancellare ...», expl. (f. 82v) «... io non dico questo per la robba benché io n'abbia di bisogno quanto io lo dico per rispecto tuo. Senis die XVII settembris. Angelus Acciarolus»; 2.

47 Ed. Zappacosta 1972. Un volgarizzamento italiano di questo trattato è nel ms.

II.IX.137 (inc. f. 99r) della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze (cfr. Tanturli

1978, p. 278).

48 In Field 1986, p. 39, si legge al riguardo: «The manuscripts [scil. Roma, Bibl.

Casanatense, ms. 1368, e Firenze, Bibl. Laurenziana, ms. 52, 32: contengono entrambi il commento all'Eneide del Landino] have one interesting digression. At the beginning of the sixth book of the Aeneid, there is an extended and elegant allegorical summary of all of the Aeneid, as if that day's lecture was intended to be an independent and self-contained oration. I recently discovered that at least once it has been copied separately, in a manuscript at the Vatican (Vat. lat. 5129, fols. 69-77v [...]). It is stylistically independent of both the Casanatense and

LXXXVIII

(f. 82v) tit.: Responsio Petri, inc. «Magnifice eques tamquam pater honorande. Il vostro ridere a facto ch'io non piangha che pure avevo dispiacere di questa vostra fortuna ...», expl. (f. 83r) «... e dimectere ogni ingiuria e restare quel vostro figliuolo che debbe essere inverso di voi tal padre. Die XXII settembris 1466».

ff. 83r-83v: Copia pactorum per Turchum cum hominibus civitatis Pere, inc. «Ego magnus dominus et magnus admiras (sic) soltanus Machometbei (sic) filius magni domini magni admiras (sic) soltani Mortbei iuro per deum celi et terre et per magnum prophetam nostrum Machomet ...», expl. «... mercatores Ianuenses possint et valeant ire et redire et mercimoniare solvendo commertia iuxta legem et consuetudinem. Actum est in Constantinopoli. Innuit dominatio mea anno VIm VIII LXI. indictione prima, die prima

Junii».

ff. 85r-91v: T. Liui Ab urbe condita librorum CXLII periochae (libri I- III);49 tit.: Epitoma L. Flori Titum Livium. inc. «(?) et res geste primo

continenter Ascanii regnum Albe Italie et deinceps Silvorum ...», expl. «... et ut a regibus et consules ita a consulibus ad decem viros imperium».

ff. 95r-124v: ANONIMO, frammenti di un trattato grammaticale,50

inc. «Neutra, -um, neutrius, neutri, veteres tamen harum femminina ...», expl. «... et pro certo tempore femininum pro incerto masculinum ponunt Virgilius in secundo».

ff. 125r-139r: lettere non firmate né datate e una bolla papale (ff. 135r-139r); l''auctor' di quest'ultima è Paolo II f. 135r ed è datata Roma, 1 aprile 1469.

ff. 145r-157r: ANONIMO, trattato musicale,51 inc. «Libellus musice

adiscende valde utilis et est dyalogus ...». expl. «... simul praebet sol sextus vel re finitur dubio quae sic est».

ff. 158r-169r: Incipit lectura per Petrum Talhanderii ordinata tam super cantu mensurabili quam super immensurabili,52 inc. «<P>lenius et

principalius ceteris artibus liberalibus amenam artem ...», expl. «Item quando est distantia longe ad ligaturam semibrevium caput prime semibrevis debet correspondere cornu dextro altiori longe lineatim ut hic patet per exempla». [segue una riga di pentagramma] Finit cantus planus, Deo laus. [segue altra riga di pentagramma] Rege veniente ad ecclesiam audita sunt tonitrua fulgur.

ff. 172r-183v: inc. «Modica pratica curiarum ecclesiasticarum ad formandum materias et scripturas in ipsis causis ...», expl. «... et ad declamandum et terminus ad articulandum qui servatur ad octavam diem».

49 Ed. Iahn 1853, pp. 3-8. 50 Cfr. Bursill-Hall 1981, p. 262.

51 Ed. Seay 1964; si vedano anche Fischer 1968, pp. 96-97, e Meyer 2003, p. 568. 52 Ed. Seay 1977; cfr. inoltre Fischer 1968, p. 97, e Meyer 2003, p. 568. La presenza

LXXXIX

ff. 196r-200r: OVIDIO, Heroides (ep. XV),53 inc. «<N>unquid ubi

aspectu est studiose lictera dextre ...», expl. «... ut mihi Leucadie fata petantur aque». Finis Deo gratias.

ff. 200r-200v: MATTEO PALMERIO (?), orazione,54 inc. «Hoc est insigne

rarum ad hoc officium sumptum ...», expl. «... nec reparatio fragilitatis humane et omnia que sancta sunt nature lege dilabuntur et corr(?)».

Versione I(d): M