• Non ci sono risultati.

La produzione letteraria di Dempster

THOMAS DEMPSTER E THOMAS COKE: DUE SCOZZESI IN ETRURIA

I. 2. La produzione letteraria di Dempster

Per quanto riguarda l’attività letteraria di Dempster, è possibile leggere un catalogo completo delle sue opere, compilato da lui stesso e posto alla fine del II volume della Historia Ecclesiastica Gentis Scotorum all’interno dell’autobiografia:

Scripta mea, si tamen tanti putasi esse, haec sunt, quantum continui morbi, et plerumque letale, locorumque subinde crebra mutatio, aut labilis memoria patiuntur.

Epistolae ad summos Pontifices Clementem VIII. Paulum V. lib. I.

Epistolae ad Principes, Magnae Britanniae Regem Jacobum, magnum Hetruriae Ducem Cosmum, Urbini Ducem Franciscum Mariam, Principem Massae, lib. I.

Epistolae ad illustrias. S. Romanae Ecclesiae Cardinales, Antonium Mariam Gallum, Friedericum Borromaeum, Robertum Bellarminum, Petrum Aldrobandinum, Alexandrum Estensem, Joannem Baptistam Detum, Scipionem Burghesium, Joannem Garsiam Mellinum, Bonifacium Cajetanum, Joannem Bonsium, Aloysium Caponium, Philippum Philonardium, Scipionem Cobellutium, Mauritium a Sabaudia, Carolum Mediacaeum, Julium Sabellum, a quibus responsiorias habet, lib. I.

78

Cfr. E. Chaney, The Grand Tour and the Great Rebellion. Richard Lassels and «The Voyage of Italy» in the

Seventeenth Century, Genève, Slatkine-CIRVI, 1985, pp. 309-310. 79

Thomas Urquhart di Cromarty (1611 - 1660) scrittore scozzese; viaggiò molto sul Continente, arrivando anche in Italia. Il primo tour lo fece a 11 anni e durò fino al 1636; alla morte del padre, nel 1642, trovandosi pieno di debiti, pensò di tornare sul Continente per risolvere questi problemi finanziari, ma ritornò in Scozia nel 1645; un suo ultimo viaggio per l’Europa continentale risale a dopo il 1653.

80

Cfr. E. Chaney, The Grand Tour and the Great Rebellion. Richard Lassels and «The Voyage of Italy» in the

Seventeenth Century, p. 226.

81 Cfr. S. Maffei, Istoria diplomatica, Mantova, 1727, p. 201; e cfr. Arnaldo Momigliano, Gli studi classici di Scipione Maffei, in Secondo contributo alla storia degli studi classici, Roma, 1960, p. 261 e ss.

49

Epistolae ad Maphaeum Barberinum, Scotiae Protectorem, et Maecenatem suum, lib. I.

Tracicomoedia Maximilianus lib. I.

Tragoedia Maximilianus lib. I. Duaci acta, scripta a puero. Tragoedia Stlico lib. I. Sammaxentii.

Tragoedia Decemviratus abrogatus lib. I. Lutetiae.

Epithalamium Marchionis Brandeburgici lib. I. Francofurti. Epithalamium Vicecomitis Hadintonii lib. I. Londini. Panegyricus Clemeti VIII Pontifici lib. I. Romae. Panegyricus Paulo V Pontifici lib. I. Romae.

Panegyricus Jacobo Vassorio, Parisiensi Rectori, lib. I. Lutetiae.

Expostulatio cum Musi set Senatu Aremorico, dum custodiam suae innocentiae ultro subivit, lib. I. Nemausi.

Panegyricus Jacobo Magnae Britanniae Regi lib. I. Londini. Divinatio ad Regem lib. I. Londini.

Strena Calend. Janu. Jacobo Haio Vicecomiti Duncanstrensi lib. I. Londini. Eucharisticon Alberto Archiduci lib. I. Duaci et Lovanii.

Actio Scholastica de S. Chaterina lib. I. Lutetiae. Poemata de S. Thoma Aquinate lib. I. Tolosae. Acrosticha de Europae Principibus lib. I. Duaci.

In Elizabetham Angliae Reginam lib. I. Duaci. Quo opere Angli vehementer offensi turbas concitarunt, sed auctoritate ecclesiastica compressi.

Lessus Henrici IV. Galliarum Regis lib. I. prodiit Lutetiae cum aliis ejusdem argumenti, pag. XCIX.

Lachrymae ad Timoleontem d’Espinay Sanlucium in Funere Uxoris lib. I. Parisiis et Lugdunii.

Judicium de omnibus omnium Gentium et Temporum Historicis lib. I. Parisiis. Cosmografia dictata frequentissimo Auditorio lib. I. Parisiis.

Notae in Sphaeram lib. I. Francofurti.

Politicae Parecbases, nuncupatae Alexandro Razivillo, Principi Polono, auditori suo, lib. I. Parisiis.

Epinicion, seu Victrix Academiae, lib. I. Lutetiae. Musca lib. I. Lutetiae ter edita.

Genethliacon Delphini Franciae, nunc Regis Ludovici XIII. lib. I. Flexiae. De Inundatione Anglicana lib. I. Flexiae.

Troia Hetrusca, seu Gamelia Ludicra in Sponsalibus Principis Urbini, lib. I. Florentiae.

Votum Scipioni Burghesio, S.R.E. Cardinali, lib. I. Romae. Bandum Mediacaeum lib. I. Florentiae.

Licitatio Profesorum lib. I. Pisis.

Epigrammata, Elegiae, Odae, Epistolae, Epica Carmina, variis in locis variisque causis scripta et edita, quae simul publicare, ubi per otium licebit, decreti, si tamen posteritatis fama non erunt indigni.

In Statium Notae MSS. lib. I. In Claudianum Notae lib. I. Flexiae.

In Claudianum Commentarius lib. I. Lugduni, et alibi. In Aelianum Commentarius lib. I.

In Corippum Africanum Commentarius lib. IV. Lutetiae.

Mythologia ex Auctoribus Graecis Latinisque non vulgaribus, et plerumque manusciptis, lapidum inscriptionibus, et numismatis, lib. I.

Antiquitatum Romanarum Corpus absolutissimum lib. X. Apparatus ad Historiam Scoticam lib. I.

De Scriptoribus Scotis lib. XIX.

Episcoporum in Scotia Successio lib. XIII. Abbatum in Scotia Successio lib. I.

50 Scoti Bello clari lib. I.

De triplici Juramento, sive Retractatio Loci ex libro X. Antiquitatum Romanarum cap. III. pag. DCCLXXXVIII. lib. I.

Epistolae ad Viros eruditos tota passim Europa, Scotos, Gallos, Anglos, Italos, Belgas, Germanos, Hispanos, Polonos, et Hungaros, qui peramanter et docte rescripserunt omnes, aut invitarunt, lib. I.

In Benedicti Accolti Aretini Historiam de Bello Sacro Commentatius lib. IV. rogatu perillustrium Accoltorum, et clarissimorum, Leonardi magno duci a secretis, et Petri professoris ordinarii juris apud Pisanos, cui omnia debeo, jam sub incude est, et dignus est autor in quo ornando impendatur opera.

Hetruria Regals lib. VII. quod opus ex tribus auctorum millibus collectum suspeci, hortatu Camilli Guidi, equitis Volaterrani, magno duci a secretis, et edicto principis censores legerunt, probaruntque Archiepiscopi Franciscus Boncianus Pisanus, Alexander Martius Medices Florentinus, archidiaconus Florentinus, Cosmus Minerbettus, Raphael Medices, eques, marchioque Bottius, et Curtius Picchena, primarius a secretis. Sed quia non dum adhuc prodiit, non gravaberis, lector, sigillatim summaria percurrisse. […]

Et scripsit praeterea,

Praefationes solennes in plerosque utriusque linguae autore, Parisiis, Tolosae, Nemausi, Pisis, Bononiae, quarum pleraeque prodierunt, lib. I.

Scotiam illustriorem, seu Mendicabula repressa, lib. I. Mendici quidam Hiberni virulentum libellum suppressis nominibus in illum scripserant, cui ille respondet: prodiit Parisiis superiore anno.

Historia Quadrupedum bisulco rum Ulyssis Aldrovandi, decreto senayus suscepta, et Bonon. edita, lib. I. prodiit Parisiis superiore anno.

Judicium de Scriptorib. Anglis Histor. et sublecta eorum fide, lib. I.

Haec trimesti cura, inter assiduas foris lectiones, domi solicitudines, aegre moliebar anno salut. MDCXIX. die III. calend. quintiles, aetatis vero anno XXXIX. Si vero quid orthodoxae, catholicae, et apstolicae, Romanae fidei contrarium sit, indictum, incogiatum, nec scriptum velim: ita asperrimam fortunam et durum exilium Deus lenire velit. Utinam! Utinam!82

Questa vasta attività letteraria ha interessato il giudizio dei suoi contemporanei e di quanti di lui si sono successivamente occupati, non senza formulazioni spesso contrastanti.

Riguardo alla sua cultura e al suo carattere, riferendosi al suo scritto, Curzio Picchena – uno dei segretari di Cosimo II –, in una lettera indirizzata all’ambasciatore del Granduca a Roma, Piero Guicciardini, scriveva:

Sento da chi l’ha maneggiato ch’egli è huomo di molte lettere, straordinaria erudizione, et ha una bella lingua latina, ma si dubita del suo cervello, e della sua pazienza83.

Il già citato Giovanni Vittorio Rossi, l’Eritreo, sempre nella Pinacotheca aggiunse sul Dempster un commento riguardo al carattere rapportato a quello di altri uomini di lettere:

82 T. Dempster, Historia Ecclesiastica Gentis Scotorum, Edimburgi, Excudebat Andreas Balfour cum Sociis, anno

M.DCCC.XXIX., Tomo II, pp. 678-686.

83

51

Fuit haec semper constans omnium fere hominum opinio, eum esse ad literarum studia aptissimum, qui sit quietissimus, et ab omnium certaminum contentione remotissimus; quod mitissima Musarum natio non audeat ad eum accedere, cui immane ac ferox ingenium à natura contigerit. Sed, nescio quo pacto, hac nostra aetate, mansuetissimae illae sorores, summa animi voluntate, complexae sunt Thomam Dempsterum, Scotum, hominem factum ad bella et contentiones; quippe qui leviter, re, vel verbo lacessitus, continuo ad arma rixasque decurreret, nullum ferme diem, à concertationibus vacuum, praeterire finebat; quin videlicet, cum aliquo, vel ferro decerneret, vel si ferrum minus suppeteret, pugnis rem ageret; quo fiebat ut esset paedagogis omnibus formidabilis. […] tum Pisas se contulit, ubi abductae à se mulieris infortunio maetatus, ut paulo ante memoravimus, fuit. Atque hanc Pisanam commorationem arbitror fuisse causam, cur Septem illos elegantissimos de Regali Hetruria libros scriptos reliquerit, qui nondum editi, summa Magni Hetruriae Ducis cura, asservantur84.

Altre e maggiori polemiche destarono anche i suoi scritti sulla Scozia, nei quali inventò addirittura biografie fittizie85; indubbiamente l’abitudine di Dempster tesa a orchestrare gli

argomenti trattati con notevole parzialità ha fatto sorgere dei sospetti anche sul De Etruria Regali riguardo alla veridicità di molti resoconti, anche perché – vale la pena ricordarlo – si tratta di un’opera scritta su commissione con l’intento di rintracciare prove per una nobile genealogia.

Purtroppo il testo dell’erudito scozzese, che nel 1619 doveva essere pubblicato presso un editore veneziano, rimase inedito per più di un secolo allo stato di manoscritto. Non fu pubblicato poiché l’autore – come già accennato in precedenza – aveva interrotto i suoi rapporti con Cosimo II. Il manoscritto di Dempster sarà edito cento anni più tardi dal connazionale Thomas Coke che lo scoprì durante il proprio Grand Tour.