• Non ci sono risultati.

Scritti patristici e fonti liturgiche

3.2. Fonti liturgiche – I sacramentar

I sacramentari rappresentano i nuclei embrionali dei moderni messali, fornendo indicazioni per i cimiteri, le tombe dei martiri e le loro feste. Specialmente nelle messe stazionali un buon numero di dati topografici si possono trarre dalle preghiere, che in molteplici casi rispecchiano l’ambiente in cui vennero recitate.

Il culto di Felicita e dei sette figli trova nell’analisi delle fonti liturgiche un riscontro che pur se non determinante risulta comunque non trascurabile. Come messo in evidenza da Victor Saxer88 nel suo contributo all’XI congresso Internazionale di Archeologia Cristiana, l’utilizzo delle fonti liturgiche risulta indispensabile per una corretta ricostruzione delle dinamiche cultuali sia all’interno della città di Roma che nel suo suburbio89.

3.2.1 Sacramentario Veronense

Il sacramentario veronense è il più antico e è denominato anche “leoniano” poiché la sua redazione fu attribuita a papa Papa Leone I (+ 461). Conosciuto grazie ad un copia conservata presso la Biblioteca capitolare di Verona, e ritrovata nel 1730, non è un sacramentario vero e proprio, ma una semplice raccolta, fatta a titolo privato, di alcuni dei

libelli missarum esistenti. Compilato probabilmente a Roma verso la metà del VI secolo,

sulla base di fonti più antiche presetnata menzione sia di Felicita che dei sette figli. Si legge infatti:

IN NATALE SANCTE FELICITATIS

Misericors et omnipotens deus, qui nos de virtute in virtute[m]devita veneratione | : servitute :| currentes tuorum facis... gaudere sanctorum : presta, ut quorum sollemnitatibus consolamur, orationibus audiuvemur : per.

Intende munera, domine, quaesumus, altaribus tuis pro sancte Felicitatis martyris tuae commemoratione proposita ; ut sicut per haec beata mysteria illis gloriam con tulisti, nobis indulgentiam largiaris : per.

Vere dignum: in exultatione festivitatis hodiernae, qua beata genetrix sacratum tibi gregem carne procreatum per tuam gratiam mente perfecit. Ecce vere in qua, sicut scribtum est, fabricavit sibi sapientia / domum septem columnis instructam. Ecce [ f. 124v]

quae, quod nomine praelivavit, rebus inplevit; et non solum fecunditatis prosperitate gloriosa, sed cum nec mors auferre potuit, sed effecit pitius sempiternem: per.

Libantes, domine, mensae tuae beata mysteria quaesumus, ut martyrum interventione sanctorum temporalem et praesentem nobis misericordiam conferant et aeternam: per.

Protege, domine, plebem tuam, et quam martyrum tuorum adsidua tribues festivitate devotam, tibi semper placitam fieri praecibus concede iustorum: per.

II. ITEM ALIA. Da nobis, domine deus noster, sanctorum martyrum palmas incessabili devotione venerari; ut quos digna mente non possum celebrare, humilibus satem frequentemus obsequiis: per.

Fidelium tuorum munera, domine, pro sanctorum martyrum sollemnitate propitiatus adsume; et ut tibi nostra sint grata servitia, gratiae tuae largitate concede: per

Vere dignum: quoniam magna sunt operatua, domine, et inmensa magnalia, per quae / nobis laetitia hodiernae festivi-[f. 125R]tatis accessit. Vere enim Felicitati filii et vera est suorum felicitas filiorum, quos et casto fetu sancti coniugii mater fecunda progenuit, et rursus confessionis sacrosante visceribus martyr beata conceptos per fidem denuo felicius peperit martyres ad coronam: per.

Presta nobis, domine, quaesumus intercedentibus sanctis tuis, ut quae ore contegimus, pura mente capiamus: per.

III. ITEM ALIA. Sancti matyres, domine, quaesumus, etnominibus suis nobis suffragentur et praecibus: ut et Clemens tuus sapientem clementiam sequi, et tibi sacrata Felicitas non poscat veraciter esse felices: per.

In sanctorum tuorum passionibus praetiosis te, domine, mirabilem praedicantes menera votiva deferimus. Presta, quaesumus, ut sicut illorum tibi grata sunt merita, sic nostrae servitutis accepta reddantur officia : per.

/ Vere dignum : hodie quippe, domine, et tuo munere [ f. 125v]celebratur magnifica mater e martyr, praeclara progenies simili passione, gloriosa in talibus mambris aeclesia, meritoque in omnibus beata Felicitas : per.

Repleti sumus, domine, sacramenti et gaudiis, quae in sanctorum tuorum celebritatibus et frequentamus et sumimus: per

Semper, domine, quaesumus, fac populum tuum sanctorum martyrum patrocinio gratulari ; ut beneficia tua, quae propiis obsecrationibus obtinere non sufficit, iustorum tuorum suffragiis incessanter accipiat : per.90

3.2.2 Gelasiano vetus

Pervenutoci solo tramite il «codice Vaticano reginense latino 316», il sacramentario gelasiano vetus è anch’esso di origine romana ma la sua attribuzione a papa Gelasio (492- 496) è del tutto infondata91. Composto prima del pontificato di Gregorio II (715-731) è del tipo presbiteriale, è diviso in tre sezioni o libri (feste dal Natale alla Pentecoste- il santorale-le domeniche ordinarie).

Come messo in evidenza da Chavasse92 il testo risulta essere una combinazioni di elementi legati alla liturgia papale e a quella presbiteriale.

Si legge:

IN NATALE SANCTAE FELICITATIS. ITEM VIII KALENDAS DECEMBRIS

Intercessio nos, quaesumus, domine, sanctae Felicitatis martyrae tuae votiva confoveat, ut eius sacrata natalicia et temporaliter frequentemus et conspiciamus aeterna: per dominum nostrum.

SECRETA. Munera tibi, domine, pro sanctae Felicitatis gloriosa commemoracione

deferimus, quae nobis huius solempnita[ti]s effectu confessionem dedicavit et sanguinem: per dominum nostrum.

POST COMMUNIONEM. Praesta, domine, quaesumus , ut sacramenti tui participatione

vegitati sanctae Felicitatis quoque martyris praecibus adiuvemur : per dominum nostrum93

Non sono presenti segnalazioni per quanto concerne i sette fratelli.

3.2.3 Gelasiano di S. Gall

o

Il Gelasiano di S. Gallo è uno dei molteplici sacramentari detti “Gelasiani del’VIII secolo” o “di Pipino il Breve”. Nato dal tentativo da parte di alcuni monaci franchi di fondere il gelasiano vetus con un modello gragoriano, fu composto tra il 760 e il 77094.

EODEM DIE. NATALE SANCTE FELICITATIS

Praesta quaesemus omnipotens deus, ut beate Felicitatis martyris tue solemnia recensentes, meritis ipsius protegamur et precibus. Per dominum nostrum.

SUPER OBLATA./ Munera tibi domine pro sancte Felicitatis gloriosa commemoratione

deferimus, que nobis huius solemnitatis effectum, et confessione dedicavit et sanguine. Per.

POST COMMUNIONEM. Supplices te rogamus omnipotens deus, ut intervenientibus sanctis

tuis, et tua in nobis dona multiplices, et tempora nostra disponas. Per dominum nostrum.95