• Non ci sono risultati.

Le parole di un amore quasi corporeus impiegate nel Cantico dei cantici fanno sì che l’anima, ridestata dalla sua insensibilità, sia eccitata mediante parole

II. Metodi e strumenti per lo studio delle font

3. Le parole di un amore quasi corporeus impiegate nel Cantico dei cantici fanno sì che l’anima, ridestata dalla sua insensibilità, sia eccitata mediante parole

che le sono consuete. Nelle Omelie su Ezechiele, Gregorio utilizza la stessa figura dell’anima refricata accompagnata da un lessico analogo, con una minima differenza che non intacca la sostanza del discorso. In entrambi i casi l’anima è scossa dalla Sacra Scrittura: dalle parole vicine al linguaggio dell’amore fisico impiegate dall’autore sacro per quanto riguarda l’immagine espressa nell’Expositio, dalla meditazione della Bibbia tout court per quanto riguarda il passo parallelo nelle Homiliae:

Studete, quaeso, fratres carissimi, dei uerba meditari, nolite despicere scripta nostri conditoris, quae ad nos missa sunt. Multum ualde est quod per ea animus refricatur ad calorem, ne iniquitatis suae frigore torpescat. Cum illa praecedentes iustos fortiter egisse cognoscimus, et ipsi ad fortitudinem bonae operationis accingimur, sanctorum exemplorum flamma animus legentis incenditur (Greg EzHom 2, 3, 18).

Dio, mediante l’allusione a parti anatomiche (dum membra corporis nominat), ci guida alla scoperta dell’amore divino. Anche nei Moralia Gregorio spiega molto bene questa consuetudine divina a servirsi di una simbologia antropomorfa con finalità pedagogiche. Il Creatore propone all’uomo rappresentazioni di cose note perché questi si elevi nella ricerca e nella comprensione delle cose ignote:

Quia humanum genus beatus Iob meritis transcendebat, eum pius conditor et eruditor ad considerandam similitudinem suae magnitudinis prouocat, ut cognita tanta dissimilitudine, in humilitate se premat. Sed cum in Deo uox et brachium dicitur, cauendum summopere est, ne quid in eum mens corporeum suspicetur. In antropomorphitarum namque haeresim cadere est, eum qui incircumscripte implet et circumplectitur omnia intra corporalia lineamenta concludere. Sed omnipotens Deus ad sua nos trahens, usque ad nostra se humiliat, atque ut alta insinuet, humilibus condescendit, quatenus paruulorum animus rebus cognitis enutritus, ad inquirenda exsurgat incognita; atque ab eo qui longe super ipsum est quaedam iuxta se audiens, quasi quibusdam ad

                                                                                                               

30 «Significanter expressit alienigenas illuc demutatos, qui terram israheliticam post captiuitatem

populi coluissent. Tropologice autem domus scripturarum intellegentiae cognoscuntur, in quibus habitaculum nostrae mentis firmemus. Aliter enim in eis non ualebimus habitare, nisi sensibus tamquam ianuis patefactis, interioris intellegentiae latitudinem teneamus»: Ver Cantica 2, 18.

illum passibus moueatur. Vnde fit ut per Scripturam suam aliquando a corporibus hominum, aliquando a mentibus, aliquando uero ab auibus, aliquando etiam ab insensatis rebus quasdam longe dissimiles in se similitudines trahat (Greg Mor 32, 5).

Il ricorso a questo tipo di simbologia da parte di Dio è mirato anche a evidenziare, con l’impiego di similitudini paradossali, la differenza fra la grandezza divina e i limiti delle creature.

Sia nel brano appena citato, sia nel paragrafo dell’Expositio in oggetto, è presente l’elemento topico dell’abbassamento di Dio finalizzato all’innalzamento dell’uomo31. Il concetto è molto diffuso e affonda le proprie radici nell’inno cristologico di Fil 2,6-11 e nell’assioma simile a simili della filosofia greca; in ambito patristico esso trova una sua autorevole formulazione già a cavallo tra il II e il III secolo nelle pagine di Ireneo di Lione († 202) e di Clemente Alessandrino († 215 ca.)32.

Il Bélanger ha voluto vedere in questo passaggio una reminiscenza agostiniana proveniente dalle Enarrationes in Psalmos33:

Meminit caritas uestra, cum sit unus sermo Dei in scripturis omnibus dilatatus, et per multa ora sanctorum unum uerbum sonet, quod cum sit in principio Deus apud Deum, ibi non habet syllabas, quia non habet tempora; nec mirandum nobis sit, quia propter infirmitatem nostram

                                                                                                               

31 Questo tema ricorre anche nelle Homiliae in Euangelia: «Pensate, fratres carissimi, post

incarnationem Vnigeniti Filii qualis sit hodierna sollemnitas de aduentu Spiritus sancti. Sicut enim illa, ita quoque et haec est honorabilis. In illa quippe Deus in se creando suscepit hominem, in ista uero homines uenientem desuper susceperunt Deum. In illa Deus naturaliter factus est homo, in ista homines facti sunt per adoptionem dii. Si ergo remanere carnales in morte nolumus, hunc, fratres carissimi, uiuificantem Spiritum amemus» (Greg EvHom 2, 30, 9). Un altro passo dello stesso tenore è stato segnalato dal Bélanger (Grégoire le Grand, Commentaire sur le Cantique des cantiques cit., p. 70 nota 7): «Sed cum scriptura sacra temporaliter editis loquitur, dignum est ut uerbis temporalibus utatur quatenus condescendendo leuet; et dum de aeternitate aliquid temporaliter narrat, assuetos temporalibus sensim ad aeterna traiciat; seque bene nostris mentibus aeternitas incognita dum uerbis cognitis blanditur infundat» (Greg Mor 2, 35).

32 Già Socrate riferiva che presso gli antichi l’amicizia più intima era quella che si instaurava tra

simili (Socr Gor 510b). Per quanto attiene all’ambito patristico, a titolo esemplificativo possiamo citare un passo dell’opera del vescovo di Lione, tratto dell’Aduersus haereses, che conobbe anche una traduzione latina e una circolazione in Occidente: «Propter hoc enim Verbum Dei homo, et qui Filius Dei est Filius hominis factus est, <ut homo>, commixtus Verbo Dei et adoptionem percipiens, fiat filius Dei»: Ir Adv 3, 19, 1. Il principio simile a simili salvatur in Clemente Alessandrino presenta una sfumatura leggermente diversa, in quanto l’assioma è applicato all’azione salvifica operata dai predicatori nei confronti dei propri consimili: cfr. Alfredo Brontesi, La soteria in Clemente Alessandrino, Roma, Università Gregoriana Editrice 1972 (Analecta Gregoriana, 186. Series Facultatis Theologicae. Sectio B, 60), p. 359 e ss.

descendit ad particulas sonorum nostrorum, cum descenderit ad suscipiendam infirmitatem corporis nostri» (Aug Ps 103, 4).

Per quanto riguarda la presenza di questo topos negli scritti dei predecessori del grande pontefice, va sottolineato che, grazie al riverbero dell’inno paolino (Fil 2,6-11), è stato possibile individuare un significativo punto di contatto con il Commentario di Apponio34. Entrambi gli esegeti, prima di intraprendere la spiegazione sistematica del testo biblico, evocano l’abbassamento divino, sebbene con un grado di approfondimento diverso. Apponio profonde una lunga teoria di coppie antitetiche, laddove invece Gregorio si mostra più sintetico:

Vbi elisa erigitur humana progenies, compedita absoluitur, corrupta ad uirginitatis integritatem reformatur, expulsa paradiso redditur: ex capti- ua libera, ex peregrina ciuis, ex ancilla domina, ex uilissima regina et sponsa creatoris sui, Ver- bi Dei, Christi benignitate, effecta ostenditur quae digna sit eius suscipere oscula, et unum cum eo effecta spiritu, in caelestibus sublimata regnare. Quae sublimitas humiliatione Filii Dei celebrata cognoscitur, sicut magister gentium docet, de Christo dicendo: Humiliauit se ut nos exaltaret (Fil 2,6-11). Non enim iniuria deputa- tur artifici, pretiosum anulum lapsum in ster- coris foueam, paulisper seposita stola, ad quae- rendum descendere, et inuentum rursum suae dexterae reddere. Nam quidquid humile, quid- quid uilissimum, quidquid despectui dignum impia stultaque gentilitas opinatur, cuius incre- dulitatis caligo oculos cordis caecauit, hoc glo- riosum, hoc inenarrabile, hoc perquam magni- ficum apud diuinam clementiam et omnes uirtu- tes caelestes esse probatur. Nam quae immensa potentia, quae bonitatis dulcedo, quae misera- tionis superlatiua omnium operum fragrantia paternae uirtutis, admirata ab angelis omnium- que sanctorum choris, praecelsis uocibus, per- petuis laudibus effertur, nisi ut dominus ancil- lam, ut rex pauperculam, ut aeternus mortalem per adsumptionem carnis, rex Dominus Chris- tus Ecclesiam, id est Dei Sermo sibi animam sub coniugis titulo copularet? (App Ct I, 4-5)

Hinc est enim, quod in hoc libro, qui in canticis canticorum conscriptus est, amoris quasi corporei uerba ponuntur: ut a torpore suo anima per sermones suae consuetudinis refricata recalescat et per uerba amoris, qui infra est, excitetur ad amorem, qui supra est. Nominantur enim in hoc libro oscula, nominantur ubera, nominantur genae, nominantur femora in quibus uerbis non irridenda est sacra descriptio, sed maior dei misericordia consideranda est: quia, dum membra corporis nominat et sic ad amorem uocat, notandum est quam mirabiliter nobiscum et misericorditer operatur, qui, ut cor

nostrum ad instigationem sacri amoris accenderet, usque ad turpis amoris nostri uerba distendit. Sed, unde se loquendo humiliat, inde nos intellectu exaltat (cfr. Fil 2,6-11): quia ex sermonibus huius amoris

discimus, qua uirtute in diuinitatis amore ferueamus (Greg CtExp 3).

                                                                                                               

34 In realtà Fil 2,6-11 ha avuto notevole successo fra i commentatori del Cantico che hanno

preceduto Gregorio: sebbene in contesti differenti, riferiti generalmente al commento dei lemmi e spesso sotto forma di reminiscenza, questi versetti paolini sono presenti nell’esegesi di Origene, Gregorio d’Elvira, Filone di Carpasia e Giusto d’Urgell (cfr. nell’Introduzione di questo lavoro il paragrafo Prospetti sinottici, Tab. 83).

4. Nel quarto paragrafo, Gregorio avverte chi lo ascolta del pericolo di

Outline

Documenti correlati