II. Metodi e strumenti per lo studio delle font
35. Il lemma successivo, Posuerunt me custodem in uineis, uineam meam non custodiui (Ct 1,5d-e), viene interpretato come l’abbandono da parte della
prima comunità gerosolimitana venuta alla fede in Cristo della predicazione a favore degli ex fratelli nella fede, per dedicarsi alla diffusione del Verbo presso i pagani. Questa interpretazione, accompagnata dal medesimo allegato scritturale (At 13,46), è presente in Giusto e costituisce uno dei probabili punti di contatto con lo scritto del vescovo di Urgell135:
Posuerunt me custodem in vineis, vineam meam non custodivi. Vineae quoque istae, synagogae sunt: acceperat quippe Saulus potestatem et epistolas a principibus sacerdotum, ut quoscunque credentes in Christo reperisset viros ac mulieres in custodias traderet ut punirentur; ut dum ista perpetrat quasi synagogae vineam custodiret. Sed sequitur, Vineam meam non custodivi. Factus enim ex Saulo Paulus et ex persecutore praedicator, dum verbum Dei Iudaeis contradicentibus praedicaret et omnino sperneretur, eisdem incredulis dixit: Vobis quidem oportebat praedicare verbum Dei, sed quoniam repulistis
Sed, dum persecutionem patitur ea pars, quae ex iudaeis uenit ad fidem, discessit ad praedicationem gentium: deseruit Iudaeam et uenit ad praedicationem gentium. Vnde et sequitur: Posuerunt me custodem in uineis, uineam meam non custodiui: «quia, dum me persequuntur hi, qui in Iudaea sunt, in ecclesiis me custodem fecerunt. Vineam meam non custodiui: quia Iudaeam deserui. Vnde et Paulus dicit, unde et apostoli: Nobis missum fuerat uerbum dei; sed, quia indignos uos iudicastis, ecce imus ad gentes (At 13,46). Ac si dicat: «Nos uineam nostram custodire uolumus; sed, quia nos ipsi respuitis, ad
illud et indignos vos iudicastis tantae saluti, ecce convertimur ad gentes; sic enim praecepit nobis per Scripturam Dominus: Dedi te in lucem gentium, ut sis in salutem usque ad extremum terrae (At 13,46-47). Vel sicut ipse ad Galatas scripsit: Audistis enim conversationem meam in Iudaismo, quia persequebar ecclesiam Dei et expugnabam illam et proficiebam in Iudaismo supra multos coaetaneos meos in genere meo, abundantius aemulator existens paternarum mearum traditionum. Et iterum: Sed quae mihi fuerunt lucra, haec arbitratus sum detrimenta, tanquam sub aenigmate dicens: Posuerunt me custodem in vineis, vineam meam non custodivi (Iust Ct I, 11).
alienarum nos uinearum custodiam transmittitis» (Greg CtExp 35).
36. Il nuovo capoverso replica l’esegesi di Ct 1,4 (Nigra sum, sed formosa, filiae Hierusalem, sicut tabernacula Cedar, sicut pellis Salomonis), ma questa volta a parlare è quella parte della Chiesa che viene dai pagani (Ista, quae de synagoga diximus ad fidem conuersa, dicamus modo de ecclesia ad fidem uocata). L’applicazione di questa espressione ai pagani di recente conversione è già in Agostino, per il quale il colore nero simboleggia le tenebre dell’ignoranza nella quale si trovavano i popoli pagani prima della loro adesione a Cristo; inoltre, come fa notare Bélanger, entrambi poggiano la loro spiegazione su Ef 5,8136. Fra i possibili legami intratestuali allacciati dal papa per questo passaggio, va menzionata ancora una volta l’Explanatio di Giusto d’Urgel che presenta lo stesso allegato neotestamentario137:
Dedisti eum in escam populis aethiopibus. Quid est hoc? Quomodo intellego populos aethiopes? Quomodo nisi per hos, omnes gentes? Et bene per nigros; aethiopes enim nigri sunt. Ipsi uocantur ad fidem, qui nigri fuerunt; ipsi prorsus, ut dicatur eis: fuistis enim aliquando tenebrae; nunc autem lux in domino (Ef 5,8). Ipsi prorsus uocantur
Nigra sum, sed formosa, filia Ierusalem, sicut tabernacula Cedar, sicut pellis Salomonis. Nigra confessione peccati, formosa gratia sacramenti, filia Ierusalem. Ex illa enim primitivorum ecclesia per Evangelium nata est quae prima credidit in Ierusalem; vel certe, sicut Apostolus ait: Illa quae sursum est Ierusalem, libera est, quae est
Ista, quae de synagoga diximus ad fidem conuersa, dicamus modo de ecclesia ad fidem uocata: Nigra sum, sed formosa, filiae Hierusalem. Ecclesia ex gentibus ueniens considerat fidelium animas, quas inuenit, quas et filias Hierusalem uocat. […] Quomodo nigra? Sicut tabernacula Cedar. Cedar tabernacula gentium fuerunt,
136 Cfr. Bélanger, Introduction cit., p. 33. 137 Cfr. Prospetti sinottici, tab. 81.
nigri; sed ne remaneant nigri; de his enim fit ecclesia, cui dicitur: quae est ista quae adscendit dealbata? Quid enim de nigra factum est, nisi quod dictum est: nigra sum, et speciosa? (Aug Ps 73, 16).
mater nostra. Meritoque se adsimilat tabernaculis Cedar, quod interpretatur obscuritas; ad cuius filios Apostolus dicit: Fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino (Ef 5,8) (Iust Ct I, 8).
tabernacula tenebrarum fuerunt; et gentibus dictum est: Fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino (Ef 5,8) (Greg CtExp 36).
Gregorio introduce dunque una nuova spiegazione etimologica relativa al nome della città di Gerusalemme: «Hierusalem quippe uisio pacis dicitur». L’interpretazione, che ricalca alla lettera quella offerta dal papa per lo stesso toponimo in Greg Mor 35, 16, soprattutto aderisce a una topica di origine scritturale (Ez 13,16), ampiamente attestata in ambito patristico e letterario da Origene (Orig IerHom 2, 1; Orig CtCom 2, 1, 36), Arnobio il Giovane (Arn Ev 5, 86), Gerolamo (Hier Dn 2, 6; Hier Ez 1, 4 e passim; Hier Is 1, 1, 1 e passim; Hier Ioel 2 e passim; Hier IHN [ed. Lagarde] p. 50; Hier Ps 127, 219 e passim), Agostino (Aug Faust 12, 42; Aug CDei 19, 11; Aug GnLitt 12, 28; Aug SermoN 17D [=110A], 6), Apponio (App Ct III, 35 e VIII, 65), Cesario di Arles (Caes Sermo 161, 1 e 186, 2) e Apringio (Apr Ap 1, 3)138.
Viene infine ripreso lo stico Sicut pellis salomonis (Ct 1,4b) che era già stato spiegato in Expositio in Canticis 32. Il tema della maceratio viene ora caricato di una sfumatura più marcatamente penitenziale, fino ad arrivare a una vera e propria mortificatio carnis; si passa quindi da un olocausto puramente spirituale (maceratio animae) a un sacrificio che ha tutti i tratti dell’ascesi più severa (afflictio per paenitentiam)139. In relazione alla mortificazione della carne significata nella similitudine con le pelli di Salomone viene introdotto il tema dell’imitatio Christi; ciò lascia intravedere una certa vicinanza con Apponio e con Giusto d’Urgell. Secondo la lettura di Gregorio, la Sposa si considera bella dal momento in cui ha mortificato la propria carne (Quomodo formosa? Sicut pellis Salomonis. Macerati enim sumus per paenitentiam) ed è per questo divenuta membra di Cristo (Omnes per paenitentiam se ipsos affligentes membra Christi se faciunt). I due esegeti precedenti sono i primi ad articolare in questo contesto e
138 Gerusalemme come visio pacis è documentata anche in altre opere di Gregorio Magno, in
particolare nelle Omelie su Ezechiele: cfr. Greg EzHom 1, 10, 21 e 24; 1, 12, 23; 2, 8, 20; 2, 9, 10.
nell’esatta sequenza le pelli di Salomone simbolo di mortificazione, in quanto ricavate da animali morti, e la mortificazione come restaurazione dell’immagine a somiglianza divina impressa in ciascuno. Il concetto del ritorno a una condizione pregressa manca in Gregorio, dove è sostituito dalla trasformazione di quanti si affliggono con la penitenza in membra di Cristo:
In pellibus autem, ut diximus, magnae contegi personae monstrantur, quae per gratiam lauacri ad pristinam pulchritudinem repedauerunt, et de sancta conuersatione numquam foras egrediuntur, et imitando matris Ecclesiae uitam, quae se pellibus comparat Salomonis, ad instar
pellium mortuarum
crucifigendo cum Christo carnem suam redigunt,
quatenus possint in se Christi similitudinem trahere. In cuius persona introducitur Salomon - qui "pacificus" interpretatur - qui omni modo uerus pacificus intellegitur Christus, qui est Ecclesiae pax (App Ct I, 44).
Et ubi sicut pellis Salomonis? Semper mortificationem Iesu Christi in carne nostra circumferentes, ut et vita Iesu manifestetur in carne nostra mortali (Iust Ct I, 8).
Quomodo formosa? Sicut pellis Salomonis. Macerati enim sumus per paenitentiam.
Mortificata caro per paenitentiam quasi pellis in obsequium regis adducitur.
Omnes per paenitentiam se ipsos affligentes membra Christi se faciunt. Membra ergo Christi per paenitentiam afflicta pellis Salomonis sunt,
quia mortificata caro fiunt
(Greg CtExp 36).
38. Il versetto commentato è Filii matris meae pugnauerunt contra me (Ct