• Non ci sono risultati.

Le scelte testuali della parte di tragedia di seguito presentata sono state interamente ripensate. Per quanto riguarda il riferimento alle lezioni dei manoscritti, l'apparato è costituito da una selezione di quello dell'edizione oxoniense di Zwierlein: sono riportate solo le varianti significative per la costituzione del testo, comprendendo sia i casi in cui la scelta tra le diverse lezioni non è del tutto scontata sia quelli in cui una variante è indice delle tendenze proprie di un ramo della tradizione manoscritta. La menzione delle congetture è invece più frequente rispetto all'apparato di Zwierlein, che è molto parco in proposito.

In merito alla tradizione manoscritta delle tragedie di Seneca, assumo le acquisizioni, sui cui punti fondamentali c'è ormai ampio consenso, portate da più di un secolo di studi, stabilite in particolare dalle ampie trattazioni di Tarrant1 e Zwierlein2; per un regesto dei manoscritti delle tragedie di Seneca si rimanda al lavoro di Mac Gregor, che registra ben 397 codici3.

La tradizione manoscritta di Seneca, per quanto riguarda il testo dell'Hercules

Oetaeus, è divisa in due rami4. Il primo è costituito da un unico codice indipendente,

tradizionalmente chiamato codex Etruscus (da cui la sigla E), conservato presso la Biblioteca Medicea Laurenziana di Firenze. Fu scritto in Italia verso la fine del sec. XI: corrisponde probabilmente al manoscritto di tragedie di Seneca registrato nel catalogo del 1093 del monastero di Pomposa. È il più antico testimone completo delle tragedie di Seneca5, ed è unanimemente considerato il codice poziore6. Da E deriva, attraverso un apografo perduto denominato negli apparati con S, un gruppo di codici (FMN), della prima metà del sec. XIV, che presenta un testo contaminato con l'altro ramo della tradizione manoscritta (A). Non figura di norma negli apparati se non quando il testo di E è stato eraso o ha subito un danno materiale dopo che S fu trascritto; eventuali buone lezioni non testimoniate in EA sono da considerare congetture di copisti.

Il secondo ramo (A) comprende tutti i restanti manoscritti, ma di questi soltanto pochi hanno importanza testimoniale, in quanto la maggior parte presenta un testo contaminato con la tradizione di E. Il ramo A, che probabilmente ha avuto origine nella Francia settentrionale o centrale nella seconda metà del sec. XII, si divide in due sottogruppi: d, originato in Francia, a cui appartengono due manoscritti completi, P e

1

TARRANT 1976, pp. 23-96; per un agevole riassunto della questione cfr. TARRANT 1983.

2

ZWIERLEIN 1983, pp. 7-175.

3

MAC GREGOR 1985.

4

I più antichi testimoni diretti delle tragedie di Seneca, frammentari, non contengono parti di testo dell'Hercules Oetaeus: del Palinsesto Ambrosiano (R), del sec. V, restano frammenti di Medea e Oedipus, mentre il Papiro Michigan, del sec. IV, riporta Med. 663-704 (edito da MARKUS –SCHWENDNER 1997).

5

Comprende l'Hercules Oetaeus, ma non l'Octauia, tramandata solo dal secondo ramo (A).

6

Al ramo E appartiene anche il Florilegium Thuaneum (Th), del sec. IX-X, che però non riporta estratti dall'Hercules Oetaeus.

T7, e b, originato probabilmente in Inghilterra, a cui appartengono tutti gli altri codici. I manoscritti più 'puri' del gruppo b sono C e S, a cui Zwierlein aggiunge anche V8.

Dei manoscritti recenziori sono riportati in apparato soltanto gli interventi congetturali interessanti, sotto la generica denominazione recc.

La tradizione di A è generalmente ritenuta inferiore rispetto a quella di E, in quanto 'interpolata': si riscontra cioè in essa l'intervento correttivo di copisti dotti, particolarmente evidente nei casi in cui E presenta una lezione priva di senso, mentre A un tentativo di sistemazione del testo, comunque non valido (cfr. per es. le note di commento ai vv. 311 ss., 318 e 320-322). Il valore delle lezioni di A era stato pesantemente svalutato nell'edizione di Leo, che si basava su E come codex optimus; studi successivi, in particolare di Carlsson e Axelson9, ne hanno rivalutato l'attendibilità, e su questa linea si colloca l'edizione di Zwierlein. Meno incline ad accogliere lezioni di A si dimostra invece la Loeb di Fitch, mentre la recente edizione di Giardina10, di cui non è ancora uscito il volume contenente l'Hercules Oetaeus, segna, almeno nelle dichiarazioni programmatiche, un ritorno alle posizioni di Leo11. Per quanto mi riguarda, ho cercato di valutare caso per caso quale fosse la scelta – lezione di E, lezione di A o congettura – più adatta allo specifico contesto, fornendo le relative argomentazioni nel commento.

Nell'apparato ho indicato tra parentesi i nomi di Zwierlein e Fitch per segnalare i casi in cui ho optato per una scelta testuale diversa da quella compiuta dall'uno e/o dall'altro editore.

Un'avvertenza: i titoli Hercules Furens e Hercules Oetaeus figurano solo nella tradizione di A, mentre in E le due tragedie sono chiamate entrambe Hercules12. È molto probabile che gli epiteti distintivi siano stati aggiunti solo al livello del subarchetipo del ramo A e che quindi non facciano parte dei titoli originari dei due drammi. Per maggiore chiarezza seguo tuttavia la convenzione di intitolare i due drammi Hercules Furens e Hercules Oetaeus, abbreviati in HF e HO (in Zwierlein

Herc. e HO).

7

G (Exeter 3549 B), contiene solo l'Octauia ed excerpta di altre tragedie.

8

Sul valore di V ci sono opinioni discordanti: secondo TARRANT 1983, p. 380 e GIARDINA 2007, p. 13 non può essere messo sullo stesso piano di PT (G) CS.

9

CARLSSON 1926 eAXELSON 1967, pp. 7-25.

10

GIARDINA 2007 e 2009.

11

Cfr. GIARDINA 2007, p. 51: «Il principio guida deve essere (come fu per Leo) di seguire E fin dove è possibile: ma poi, prima di accettare una variante apparentemente 'buona' di A – sul quale pende un generale sospetto di interpolazione – si deve tentare la via della congettura».

12

Anche in altri casi le due tradizioni riportano titoli differenti: Phoenissae E / Thebais A; Phaedra E /

S

IGLA CODICUM

Prior classis (E):

E Laurentianus Mediceus plut. 37, 13 (saec. XI ex.), 'Florentinus siue Etruscus'

Codices contaminati 'EA':

F Parisinus Bibl. Nat. Lat. 11855 (saec. XIV in.) M Ambrosianus D 276 inf. (saec. XIV in.) N Vaticanus Lat. 1796 (saec. XIV)

S consensus codicum F M N

Altera classis (A): Familia d:

P Parisinus Bibl. Nat. Lat. 8260 (saec. XIII med.) T Parisinus Bibl. Nat. Lat. 8031 (saec. XV in.)

Familia b:

C Cantabrigensis Corpus Christi College 406 (saec. XIII in.) S Scorialensis T III 11 (saec. XIII tert. quart.)

V Vaticanus Lat. 2829 (saec. XIII ex.) 2829

d consensus codicum P T

b consensus codicum C S V

A consensus db

HERCVLES

Sator deorum, cuius excussum manu utraeque Phoebi sentiunt fulmen domus, secure regna: protuli pacem tibi,

quacumque Nereus porrigi terras uetat.

non est tonandum; perfidi reges iacent, 5 saeui tyranni. fregimus quidquid fuit

tibi fulminandum. sed mihi caelum, parens, adhuc negatur? parui certe Ioue

ubique dignus teque testata est meum

patrem nouerca. quid tamen nectis moras? 10 numquid timemur? numquid impositum sibi

non poterit Atlas ferre cum caelo Herculem? quid astra, genitor, quid negas? mors me tibi certe remisit, omne concessit malumi

quod terra genuit, pontus aer inferi:ii 15 nullus per urbes errat Arcadias leo,iii

Stymphalis icta est, Maenali nulla est fera;iv sparsit peremptus aureum serpens nemusv et hydra uires posuit et notos Hebro

cruore pingues hospitum fregi gregesvi 20 hostique traxi spolia Thermodontiae.vii

uidi silentum fata nec tantum redi,viii sed trepidus atrum Cerberum uidit dies et ille solem. nullus Antaeus Libys

animam resumit, cecidit ante aras suas 25

titulus Hercules E: Hercules etheus A

i 14 concessit E: cum cesset A ii 15 quod E: quodcumque A

iii 16 Arcadias w: Argolicas Jac. Gronouius (Axelson, Zwierlein, Fitch) iv 17 nulla w: pulsa N. Heinsius

v 18 sparsit w: strauit N. Heinsius vi 20 fregi E: fudi A

vii 21 hostique d: hostisque Eb

viii 22 uidi w (Fitch): uici Herrmann (Axelson, Zwierlein) silentum E (Fitch): regentem A (Axelson, Zwierlein)

Busiris, una Geryon sparsus manui

taurusque populis horridus centum pauor. quodcumque tellus genuit infesta occidit meaque fusum est dextera: iratis deis

non licuit esse. si negat mundus feras,ii 30 animum nouerca, redde nunc nato patremiii

uel astra forti. nec peto ut monstres iter; permitte tantum, genitor: inueniam uiam.

Vel si times ne terra concipiat feras,

properet malum quodcumque, dum terra Herculem 35 habet uidetque: nam quis inuadet mala

aut quis per urbes rursus Argolicas erit Iunonis odio dignus? in tutum meas laudes redegi, nulla me tellus silet:iv

me sensit ursae frigidum Scythicae genusv 40 Indusque Phoebo subditus, cancro Libys;

te, clare Titan, testor: occurri tibi

quacumque fulges, nec meos lux prosequi potuit triumphos, solis excessi uices

intraque nostras substitit metas dies.vi 45 natura cessit, terra defecit gradum:

lassata prior est. nox et extremum chaosvii in me incucurrit: inde ad hunc orbem redi, nemo unde retro. tulimus Oceani minas,viii

nec ulla ualuit quatere tempestas ratem 50 quamcumque pressi – pars quota est Perseus mei?ix

i 26 una E: una est A ii 30 si E: sic A

iii 31 animum nouerca A: animum coerċam E: animo nouercae Maruzzino: tandem nouercae Leo iv 39 redegi E: recepi A

v 40 sciticae E: scithi(a)e A

vi 45 intraque I.F. Gronouius: infraque w vii 47 lassata prior est E: laxata per me A

viii 49 nemo unde retro recc.: unde nemo retro A: unde omne est retro E (nemo unde retro est Zwierlein,

Fitch)

Iam uacuus aether non potest odio tuaei sufficere nuptae quasque deuincam feras tellus timet concipere nec monstra inuenit.

ferae negantur: Hercules monstri loco 55 iam coepit esse; quanta nunc fregi mala,ii

quot scelera nudus! quidquid immane obstitit, solae manus strauere; nec iuuenis feras

timui nec infans. quidquid est iussum leue est,iii

nec ulla nobis segnis illuxit dies. 60 o quanta fudi monstra quae nullus mihi

rex imperauit! institit uirtus mihi

Iunone peior. Sed quid inpauidum genus fecisse prodest? non habent pacem dei:iv

purgata tellus omnis in caelo uidet 65 quodcumque timuit: transtulit Iuno feras.

ambit peremptus cancer ardentem plagam Libyaeque sidus fertur et messes alit;v annum fugacem tradit Astraeae leo,vi

at ille, iactans feruidam collo iubam,vii 70 austrum madentem siccat et nimbos rapit.viii

inuasit omnis ecce iam caelum fera meque antecessit: uictor e terris meos specto labores, astra portentis prius

ferisque Iuno tribuit, ut caelum mihi 75 faceret timendum. sparserit mundum licetix

caelumque terris peius ac peius Stygex irata faciat, dabitur Alcidae locus.

i 52 uacuus A: uagus E potest

A: potuit E

ii 56 nunc fregi w (Fitch): confregi Delrius, Watt: non fregi Schenkl (Zwierlein): enim fregi Bothe iii 59 leue est E: leue A

iv 64 fecisse A: fregisse E v 68 fertur w: fertiles N. Heinsius vi 69 fugacem E: fugat(a)e A vii 70 collo Ascensius: c(a)elo w viii 71 rapit E: trahit A

ix 76 faceret E: faciat A (ex u. 78) sparserit w: spargat his N. Heinsius x 77 ac peius A: ac leuius E

Si post feras, post bella, post Stygium canem

hauddum astra merui, Siculus Hesperium latusi 80 tangat Pelorus, una iam tellus erit:

illinc fugabo maria; si iungi iubes, committat undas Isthmos, et iuncto salo noua ferantur Atticae puppes uia.

mutetur orbis, uallibus currat nouis 85 Hister nouasque Tanais accipiat uias.

Da, da tuendos, Iuppiter, saltem deos: illa licebit fulmen a parte auferas, ego quam tuebor. siue glacialem polum,

seu me tueri feruidam partem iubes, 90 hac esse superos parte securos puta.

Cirrhaea Paean templa et aetheriam domum serpente caeso meruit. o quotiens iacetii Python in hydra! Bacchus et Perseus deis

iam se intulere, sed quota est mundi plaga 95 oriens subactus aut quota est Gorgon fera!

quis astra natus laudibus meruit suis ex te et nouerca? quem tuli mundum peto.

Sed tu, comes laboris Herculei, Licha,

perfer triumphos, Euryti uictos lares 100 stratumque regnum. uos pecus rapite ocius

qua templa tollens ora Cenaei Iouisiii Austro timendum spectat Euboicum mare.iv

i 80 haud dum Epc (ex u): nondum A

ii 93 o E: at A

iii 102 tollens A: pollens E ora Bothe: ara w: acta Rutgerius iv 103 austro E: astro A: aestu Axelson (Zwierlein, Fitch)

CHORVS

Par ille est superis cui pariter dies

et fortuna fuit; mortis habet uices 105 lente cum trahitur uita gementibus.

Quisquis sub pedibus fata rapacia et puppem posuit fluminis ultimi, non captiua dabit bracchia uinculis

nec pompae ueniet nobile ferculum. 110 Numquam est ille miser cui facile est mori:

illum si medio decipiat ratis

ponto, cum Borean expulit Africus aut Eurus Zephyrum, cum mare diuidunt,

non puppis lacerae fragmina conligit, 115 ut litus medio speret in aequore:

uitam qui poterit reddere protinus, solus non poterit naufragium pati.i

Nos turpis macies et lacrimae tenent

et crinis patrio puluere sordidus. 120 nos non flamma rapax, non fragor obruit:

felices sequeris, mors, miseros fugis. Stamus, sed patriae messibus heu locusii et siluis dabitur, lapsaque sordidaeiii

fient templa casae; iam gelidus Dolops 125 hac ducet pecudes qua tepet obrutusiv

stratae qui superest Oechaliae cinis. illo Thessalicus pastor in oppido indocta referens carmina fistula

cantu nostra canet tempora flebili; 130 et dum pauca deus saecula contrahet,

i 118 non poterit naufragium E: naufragium non poterit A

ii 123 sed I.F. Gronouius: nec w: nos Gruterus: nunc recc. patri(a)e A: patriis E: patrius Swoboda: patria est Leo messibus E: m(o)enibus A locus w: focus 'fortasse scribendum' Peiper- Richter1 (cf. u. 133)

iii 124 et w: at Scaliger: sed recc. iv 126 tepet A: patet E

quaeretur patriae quis fuerit locus. Felix incolui non steriles focosi nec ieiuna soli iugera Thessali:

ad Trachina uocor, saxa rigentiaii 135 et dumeta iugis horrida torridis,

uix gratum pecori montiuago nemus. At si quas melior sors famulas uocat, illas aut uolucer transferet Inachus

aut Dircaea colent moenia, qua fluitiii 140 Ismenos tenui flumine languidus –iv

hic mater tumidi nupserat Herculis? 142 Falsa est de geminis fabula noctibus,v 147 aether cum tenuit sidera longius

commisitque uices Lucifer Hespero

et Solem uetuit Delia tardior:vi 150 quae cautes Scythiae, quis genuit lapis? 143 num Titana ferum te Rhodope tulit,

te praeruptus Athos, te fera Caspia, 145 quae uirgata tibi praebuit ubera? 146 Nullis uulneribus peruia membra sunt: 151 ferrum sentit hebes, lentior est chalybs;

in nudo gladius corpore frangitur et saxum resilit, fataque neglegit

et mortem indomito corpore prouocat.vii 155 non illum poterant figere cuspides,

non arcus Scythica tensus harundine, non quae tela gerit Sarmata frigidus aut qui soliferae suppositus plagae

uicino Nabatae uulnera derigit 160 Parthus Gnosiacis certior ictibus.

i 133 focos E: locos A

ii 135 trachina recc.: tro- E: tre- S: cartina A iii 140 colent E: -unt A fluit

E: fugit A

iv 141 ismenos A: -on E v 147-150 post 142 transp. Leo vi 150 solem E: -es A

Muros Oechaliae corpore propulit; nil obstare ualet; uincere quod parat

iam uictum est – quota pars uulnere concidit?

pro fato potuit uultus iniquior 165 et uidisse sat est Herculeas minas.i

quis uastus Briareus, quis tumidus Gyges,ii supra Thessalicum cum stetit aggeremiii caeloque insereret uipereas manus,iv

hoc uultu riguit? commoda cladibus 170 magnis magna patent, nil superest mali:

iratum miserae uidimus Herculem.v

IOLE

At ego infelix non templa suisvi conlapsa deis sparsosue focos,

natis mixtos arsisse patres 175 hominique deos, templa sepulcris:

nullum querimur commune malum. alio nostras fortuna uocat

lacrimas, alias flere ruinas

mea fata iubent.vii 180

quae prima querar? quae summa gemam? pariter cuncta, <a!>, deflere iuuat,viii nec plura dedit pectora Tellus, ut digna sonent uerbera fatis.ix

i 166 uidisse … herculeas minas E: uicisse … herculeis minis A ii 167 quis … quis E: qui … qui A Gyges

Ascensius: gigas A: gigans E: Gyas Delrius

iii 168 supra A: subter E thessalicum cum stetit aggerem M: thessalicum stetit aggerem EF: thessalicos constitit aggeres A

iv 169 caeloque E: c(a)elo ut A insereret w: inseruit I.F. Gronouius manus A: minas E v 170 miser(a)e A: -i E

vi 173 at E: et A

vii 180 mea w: me Raphelengius

viii 182 cuncta <a> Richter: cuncta A: om. E: cunctos Peiper (Fitch): cunctas Zwierlein post iuuat

lacunam statuit D. Heinsius cunctos d. i. <miseram casus> Barrett

Me uel Sipyli flebile saxumi 185 fingite, superi,

uel in Eridani ponite ripis,

ubi maesta sonat Phaethontiadum silua sororum;ii

me uel Siculis addite saxis,

ubi fata gemam Thessala Siren,iii 190 uel in Edonas tollite siluas,iv

qualis natum Daulias alesv solet Ismaria flere sub umbra: formam lacrimis aptate meis

resonetque malis aspera Trachin. 195 Cypria lacrimas Myrrha tuetur,vi

raptum coniunx Ceyca gemit, sibi Tantalis est facta superstes; fugit uultus Philomela suos

natumque sonat flebilis Atthis: 200 cur mea nondum capiunt uolucres

bracchia plumas? felix, felix, cum silua domus

nostra feretur

patrioque sedens ales in agro

referam querulo murmure casus 205 uolucremque Iolen fama loquetur.vii

Vidi, uidi miseranda mei fata parentis,

cum letifero stipite pulsus tota iacuit sparsus in aula:

pro, si tumulum fata dedissent, 210 quotiens, genitor, quaerendus eras!

i 185 Sipyli recc. (Fitch): si syphum E: siphili d: sisiphi b: Sipylum I.F. Gronouius (Zwierlein) ii 188 silua E: turba A

iii 190 gemam E: -it A siren

A: -enae E

iv 191 edonas recc.: -ias w tollite A: ponite E v 192 daulias E: daunias A

vi 196 cypria E: -as A mirra

A: myrtha E

potuine tuam spectare necem, nondum teneras uestite genas necdum forti sanguine, Toxeu?i

Quid uestra queror fata, parentes,ii 215 quos in tutum mors aequa tulit?

mea me lacrimas fortuna rogat: iam iam dominae captiua colus

fusosque legam.

Pro saeue decor formaque mortem

paritura mihi, 220

tibi cuncta domus concidit uni,iii dum me genitor negat Alcidae atque Herculeus socer esse timet.

Sed iam dominae tecta petantur.

CHORVS

Quid regna tui clara parentis 225 casusque tuos respicis amens?iv

fugiat uultus fortuna prior. Felix quisquis nouit famulumv

regemque pati

uultusque suos uariare potest. 230 rapuit uires pondusque malivi

casus animo qui tulit aequo.

i 214 forti E: -is A toxeu A: textum E

ii 215 queror E: -ar A parentes w: perennes Axelson iii 221 concidit recc.: -cipit E: -tigit A

iv 226 casusuque E: proauosque A (Zwierlein, Fitch) v 228 felix E: paciens A

NVTRIX

O quam cruentus feminas stimulat furor,i cum patuit una paelici et nuptae domus!

Scylla et Charybdis Sicula contorquens freta 235 minus est timenda, nulla non melior fera est.

Namque ut reluxit paelicis captae decus et fulsit Iole qualis innubis dies

purisue clarum noctibus sidus micat,

stetit furenti similis ac toruum intuens 240 Herculea coniunx; feta ut Armenia iacens

sub rupe tigris hoste conspecto exilit

aut iussa thyrsum quatere conceptum ferens Maenas Lyaeum dubia quo gressus agatii

haesit parumper; tum per Herculeos lares 245 attonita fertur, tota uix satis est domus:iii

incurrit, errat, sistit, in uultus dolor processit omnis, pectori paene intimo nihil est relictum; fletus insequitur minas.iv

nec unus habitus durat aut uno furit 250 contenta uultu: nunc inardescunt genae,

pallor ruborem pellit et formas dolor errat per omnes; queritur implorat gemit.

Sonuere postes: ecce praecipiti graduv

secreta mentis ore confuso exerit. 255

DEIANIRA

Quamcumque partem sedis aetheriae premis, coniunx Tonantis, mitte in Alciden feram

i 233 furor E: dolor A ii 244 agat A: ferat E

iii 246 attonita fertur E (Fitch): limphata rapitur A (Zwierlein) iv 249 minas E: genas A

quae mihi satis sit. si qua fecundum caput palude tota uastior serpens mouet,

ignara uinci, si quid excessit feras 260 immane dirum horribile, quo uiso Hercules

auertat oculos, hoc specu immenso exeat.i Vel si ferae negantur, hanc animam, precor, conuerte in aliquod – quodlibet possum malum

hac mente fieri. commoda effigiem mihi 265 parem dolori: non capit pectus minas.

quid excutis telluris extremae sinus

orbemque uersas? quid rogas Ditem mala? omnes in isto pectore inuenies ferasii

quas timeat; odiis accipe hoc telum tuis:iii 270 ego sim nouerca. perdere Alciden potes:iv

perfer manus quocumque; quid cessas, dea? utere furente! quod iubes fieri nefas?

peperi, quid haeres? ipsa iam cesses licet,v haec ira satis est.

NVT. Pectoris sani parum, 275

alumna, questus comprime et flammas doma; frena dolorem. coniugem ostende Herculis. DE. Iole meis captiua germanos dabit

natis Iouisque fiet ex famula nurus?

non flamma cursus pariter et torrens feretvi 280 et ursa pontum sicca caeruleum bibet:

non ibo inulta. gesseris caelum licet totusque pacem debeat mundus tibi, est aliquid hydra peius: iratae dolor

i 262 hoc w: huc Bentley specu

E: sinu A

ii 269 inuenies E: inuenias A

iii 270 timeat A (Fitch): timuit E (Zwierlein)

iv 271 sim Wilamowitz: sum w (Zwierlein, Fitch) potes

E: potens Bentley (Zwierlein, Fitch)

271 post 274 transp. Fitch

v 274 peperi w (Fitch): reperi recc. (Zwierlein) vi 280 non w: num recc. (Zwierlein, Fitch)

nuptae. quis ignis tantus in caelum furit 285 ardentis Aetnae? quidquid est uictum tibi

hic uincet animus. capta praeripiet toros?

adhuc timebam monstra, iam nullum est malum: cessere pestes, in locum uenit ferae

inuisa paelex. Summe pro rector deumi 290 et clare Titan, Herculis tantum fui

coniunx timentis; uota quae superis tuli cessere captae, paelici felix fui,

illi meas audistis, o superi, preces,

incolumis illi remeat! o nulla dolor 295 contente poena, quaere supplicia horrida,

incogitata, infanda; Iunonem doce quid odia ualeant: nescit irasci satis. Pro me gerebas bella, propter me uagas

Achelous undas sanguine infecit suo, 300 cum lenta serpens fieret, in taurum trucem

nunc flecteret serpente deposita minas, et mille in hoste uinceres uno feras. iam displicemus, capta praelata est mihi –

non praeferetur: qui dies thalami ultimus 305 nostri est futurus, hic erit uitae tuae.