• Non ci sono risultati.

La tradizione manoscritta

I L T RACTATUS EPISTOLARUM

6.1 La tradizione manoscritta

L’opera di Buti è tramandata da un numero piuttosto cospicuo di testimoni, cosa che manifesta l’enorme fortuna di cui dovette godere ed anche la straordinaria diffusione, dato che i manoscritti esistenti sono stati copiati in una porzione di territorio ampia come la penisola italiana (come si vede dai diversi tipi di volgare in cui sono redatti e come testimoniano a volte i colofoni che riportano i nomi dei copisti). La tradizione è solo manoscritta e consta di circa trenta testimoni, che, a seconda della quantità di testo riportato, si possono dividere in tre grandi gruppi:

a. I mss. che riportano l’intero trattato (costituito dalle Regule grammaticales, dalle Regule rhetorice e dal Tractatus epistolarum). Essi costituiscono la maggioranza e se ne fornisce qui di seguito la descrizione, con l’eccezione dei manoscritti utilizzati per l’operazione di constitutio textus, che sono semplicemente elencati, ma che verranno descritti in seguito in una sezione riservata:

1. B Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, Hamilton 124

Mbr.; sec. XIVex. ; mm 240x170 ; cc. 151+I ; cc. 1r-124v Regule grammaticales (inc.

Ne rudium turba scolarium; expl. et hec de antithosi dicta sufficiant) ; cc. 125r-151v Regule rhetorice e Tractatus epistolarum (inc. Quoniam facultas recthorice; expl. Et hec de conclusione epistolaris dictaminis dicta sufficient). Sulla costola Francisci/de Butis/Grammatia/M. S.

Bibliografia: Catalogue of the Hamilton Collection of Manuscripts, London 1882, p. 20; H. BOESE, Die lateinischen Handschriften der Sammlung Hamilton zu Berlin, Wiesbaden

1966, pp. 68-69; P.O. KRISTELLER, Iter Italicum, III, 1983, p. 361; F. FRANCESCHINI, Le

“Regule” di Francesco da Buti tra scuola laica e osservanza: un atlante linguistico dell’Italia tre-quattrocentesca, “Contributi di Filologia dell’Italia Mediana”, 17 (2003), p. 55.

2. USCH Chicago, University Library, 99

Cart.; sec. XVin., mm 290x210; cc. 155; cc.1-107r R. gramaticales, frammentarie all’inizio e al mezzo; cc. 107r-133v R. rhetorice e T. epistolarum (inc. Quoniam

facultas rethorice, expl. Expliciunt regule artis dictaminis prosaici et epistolaris ) ; cc.

134-145v altro trattato grammaticale (inc. Quot sunt artes liberales sunt septem); cc. 146r-155v Ovidio, De remedio amoris, vv. 1-472; appartenuto al cardinale Romualdo Onesti Braschi (la coperta reca lo stemma del casato) e alla collezione del marchese Taccone di Napoli.

Bibliografia:S. DE RICCI – W.J. WILSON, Census of medieval and Renaissance manuscripts

in the United States and Canada, New York 1935-1940; FRANCESCHINI, Le “Regule” di

Francesco da Buti, cit., pp. 55.

3. CH Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Chigiano O VI 122

Cart., sec. XV (1444 o 48?); mm 220x155; cc.I+123; cc. 1r-97v R. grammaticales (inc.

Ne rudium turba scolarium; expl. Et hec de figuris dicta sufficiant. Explicit tractatus figurarum; cc. 97v-122r R. rhetorice e tractatus epistolarum (inc. Quoniam facultas Rethorice; expl. Et hec de conclusione et epistolari dictamine dicta sufficiant. Expliciunt regule artis dictaminis prosaici. Deo gratias. Die XXVIII mensis madii m°iiijC xlviij° feliciter). A c. 123v si trova l’indicazione ad usum fratris Francisci o. m. conventi S. Francisci c. p. v.

Bibliografia: KRISTELLER, Iter, cit., II, 1967, p. 478; FRANCESCHINI Le “Regule” di

Francesco da Buti, cit., pp. 55-56.

4. O Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottoboniano Lat. 1193

Cart.; sec. XIVex. ; misc. con unità di vario formato; l’unità che porta il testo di Buti misura mm 210x140; cc. 164; cc. 1r-48v R. grammaticales (inc. Ne rudium turba

scolarium; expl. et hec de antitesi et aliis figuris dicta sufficiant) ; cc. 91r-98r R. rhetorice (inc. Quoniam facultas rectorice ; expl. Expliciunt colores sentenciarum) ; cc.

98r-104v T. epistolarum mancante del finale (inc. Incipit tractatus epistolarum; expl.

tantum ad eo coniuncte sunt quam altera alteram). Il codice contiene altri testi

letterari, grammaticali e retorici; in particolare, alle cc. 117r-145r R. latinorum

compendiose et utiles per reverendum sacre theologie magistrum fratrem Bartholomeum de Mactana ordinis Sancte Marie de Carmelo; alle cc. 156-164v Liber de Instructione rethorice eloquencie per reverendum sacre theologie doctorem magistrum Bartholomeum Evencii de Trapano ordinis Carmelitarum compositus. Sul foglio di guardia Ex codicibus Joannis Angeli Ducis ab Altaemps. Gramatica.

Bibliografia: KRISTELLER, Iter, cit., IV, 1992, p. 374; FRANCESCHINI, Le “Regule” di

5. F Falconara (AN), Archivio dei Frati minori delle Marche, 7263

6. R Firenze, Biblioteca Riccardiana, 674 (N III 24)

7. L Livorno, Biblioteca del Convento dei Frati Cappuccini, Br 8 25

8. W Oxford, Bodleian Library, Lat. Misc. e. 52 W 40118 (olim Phillips 21549 e 21502)

Cart.; misc.; sec. XV; cc. 98; cc. 1r-82r R. grammaticales (inc. [N]e rudium turba

scolarium; expl. Et hec de figuris. Expliciunt regule gramatice; cc. 82r-96v R. rhetorice

e T. epistolarum (inc. Incipiunt regule rectorice. Quoniam facultas Recthorice; expl. Et

hec de conclusione et epistolari dictamine dicta sufficiant. Expliciunt Regule Artis dictaminis prosaici atque epistolaris. Amen).

Bibliografia: W. HUNT, Bodleian Library record, 6, 1957-1961, p. 363; ALESSIO, “Hec

Franciscus ; cit., pp. 86, n. 67;KRISTELLER, Iter, cit., IV, 1989, p. 256;FRANCESCHINI, Le

“Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 60.

9. CAN Oxford, Bodleian Library, Canon. 196, S. C. 19672

Mbr.; sec. XIV; cc. 51; cc. 1r-40v R. grammaticales (inc. Ne rudium turba scolarium; expl. Et hec de figuris dicta sufficiant. Expliciunt Regule Magistri Francisci de Buitis

Pisani civis etc.); cc. 41r-50r R. rhetorice e T. epistolarum (inc. Incipiunt regule rethorice Magistri Francisci de Buitis. Quoniam Facultas Retorice, expl. Et hec de conclusione dicta sufficiant. Expliciunt regule artis dictandi prosaici atque epistolaris);

cc. 50-51 Regule comparativorum (inc. Nota quod quotienscumque vulgarem; expl.

Explicit utilis tractatus de comparativis. Deo gratias. Amen.).

Bibliografia: ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., p. 86, n. 67; FRANCESCHINI, Le “Regule” di

Francesco da Buti, cit., p. 60.

10. A Roma, Biblioteca Angelica, 1375

Cart.; sec. XV (1439); mm 210x145; cc. III+115+I; cc. 1r-91v R. grammaticales (inc.

Ne rudium turba scolarium; expl. et hec de Amptitosis et figuris dicta sufficiant. Amen. Alleluya. Deo gratias; cc. 91v-113r R. rhetorice (inc. Quoniam facultas rethorice; expl. Expliciunt regule artis dictaminis prosaycis et epistolaris scripte per me Salvatorem de Castro Fluminis ibidem).

Bibliografia : ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., pp. 86, nota 67; FRANCESCHINI, Le

“Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 61.

263 Tutti i mss. senza descrizione sono quelli utilizzati per la constitutio textus e vengono

11. V Verona, Biblioteca Capitolare, CCXLV (216)

Segue l’elenco dei mss. che contengono soltanto le Regule grammaticales:

1. ANT Firenze, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, Antinori 99

Cart. con inserti membranacei; sec. XV; mm 220x150; cc. II+71+II’; le cc. 3,5,6,8,10,11,15,16,18,20 sono in pergamena; cc. 1r-69v R. grammaticales (inc. Ne

rudium turba scolarium; expl. Et hec de antitesi et aliis figuris dicta sufficiant. Finito libro sit laus et gloria Christo. Amen). A c. 70v nota di possesso di mano

quattrocentesca francese Iste liber pertinet fratri Jacobo Fabri. Ave Maria. A dì 12

d’octobre mille463.Nella stessa carta un testo in italiano francesizzato con

riferimento a Perouse e altre due note di possesso: una in alto iste liber est Nicolai

Doratei, ed una in calce Iste liber est Nicholai Doratei de Florellis.

Bibliografia: KRISTELLER, Iter, cit., I, 1965, p. 80; ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., pp. 86,

nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 57.

2. MP Firenze, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, Med. Pal. 64

Cart.; sec. XV; mm 240x155; cc. III+64+III’; le cc. II,III,I’,II’ sono membranacee e ricavate da materiale di riuso: una di esse contiene notazioni musicali; cc. 1r-64v

R. grammaticales (inc. Incipiunt regule grammaticales magistri Francisci de P[isis]. Ne rudium turba scolarium; expl. et hec de figuris dicta suffitiant. Expliciunt regule magistri Francisci de Buyti, civis pisani. Deo gratias. Amen); alla stessa carta

seguono prove di scrittura: <Deo gratias> Margarita che sono un/pocho disparata;

disce puer dum tempus habes/dum suficit etas. A c. Ir nota di possesso Iste liber est mei Giovannes Petri in iscola magistri Bonacci, Regule pisane (ripetuta a c. 64v con la

specificazione Giovannis Petri de Vulterris studentis in allocacionibus Pistorii

commorantis. Sulla costola un’etichetta con la scritta De Pisis Francisci Grammat.

Bibliografia: ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., pp. 86, nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule”

di Francesco da Buti, cit., p. 57.

3. PAL Firenze, Biblioteca Moreniana, Palagi 240

Mbr.; sec. XIVex.; mm 240x175; cc.I+73; pergamene di riuso, che contenevano in origine atti notarili datati a Siena e risalenti alla seconda metà del sec. XIV; cc. 1r- 72v R. grammaticales incomplete all’inizio (inc. Nota quod partes orationis sunt octo; expl. Et hec de figuris dicta sufficiant. Expliciunt notabilia grammaticalia/finito libro

reddatur gratia Christo/Scriptor scripsisset melius si bene voluisset/Talis sum scriptor, Fortunatus nomine vocor); nella coperta posteriore Queste regole sono pisane e sono di Francescho Corsi in [o di Francescho Buyti di?] Pisa.

4. VC Napoli, Biblioteca Nazionale, V C. 13

Cart., misc.; di più mani; secc. XIV-XV (il testo di Buti è del 1456); mm 270x210; cc. I+236+I (mbr. Le cc. 319-326); cc. 10r-67v R. grammaticales, mancanti dell’inizio (inc. Tractaturi de verbis scire debemus; expl. Et hec de figuris dicta

sufficiant. Expliciunt regule magistri Francisci de Butis Deo gratias Amen. Anno D.ni 1456 die 24 octubris V ind. Presbiter Marianus scripsit. Qui liber iste furatur a Deo maledicatur. Deo gratias); cc. 1-8r, di altra mano, frammento di trattato

grammaticale (inc. Nota quod gramatica est scientia recte loquendi); cc. 310r-312 formulario epistolare di mano trecentesca, con riferimenti abruzzesi e molisani. Bibliografia: ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., pp. 87, nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule”

di Francesco da Buti, cit., p. 59.

5. VH Napoli, Biblioteca Nazionale, V H. 135

Cart.; sec. XV (1454); mm 200x140; cc. I+107+I’, su due colonne; le cc. 1 e 107 sono su palinsesto cartaceo, con testo preesistente in lictera textualis; cc. 1r-79ra

R. grammaticales (inc. Ne rudium turba scolarium; expl. et hec de figuris dicta sufficiant pro presenti. Amen. Facto fino pio laudetur Virgo Maria MCCCCLIIII quinta novembris. Explicit liber notabilium pisanorum cactus et compositus perm magistrum Franciscum de Buti pisanum civem cuius anima requiescat in pace Deo gratias. Amen. S. die mercurii, sexta novembris, in festo sancti Leonardi abbatis frater Nicolaus ordinis minorum sancti Francisci nec non Cappellanus domini Latini cardinalis degnissimi<us> de Ursinis scripsit); c. 79ra, di altra mano, Confexio vulgaris (inc. Patre mio dico mia colpa de tucti li mia pecati; c. 79rb expl. l’asoluctione dala sua parte. Amen); cc. 81r-95vb, di altra mano, Interrogatorium gramaticale; cc. 97r-106v frammento mutilo dell’inizio e della fine della lettera

dello pseudo S. Eusebio sulla morte di S. Girolamo. Il codice porta il titolo

Franciscus de Pisa, artis gramaticae ac rethoricae regulae.

Bibliografia: KRISTELLER, Iter, cit., I, 1965, p. 421; ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., pp. 87,

nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 59-60

6. NAP Napoli, Biblioteca Nazionale, XIV C 26

Sec. XV; cc. 1-67r R. grammaticales

Bibliografia: G.C. ALESSIO, La grammatica speculativa e Dante (12 marzo 1983), “Letture

classensi”, 13 (1984), pp. 71-88, p. 73, nota 27.

7. P Pisa, Biblioteca di S. Caterina, 149 (182)

9. ACP Pisa, Archivio Capitolare, c 30 30

Mbr.; sec. XIVex.; mm 230x175; cc. 46; cc. 1r-46v, su due colonne, R.

grammaticales (inc. Ne rudium turba scolarium; expl. sine respectu prolensis, silensis, zeummatis et antithosis, evocacionis, appo[s]icionis et sinodoches, etc. Explicit opus).

Bibliografia: KRISTELLER, Iter, cit., VI, 1992, p. 140; FRANCESCHINI, Le “Regule” di

Francesco da Buti, cit., p. 61.

10. PBU Pisa, Biblioteca Universitaria, 931

Cart.; sec. XIVex. ; mm 233x165 ; cc. III+91+III’ ; scrittura semigotica curata ed ordinata ; cc. 1r-90v R. grammaticales (inc. [N]e rudium turba scolarium; expl. et

hec de antitesi dicta sufficiant). A c. 90v nota di possesso Iste liber est mei Pipili filiolo de magistro Andrea de Nardo in Tansignano.

Bibliografia: KRISTELLER, Iter, cit., II, 1967, p. 72;ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., p. 87,

nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 61.

11. X Roma, Biblioteca Corsiniana (Accademia dei Lincei), Fondo Corsini, 653 (36 E 25)

12. SE1 Sevilla, Biblioteca Capitular y Colombina, 5-4-28

Cart.; sec. XV (1433); mm 294x213; cc. 74; cc. 1-73v R. grammaticales (inc. Ne

rudium turba scolarium; expl. et hec de figuris dicta sufficiant. Scripte per me Paulinum de Francheriis de Mediolano 1433 ad 6 Maij).

Bibliografia : FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 62; catalogo on

line della biblioteca.

13. SE2 Sevilla, Biblioteca Capitular y Colombina, 7-1-20

Cart.; sec. XV; mm 212x140; cc. I+112+I’ (fogli di guardia in pergamena con testo latino); cc. 110r R. grammaticales (inc. Ne rudium turba scolarium; expl. et

hec de anthitesis dicta sufficiant). A c. 112v nota di accquisto Este libro costò 15 beços en Padua a 15 de abril de 1531 y el ducado de oro vale 280 beços.

Bibliografia: FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 62; catalogo on

14. BNM Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Lat., Classe XIII, 13 (4308)

Cart.; sec. XV (1416); mm 300x205; cc. 171; cc. 1r-70v R. grammaticales (inc. Ne

rudium turba scolarium; expl. et hec de antipthosi et de figuris dicta sufficiant. Expliciunt regule gramatice). cc 71r-118r Giovanni da Soncino, Notabilia grammaticalia; cc. 119r-171v Rolando da Piacenza, Regule grammaticales. A c.

118r nota di possesso, della stessa mano del testo di Buti Iste regulle scripte

Alexandri manu Pergamenssis sunt mei Antoni geniti domini Gregori notari de Sancto etc. Hoc opus completum fuit die sexto decimo mensis decembris MCCCCXVI.

A c. 171v, in rosso e di mano quattrocentesca, Christoforus Zanchani

Bibliografia:KRISTELLER, Iter, cit., II, 1967, p. 244;ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., pp. 87,

nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 62-63.

Ed infine l’elenco dei mss. che contengono soltanto alcune sezioni del testo, perché mutili o frammentari o parziali a causa dell’interesse selettivo del copista:

1. M München, Bayerische Staatsbibliothek, 23503

Il ms. contiene solo le regule latini mediocris.

Mbr.; sec. XIVex.; mm 232x170; cc. 31, mutilo dei due quaderni iniziali; cc. 1-28r

R. grammaticales (latini mediocris) (inc. Nota quod sunt quidam nomina masculini generis).

Bibliografia: FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 58-59.

2. BNF Paris, Bibliothèque Nationale de France, Lat. 7532

Il codice, mancante dell’inizio, contiene il trattato sui verbi, sull’antitesi e un trattato epistolare anonimo in forma schematica.

Cart.; sec. XV; mm 290x215; cc. I+62; cc. 1r-54v R. grammaticales (mancanti dell’inizio) (inc. Tractaturi de verbis, scire debemus; expl. Ponit sermonem per sermo.

Deo gratias); cc. 55r-62v trattato epistolare schematico (inc. Nota quod quinque sunt partes in epistola; expl. et aliis modis prout fuerit petendum secundum materiam tibi datam).

Bibliografia: ALESSIO, “Hec Franciscus, cit., p. 87, nota 67; FRANCESCHINI, Le “Regule”

3. N Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Conventi Soppressi, B. 1, 1500

Il codice contiene solo le figure constructionis.

4. R2 Firenze, Biblioteca Riccardiana, 150 (olim L IV 23)

Il ms. contiene la sezione dei verbi e degli avverbi.

Cart.; misc.; sec. XV; cc. 78 ?; cc. ?-51v trattato di grammatica (expl. Expliciunt

multa adverba et verba magistri Francisci de Pisis professor[is] in arte gramatice et rhetorice scripta per me fratrem Johannem de Regiolo ordinis minorum). Alle cc. 1-20 Ilias latina; a c. 20r nota di possesso Questo libro fu del mio Francesco Laurenti; cc.

62v-66v Notabilia ?; cc. 62v-66v nomi eterocliti; cc. 66v-69 interrogativi; cc. 70-80v Alberto di Monte Ladrone?

Bibliografia: FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 55, nota 9.

5. OSG Orta San Giulio, Orvieto, Biblioteca Parrocchiale

Il codice riporta un trattato anonimo basato su Buti, con argomento: prolessi, participi, figure constructionis, comparativi.

Cart.; misc.; secc. XIV-XV ; cc. 98. Trattati grammaticali basati su Prisciano e Francesco da Buti.

Bibliografia: F. FRANCESCHINI, I volgari italiani nella tradizione manoscritta delle “Regule

grammaticales” di Francesco da Buti (fine XIV-XV sec.)

6. SE3 Sevilla, Biblioteca Capitular y Colombina, 7-1-25

Il ms. riporta solo la sezione de figuris.

Cart.; sec. XV; cc. 148; su foglio separato l’indicazione Francisci de Butris civis

Pisani, Questiones et alia opuscola scripta annis 1439 et 1440; cc. 93r-111v De figuris

di F. da Buti (inc. Tractaturi de figuris scire debemus ; expl. ….) ; alle cc. precedenti varie opere di Giovanni da Feltre.

Bibliografia: FRANCESCHINI, I volgari italiani, cit.

7. LBL London, British Library, Add. 22025

Il codice contiene solo le Regule rhetorice e l’ars dictaminis.

Mbr.; sec. XV; cc. 1r-15v R. artis dictaminis prosaici et epistolaris (Titolo Incipiunt

regule artis dictaminis prosaici et epistolaris ; inc. [Q]uoniam facultas rethorice sine arte potest difficillime doceri ; expl. de conclusione et epistolari dictamine dicta sufficiant).

Bibliografia: Catalogue of Additions to the Manuscripts in the British Museum, 1854-1855, I, London 1875, p. 17; E.J. POLAK, Medieval & Renaissance Letter Treatises & Form

Letters. A census of manuscripts found in part of Western Europe, Japan & the United States of America, Leiden-New York-Koeln 1994, pp. 307-308.

5. VAT Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 1499

Mbr.; sec. XIV-XV; mm 223x148 ; cc. II+113+II’ ; le cc. 36r-41r mancano; la 42 è bianca; le cc. 43r-57r mancano; le cc. 109v, 110, 111v, 112, 113r sono bianche; la c. 111r contiene voci verbali inizianti per a; le cc. 12, 13, 93, 94 sono di materiale di riuso, originariamente vergate in gotica su due colonne e contengono un testo dottrinario; cc. 1r-109r R. grammaticales incomplete (inc. Ne rudium turba

scolarium, expl. Quero si est bonum latinum). A c. II nota di possesso del sec. XVI, Gentilis Saxoli de Gualdo prius mag. Nicolai cartolariiin Burgo S. Petri de urbe; a c.

92v Johannis magistri Roberti de Viterbio publicus notarius; sul dorso della coperta stemmi di Pio VI.

Bibliografia: B. NOGARA, Codices Vaticani Latini, Romae 1912, pp. 29-30; G.C. ALESSIO,

“Hec Franciscus de Buiti”, “Italia medioevale e umanistica”, 24 (1981), pp. 86-87, n. 67;

FRANCESCHINI, Le “Regule” di Francesco da Buti, cit., p. 56.