2. L A FORTUNA DELL ’O PUS AGRICULTURAE NEL M EDIOEVO LATINO
2.1 L A DIFFUSIONE EUROPEA
2.1.2. Le opere enciclopediche e i trattati del sec
2.1.2.3 Alberto Magno
Spostandosi poco più avanti nel sec. XIII e passando dalla Francia alla Germania, si incontra un altro autore di opere a carattere enciclopedico che attinse all’Opus agriculturae, ossia Alberto Magno (Lauingen 1206 - Colonia 1280).
L’opera in questione è il trattato De vegetabilibus che, realizzato verosimilmente fra il 1256 e il 1257, si inseriva nel progetto di Alberto di commentare l’intero corpus aristotelicum:83 nel De
vegetabilibus l’autore prende in esame il De plantis, un testo botanico pseudoaristotelico composto in greco da Nicola Damasceno, che, attraverso le traduzioni in siriaco e in arabo, arrivò infine alla forma latina in cui lo conobbe Alberto. Il De vegetabilibus è suddiviso in sette libri, ognuno dei quali è a sua volta ripartito in due tractatus (eccetto il libro IV, che include quattro tractatus). Palladio fa la sua comparsa nel libro VII, dedicato alla botanica applicata all’agricoltura: nel tractatus primus, che tratta della trasformazione delle piante selvatiche in piante domestiche, Palladio viene esplicitamente citato in più occasioni (cfr. infra), mentre nel tractatus secundus, che tratta della coltivazione dei campi, degli orti domestici, degli alberi da frutto e degli innesti delle viti, si trovano informazioni sicuramente provenienti dall’Opus agriculturae, come hanno rilevato gli editori del testo,
ma che non mostrano la stessa aderenza testuale delle precedenti, configurandosi come più libere manipolazioni.84
Per mettere in luce il modo in cui Alberto Magno elabora l’ipotesto palladiano, si riportano di seguito i passi in cui la fonte è esplicitamente citata, per confrontarli con i loci corrispondenti dell’Opus agriculturae:
De vegetabilibus (MEYER – JESSEN 1867) Opus agriculturae (RODGERS 1975a)
VII.1, 1, De stercorizatione plantae stercore, quod laetamen
vocatur, § 7, p. 592:
Propter quod stercus avium non aquaticarum et praecipue columbarum praecipit Palladius permisceri cum laetamine.
1.33, De sterculino, p. 32:
Sed columbinum feruidissimum ceterarumque auium satis utile excepto palustrium.
VII.1, 2, Quod laetamn variat plantae naturalem
habitudinem, § 13, p. 595:
Idem autem considerans Palladius turrim, in qua laetamen maturatur, longe poni praecipit ab agro, qui plantis excolitur inserendis aut plantandis.
1.33, De sterculino, p. 32:
Stercorum congestio locum suum tenere debebit, qui abundet umore et propter odoris horrenda a praetorii conuertatur aspectu.85
VII.1, 3, De aqua maturante laetamen, qualis esse debeat, § 20, p. 598:
Sed potius imbibita laetamini – iuxta quod etiam in turri poni praecipit Palladio – convenienter nutrit plantam cum pluvia descendente, quia pluvia descendens ad radices plantae eam deducit, et ibi calore terrae fumat in radices plantarum, et sugitur humor eius calore naturali radices.
1.33, De sterculino.
Cfr. il passo precedente.
VII.1, 4, De quatuor utilitatibus arationum sive fossionum in
domesticandi plantis, § 29, p. 601:
Propter quod praecipit agricultor Palladius, quod non aretur tempore, quo terra lutum – aut lutulenta – est, quia tunc in pulverem non redigitur, – nec est tempus congruum arationi tempus extremae siccitatis, quia tunc glebae magnae non dividuntur –; sed potius tempore, quo parum mollita est terra, nec tantum habeat humoris, quod contineant se partes ipsius.
2.3, De proscindendis agris et iungendis bubus uel arandi
disciplina, p. 51:
Nam terra quae lutosa tractatur in primordio fertur toto anno non posse tractari; quae autem supra leuiter infusa est et subter sicca, si tunc aretur, adseritur per triennium sterilis fieri, et ideo mediocriter infusus ager, ut nec lutosus nec aridus sit, proscindi debet.
VII.1, 4, De quatuor utilitatibus arationum sive fossionum in
domesticandi plantis, § 31, p. 602:
Propter quod etiam praecipit Palladius, prius terram considerari, quoniam, si forte labor fructus excellat utilitatem, relinquenda est; si autem fructus excedat laboris meritum, insistendum dicit esse cultui.
1.5, De qualitate terrarum, p. 6:
... maxime, sicut supra dixi, eligendus est pinguis ac resolutus ager, qui minimum laborem petit, fructum maximum reddit. Secundi meriti est spissus, qui labore quidem maximo, tamen ad uota respondet. VII.1, 5, Qui agri sativi, et qui consiti, et qui compascui, et
qui novales dcuntur, ut sciatur qui sunt arabiles et qui non, §
38, p. 605:
Propter quod dixit Palladius, maxime eligendum esse pinguem et rarum agrum, qui calore rarificatus non dissolutus sit, et humido multo spirituali ad supeficiem reflexo impinguatus sit.
1.5, De qualitate terrarum, p. 6:
... maxime, sicut supra dixi, eligendus est pinguis ac resolutus ager...
84 Cfr. la nota di MEYER –JESSEN 1867 al primo capitolo del tractatus secundus: «Alb[ertus] abhinc Palladium ducem sibi
sumsit, cuius ne verba quidem repetat sed sententias explicet rationibusque confirmet: quare illius loci quidem adduci, non autem litteris conspicui reddi possunt» (p. 639).
85 Resta il dubbio se ci possa essere stato un errore di citazione, per la somiglianza di columbinum e columbarius, coinvolgente
VII.1, 5, Qui agri sativi, et qui consiti, et qui compascui, et
qui novales dcuntur, ut sciatur qui sunt arabiles et qui non, §
41, pp. 606-607:
Propter quod optimus agricultor Palladius dicit illud deterrimum terrae genus esse, quod est siccum simul et spissum, macrum et frigidum, calidi exspiratione: macrum quidem sabulo sine terre admixtione, aut ieiunum glarea, aut arenosum pulvere, lapidosum, aut uliginosum, quod nullus humor infundit, aut salsum, aut amarum.
1.5, , De qualitate terrarum, pp. 6 e 4:
Illud uero deterrimum genus est quod erit siccum simul et spissum et macrum uel frigidum. Qui ager pestiferi more fugiendus est.
In terris uero quaerenda fecunditas, ne alba et nuda sit gleba, ne macer sabulo sine admixtione terreni, ne creta sola, ne harenae squalentes, ne ieiuna glarea, ne aurosi pulueris lapidosa macies, ne salsa uel amara, ne uliginosa terra, ne tofus harenosus atque ieiunus, ne uallis nimis opaca et solida. VII.1, 9, De seminatione convenienti, per quam plantae fiunt
domesticae ex silvestribus, § 77, p. 622:
Et ideo praecipitur ab agricoltore Palladio, ne semina iacta vetustiora sint quam annua.
1.6, De industria et necessariis ad rura sententiis, p. 10: Semina plus quam annicula esse non debent, ne uetustate corrupta non prodeant.
In questo caso, le citazioni da Palladio comportano sempre una rielaborazione del testo da parte di Alberto, che, pur mantenendo la res, non trascrive in modo pedissequo la fonte, neppure quando la indica esplicitamente. L’assimilazione dei contenuti dell’Opus agriculturae è ancor più evidente nel tractatus secundus del libro VII in cui, come già ricordato, il nome di Palladio non compare mai, ma i prelievi dal testo sono numerosissimi.
All’opera botanica di Alberto Magno attinsero moltissimi autori successivi, come Pietro Ispano e lo stesso Crescenzi;86 si potrebbe dunque, ma non è questa la sede, continuare a seguire il percorso
dei prelievi palladiani di testo in testo, attraversando i capisaldi della cultura medievale europea per diversi secoli. Ci si limiterà invece a mettere in luce un ultimo autore che si servì dell’Opus agriculturae per redigere un proprio trattato agronomico: si tratta di uno studioso tedesco, come Alberto Magno, ma che scrisse la sua opera verosimilmente in Italia e che dunque costituisce un simbolico ponte tra i grandi enciclopedisti europei e i protagonisti del Medioevo italiano, su cui ci si soffermerà più avanti (§ 2.2).