2. L A FORTUNA DELL ’O PUS AGRICULTURAE NEL M EDIOEVO LATINO
2.2. P ALLADIO LATINO E IL M EDIOEVO ITALIANO
2.2.2 I «Ruralium commodorum libri XII» di Piero de’ Crescenz
A cavallo fra il XIII e il XIV secolo, il giudice bolognese Piero de’ Crescenzi si inserì nella schiera dei rerum rusticarum scriptores, redigendo, fra il 1298 e il 1309, un nuovo trattato latino sull’agricoltura, dal titolo Liber ruralium commodorum:99 Crescenzi grazie all’esperienza diretta di
gestione di una tenuta personale, aveva acquisito competenze pratiche nell’ambito agricolo che, nel momento in cui si ritirò dalla vita pubblica, riversò nel suo trattato. Il testo, preceduto da due dedicatorie, di cui una al Generale domenicano Almerico Giliani da Piacenza e l’altra a re Carlo II d’Angiò, è composto da dodici libri, di cui i primi dieci contengono la trattazione vera e propria,100
l’undicesimo raccoglie gli argomenti trattati precedentemente, ordinandoli per rubriche e temi, e il dodicesimo distribuisce le attività precedentemente descritte in un sintetico calendario agricolo. L’opera ebbe una vasta fortuna, come testimoniano gli oltre ottanta manoscritti della versione latina e i circa venti testimoni delle traduzioni in volgare.101
Per la composizione dell’opera, Crescenzi ebbe come riferimento costante il testo di Palladio, oltre a Varrone e a Catone: a livello strutturale, si può notare da un lato il fatto che il libro I
98 Cfr. infra, § 3.
99 Su Piero de’ Crescenzi cfr. TOUBERT 1984 e PENAZZI 2014, pp. XXVI-XXXII. Il testo latino dei libri 1-6 si legge
nell’edizione di RICHTER 1995 e 1996.
100 La distribuzione della materia è ben descritta nei titoli dei libri: 1. De locis habitabilibus eligendis et de curiis et domibus et bis quae habitationi in rure sunt necessaria faciendis. Et de bonitatis loci habitabilis cognitione. De aere et cognitione bonitatis vel malicie eius; 2. De natura plantarum, de rebus communibus cultui cuiuslibet generis agrorum; 3. De campestribus agris colendis et de materia et utilitate fructuum qui ex ipsis nascuntur; 4. De vitibus et vineis et cultu earum et de natura et utilitate fructus ipsarum; 5. De arboribus et de natura et utilitate ipsarum arborum; 6. De ortis et de natura et utilitate tam herbarum que seruntur in eis quam ceterarum que in aliis locis sine hominis industria naturaliter nascuntur; 7. De pratis et nemoribus; 8. De viridariis et rebus delectabilibus ex arboribus et herbis et fructu ipsarum artificiose agendis; 9. De omnibus animalibus qui nutriuntur in rure; 10. De diversis ingeniis capiendi animalia fera.
101 Sui due volgarizzamenti italiani, noti con il titolo di Rusticano (o X2 tràdito da quattro codici) e Libro dell’utilità della villa
(o X1, che conta, oltre a dieci testimoni, anche due riscritture, tràdite rispettivamente da quattro, X1a, e due, X1b, manoscritti), cfr. SANTA EUGENIA 1998 (che pubblica il libro 4 dei due volgarizzamenti e del testo latino) e PENAZZI 2014
costituisca anche nel Liber ruralium commodorum un’introduzione al resto dell’opera, come nel caso dell’Opus agriculturae, e dall’altro lato che la formula del calendario, proposta per la prima volta da Palladio, sia mantenuta, benché in forma ridotta, nel libro 12 del testo di Crescenzi; a livello testuale, infine, Palladio si rivela essere l’autore più citato, e molti passaggi dell’opera del giudice bolognese risultano essere semplicemente copiati verbatim dal trattato dell’ultimo degli agronomi latini.102
Si forniscono di seguito due esempi: nel primo caso Palladio è citato esplicitamente, mentre nel secondo il suo nome non compare, ma non per questo il prelievo di Crescenzi è meno fedele alla fonte.
Liber ruralium commodorum (RICHTER 1995 e 1996) Opus agriculturae (RODGERS 1975a)
I.9 De aquaeductu, pp. 52-53.
Cum vero ducenda est aqua, ait Palladius, quod ducaturaut forma structili aut plumbeis fistulis aut canalibus ligneis aut fictilibus tubis. Si per formam structilem ducetur, solidandus est canalis, ne per rimas aqua possit elabi. Cuius magnitudo pro aquae mensura facienda est. Si per planum veniet, inter centenos vel sexagenos pedes sensim declinetur structura sesquipede, ut vim possit habere currendi. Si quis mons interiectus occurrerit, aut per latera eius aquam ducemus obliquam aut ad aquae caput speluncas librabimus, per quas structura perveniat. Sed si se vallis interserat, erectas pilas vel arcus usque ad aquae iusta vestigia construemus aut plumbei fistulis clausam deici patiemur et explicata valle consurgere. Sed, quod est salubrius et utilius, fictilibus tubis cum ducitur, [ut] duobus digitis grossi ex parte una reddantur angusti, ut palmi unius spatio <unus> in alterum possit intrare. Quas iuncturas viva calce oleo subacta illinire debemus. Sed antequam his aquae cursus admittatur, favilla mixta exiguo liquore decurrat, ut glutinare possit, si qua sunt vitia tubulorum. Ultima ratio est plumbeis fistulis ducere, quae noxias reddunt aquas. Nam cerussa plumbo creatur, quae plurimum corporibus nocet humanis. Diligentis praeterea erit aquarum receptacula fabricari, ut copiam inops vena procuret.
9.11 De aquae ductibus, pp. 182-183:
Cum uero ducenda est aqua, ducitur aut forma structili aut plumbeis fistulis aut canalibus ligneis aut fictilibus tubis. Si per formam ducetur, solidandus est canalis, ne per rimas aqua possit elabi. Cuius magnitudo pro aquae mensura facienda est. Si per planum ueniet, inter centenos uel sexagenos pedes sensim reclinetur structura sesquipedem, ut uim possit habere currendi. Ei qui mons interc iectus occurrerit, aut per latera eins aquam ducemus obliquam aut ad aquae caput speluncas librabimus, per quas structura perueniat. Sed si se uallis interserat, erectas pilas uel arcus usque ad aquae iusta uestigia construemus aut plumbeis fistulis clausam deici patiemur et explicata ualle consurgere. Sed, quod est salubrius et utilius, fictilibus tubis cum ducitur, duobus digitis crassi et ex una parte reddantur angusti, ut palmi spatio unus in alterum possit intrare. Quas iuncturas uiua calce oleo subacta debemus inlinere. Sed antequam his aquae cursus admittitur, fauilla per eos mixta exiguo liquore decurrat, ut glutinare possit si qua sunt uitia tubulorum. Ultima ratio est plumbeis fistulis ducere quae aquas noxias reddunt. Nam cerossa plumbo creatur adtrito, quae corporibus nocebit humanis. Diligentis erit aquarum receptacula fabricari, ut copiam uel inops uena procuret.
4.25, De agresto, passo et defricto, caroeno et sapa, p. 52. [...] Potes et tertio modo facere agrestum spissum ut mel, quod est plurimum virtuosum, ut supra dictum est de virtutibus uvarum. Passum universa Africa pingue ac iucundum sic conficere consuevit: Leguntur uvae passae quam plurimae et in fiscellis iunco factis aliquatenus raro contextu positae virgis primo fortiter verberantur; deinde, ubi uvarum corpus vis concussionis exsolverit, comprimitur; hinc passum est, quicquid effluxerit, et conditum vasculo mellis more servatur.
Defrictum, caroenum et sapa fiunt ex musto; nam defrictum a defevendo dictum effectum est, ubi ad spissitudinem fortiter despumaverit, caroenum, cum
11.19 De passo, p. 213:
Passum nunc fiet ante uindemiam, quod Africa sueuit uniuersa conficere pingue atque iocundum; et quo ad conditum si utaris mellis uice, ab inflatione te uindices. Leguntur ergo uuae passae quam plurimae et in fiscellis clausae iunco factis aliquatenus rariore contextu. Virgis primo fortiter uerberantur; deinde ubi uuarum corpus uis contusionis exsoluerit, cocleae subposita sporta conprimitur. Hinc passum est quicquid effluxerit, et conditum uasculo mellis more seruatur.
11.18 De defrito, caroeno, sapa, pp. 212-213.
Nunc defritum, caroenum, sapam conficies. Cum omnia uno genere conficiantur ex musto, modus his et uirtutem mutabit et nomina. Nam defritum, a
tertia perdita duae partes remanserint, sapa, ubi ad tertiam redacta descendit; quae tamen meliorem faciunt citonea simul cocta.
deferuendo dictum, ubi ad spissitudinem fortiter despumarit, effectum est; caroenum, cum tertia perdita duae partes remanserint; sapa, ubi ad tertias redacta descenderit. Quam tamen meliorem facient cydonea simul cocta et igni subposita ligna ficulna. Le modalità di citazione di Crescenzi si avvicinano, seppur in misura più limitata e selettiva, a quelle viste per lo Speculum doctrinale di Vincenzo di Beauvais (§ 2.1.2.2): il testo dell’Opus agriculturae, per le parti interessate, è infatti sostanzialmente trascritto nel nuovo contesto, con minime variazioni. Questo dato ha un riflesso significativo anche per ciò che riguarda lo studio dei volgarizzamenti di Palladio, dal momento che, per i passi palladiani trascritti nel Liber ruralium commodorum, è possibile confrontare le traduzioni toscane dell’Opus agriculturae con quelle sostanzialmente coeve, e anch’esse toscane, del Crescenzi, che spesso offrono le sole altre occorrenze antiche dei termini tecnici che vi risultano attestati.103