• Non ci sono risultati.

2. L A FORTUNA DELL ’O PUS AGRICULTURAE NEL M EDIOEVO LATINO

2.1 L A DIFFUSIONE EUROPEA

2.1.2. Le opere enciclopediche e i trattati del sec

2.1.2.2 Vincenzo di Beauvais

Anche Vincenzo di Beauvais (Boran-sur-Oise 1190 ca. - Royaumont 1264), per il suo Speculum maius, si servì del trattato di Palladio come fonte. Si rifanno infatti esplicitamente all’Opus agriculturae i capp. 16-149 del libro sesto (De arte œconomica), dello Speculum doctrinale, come mostra lo stesso incipit del cap. 16: «Palladius in libro de Agricultura».82

Nella tabella seguente si sono indicate per ognuno dei capitoli 16-149 del libro VI dello Speculum doctrinale le precise corrispondenze con la fonte (nella forma [n° libro].[n° capitolo] secondo l’edizione di RODGERS 1975a):

Speculum doctrinale, liber VI Opus agriculturae

16. De habitaculis construendis 1.8 e 1.10.

17. De situ & forma ædificiorum 1.8 e 1.9.

18. De pavimentis eorum. 1.9.

19. De parietibus & tecturis. 1.11, 1.14, 1.15. 20. De cisternis & piscinis 1.12, 1.17, 1.31. 21. De cellis vinariis & oleariis. 1.18, 1.20.

22. De horreis. 1.19.

23. De stabulis & chorte & aviariis. 1.21, 1.22, 1.23. 24. De columbariis & turturum & turdeorum cubiculis. 1.24, 1.25, 1.26.

25. De gallinis educandis. 1.27.

26. De phasianis nutricandis. 1.29.

27. De anseribus. 1.30.

28. De pavonibus. 1.28.

29. De area struenda. 1.36.

30. De balneis & pistrino. 1.39, 1.41.

31. De fœnili & sterquilinio. 1.32, 1.33.

32. De hortis & pomeriis. 1.34.

33. De hortorum partibus & serendi temporibus. 1.34. 34. De nocumentis hortorum & remediis. 1.35. 35. De quibusdam noxiis animalibus exterminandis. 1.35. 36. De apibus emendis & collocandis ac nutriendis. 1.38, 1.37.

37. De nocumentis earum removendis. 1.37.

38. De agris eligendis atque colendis. 1.5, 1.7. 39. De salubritate aeris & quæ ibi consideranda. 1.3, 1.4. 40. De terra fœcunditate exploranda. 1.5.

82 Cfr. BELLÈRE 1624, col. 491; i capitoli desunti dall’Opus agriculturae si leggono qui alle coll. 491-554. Riferimenti

all’opera di Palladio si trovano anche nello Speculum naturale (cfr. VENTURA 2007, p. XI), ma l’eccezionalità del trattamento

dell’Opus agriculturae nello Speculum doctrinale ha portato a focalizzare l’attenzione su questa parte dell’opera di Vincenzo di Beauvais.

41. De rustici operis industria. 1.6.

42. De seminibus collocandis. 1.6.

43. De oleis ac ceteris arboribus excolendis. 1.6. 44. De vitibus plantandis atque colendis. 1.6.

45. De his quæ circa rem domesticam agenda sunt in Ianuario. 2.17, 2.19, 2.20, 2.2, 2.15, 2.16, 2.21, 2.22.

46. De agris eodem mense proscindendis. 2.3. 47. De lactucis serendis & caule & allio. 2.14.

48. De frugibus seminandis & sarculandis. 2.4, 2.5, 2.6, 2.9.

49. De vitibus oblaqueandis. 2.1, 2.10.

50. De solo congruente pangendis vineis. 2.13. 51. De amygdalo serenda vel plantanda. 2.15. 52. De eodem excolenda vel inserenda. 2.15.

53. De nuce similiter excolenda. 2.15.

54. De his qua agenda sunt mense Februario. 3.1, 3.3., 3.4, 3.5, 3.7, 3.8, 3.20.

55. De vitibus eodem mense excolendis & plantandis. 3.9. 56. De arbustis vel arboribus vitiferis. 3.10.

57. De vineis communibus putandis. 3.12.

58. De arbustis putandis. 3.13.

59. De novellarum vitium putatione & veterum propagatione. 3.15, 3.16. 60. De vita Theriaca & illa que nimis lachryminosa est. 3.28, 3.30. 61. De vite quæ propomata facit & illa quæ varios botriones producit. 3.32, 3.33.

62. De uva sine granis. 3.29.

63. De insitionibus eodem mense faciendis. 3.17. 64. Adhuc de duobus generibus insitionis. 3.17.

65. De olivetis intituendis. 3.18.

66. Adhuc de eodem. 3.18.

67. De arboribus pomiferis. 3.19.

68. De pyris serendis & excolendis. 3.25. 69. De pyris inserendis ac remediandis & fructibus earum conservandis. 3.25. 70. De melis serendis & excolendis. 3.25. 71. De fructibus earum custodiendis. 3.25. 72. De moris serendis & excolendis. 3.25. 73. De siliquis & avellani & arboribus cæteri. 3.25.

74. De rosariis conserendis & liliis & cannis. 3.21, 3.22, 3.23. 75. De sepibus hortorum seminandis & herbis hortulanis. 3.24.

76. De caule & aliis quibusdam oleribus. 3.24.

77. De porro & quibusdam aliis. 3.24.

78. De porcis eodem mense educandis. 3.26.

79. De his qua in Martio agenda sunt. 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 4.8.

80. De vineis eodem mense putandis & inserendis. 4.1. 81. De vineis novellis ac veteranis agris ægris ac læsis. 4.7. 82. De satione hortorum & primo de carduis. 4.9.

83. De cucumere & cucurbita. 4.9.

84. De allio & cepula & cæteris oleribus. 4.9. 85. De arbore mali punici excolenda. 4.10.

86. De eadem remedianda. 4.10.

87. De malis punicis conservandis & vino conficiendo in eis. 4.10. 88. De arbore citrina ac cæteris & pyro. 4.10. 89. De mespilis serendis & excolendis. 4.10.

90. De ficu plantanda. 4.10.

91. De eadem colenda & inserenda. 4.10. 92. De eadem purganda & remedianda. 4.10. 93. De ficis eligendis & conservandis. 4.10. 94. De bobus eodem mense comparandis & eligendis. 4.11. 95. De iisdem edomandis & iugo præparandis. 4.12. 96. De tauris & vaccis ad copulam præparandis. 4.11.

97. De equis ad copulam mittendis. 4.13.

99. De mulis educandis & asinis. 4.14. 100. De morbis apium eodem mense remediandis. 4.15.

101. De leguminibus & oleribus in aprili seminandis. 5.1, 5.2, 5.3.

102. De arboribus eodem mense excolendis. 5.2, 5.4. 103. De vitulis in eo nutriendis & ovibus tondendis & apibus investigandis. 5.6, 5.7.

104. De his quæ agenda sunt in Maio. 6.12, 6.14, 6.15, 6.17, 6.1,

6.2, 6.4, 6.5, 6.6. 105. De novellis vitibus excolendis & novalibus aperiendis. 6.2, 6.3.

106. De vitulis hoc mense castrandi. 6.7. 107. De ovibus tondendis & caseo facindo & apibus purgandis. 6.8, 6.9.

108. De his quæ agenda sunt in Iunio. 7.3, 7.9.

109. De his quæ tunc agenda sunt in arboribus. 7.5. 110. De area præparanda & messe trituranda. 7.1, 7.2. 111. De legendo vel conficiendo melle. 7.7. 112. De examinibus apium custodiendis. 7.7.

113. De alveariis supplendis. 7.7.

114. De his quæ agenda sunt in Iulio. 8.1, 8.2, 8.5.

115. De tauris & arietibus ad coitum admittendis. 8.4.

116. De his quæ in Augusto sunt agenda. 9.1, 9.2, 9.3, 9.4, 9.5, 9.6, 9.7.

117. De vena aquæ investiganda. 9.8.

118. De puteo fodiendo & aqua probanda. 9.8, 9.9, 9.10.

119. De aquæductus faciendo. 9.11.

120. De agris in Septembris arandis & stercorandis. 10.1.

121. De frugibus ac leguminibus seminandis. 10.2, 10.3, 10.4, 10.5, 10.6, 10.7, 10.8, 10.9, 10.12. 122. De hortis & oleribus conserendis. 10.13.

123. De pratis novellis formandis & veteribus excolendis. 10.10.

124. De vindemiis celebrandis & diamoro conficiendo. 10.11, 10.17, 10.18, 10.16.

125. De vindemia Octobris & uva passa. 11.3, 12.12, 11.19, 11.22.

126. De musto & vino. 11.9, 11.14.

127. De vino condiendo. 11.14.

128. De vitibus eodem mense ponendis & excolendis. 11.4, 11.5, 11.6, 11.7. 129. De olivetis instruendis & oleis exprimendis. 11.8, 11.10.

130. De palmis conserendis & arboribus cæteris. 11.12. 131. De ceraso & fructibus eius. 11.12. 132. De hortis eodem mense conserendis. 11.11.

133. De frugibus seminandis & alveariis apium castrandis. 11.1, 11.2, 11.13.

134. De frugibus & leguminibus in Novembri seminandis. 12.1.

135. De pratis & hortis & rosariis instituendis. 12.2, 12.6, 12.11. 136. De vitibus eodem mense excolendis. 12.2, 12.3, 12.9, 12.10. 137. De persicis plantandis & earum fructibus conservandis. 12.7.

138. De pino & nucibus eius. 12.7.

139. De pruno & fructibus eius. 12.7.

140. De castanea plantanda vel seminanda. 12.7. 141. De eadem excolenda & fructibus eius servandis. 12.7.

142. De olea & arboribus cæteris. 12.4, 12.5, 12.7.

143. De oleis conficiendis & purgandis. 12.17, 12.19, 12.20, 12.21, 12.22.

144. De apibus nutriendis & alveariis purgandis. 12.8. 145. De agnis eodem mense educandis. 12.13.

146. De ovibus pascendis. 12.13.

147. De hircis ad capras admittendis. 12.13. 148. De glandae legenda & materia ad fabricam cædenda. 12.14, 12.15.

149. De his quæ agenda sunt in Decembri. 13.1, 13.2, 13.3, 13.6. Come mostra la tavola delle corrispondenze, il trattato di Palladio è pressoché interamente racchiuso nell’opera di Vincenzo di Beauvais, dal libro 1 al libro 13. La suddivisione in libri corispondenti ai mesi dell’anno dell’Opus agriculturae viene richiamata dall’enciclopedista attraverso

il compendio, in un capitolo introduttivo, delle attività quæ agenda sunt in mense [nome del mese], in cui riporta, con poche eccezioni, estratti dai capitoli che non sono citati per intero (nella tabella sono stati evidenziati in grassetto); nel caso del breve libro 13, il capitolo riassuntivo iniziale è anche il solo presente, mentre per i mesi di aprile, settembre, ottobre e novembre il riferimento al nome del mese è inserito nella rubrica del primo capitolo dell’Opus agriculturae citato. Da rilevare, in questa ordinata compilazione, la presenza di parte del cap. 12.12 nel primo dei capitoli estratti dal libro 11, dedicato alle attività di ottobre (cfr. il cap. 125 dello Speculum doctrinale).

Per mostrare come il priore domenicano si limiti sostanzialmente a trascrivere, con minime modifiche e più ampi tagli, il testo di Palladio, si riportano qui in una tabella sinottica due capitoli dello Speculum doctrinale, messi a confronto con il rispettivo ipotesto:

Speculum doctrinale 6, 39 (BELLÈRE 1624) Opus agriculturae, 1.3-1.4 (RODGERS 1975a)

6.39 De salubritate aeris & quæ ibi consideranda, col. 502.

Aeris salubritatem declarant loca ab infimis vallibus libera, & nebularum noctibus absoluta, & habitatorum considerata corpuscula, si eis color sanus, capitis firma sinceritas, inostensum lumen oculorum, purus auditus, fauces commeatus liquidæ vocis exercent; hoc genere benignitas aeris approbatur. His autem contraria noxium illius cæli spiritum confitentur.

Aquæ vero salubritas sic agnoscitur, primum ne a lacunis aut palude ducatur, ne de metallis originem sumat, sed si perspicui coloris, neque ullo, aut sapore aut odore vitietur; nullus illi limus insideat, frigus tepore suo mulceat, æstatis incendia moderetur. Sed quia solet, his omnibus ad speciem custoditis, occultiorem noxam tectior servare natura, ipsam quoque ex incolarum salubritate noscamus, si fauces bibentium puræ sint, si salvo capite, in pulmonibus ac thorace, aut nulla est, aut rara causatio.

1.3 De aeris probatione, p. 3.

Aeris igitur salubritatem declarant loca ab infimia uallibus libera et nebularum noctibus absoluta et habitatorum considerata corpuscula: si eis color sanus, capitis firma sinceritas, inoffensum lumen oculorum, purus auditus, fauces commeatum liquidae uocis exercent. hoc genere benignitas aeris adprobatur. His autem contraria noxium caeli illius spiritum confitentur.

1.4 De aqua probanda, pp. 3-4.

Aquae uero salubritas sic agnoscitur: primum ne a lacunis aut palude ducatur, ne de metallis originem sumat, sed sit perspicui coloris neque ullo aut sapore aut odore uitietur, nullus illi limus insidat, frigus tepore suo mulceat, aestatis incendia rigore moderetur. Sed quia solet his omnibus ad speciem custoditis occultiorem noxam tectior seruare natura, ipsam quoque ex incolarum salubritate noscamus: si fauces bibentium purae sunt, si saluo capite in pulmonibus ac thorace aut nulla est aut rara causatio. Nam plerumque has noxas corporis ad inferiorem partem quae supra sunt corrupta demittunt, ut uitiato capite ad pulmones uel stomachum morbi causa decurrat. tune culpandus aer potius inuenitur. deinde si uenter aut uiscera uel latera uel renes nullo dolore aut inflatione uexantur, si uitia nulla uesicae [sunt]. Haec atque similia si apud incolas pro maiori parte constare uideris, nee de aere aliquid nec de fontibus suspiceris.

6.99 De mulis educandis & asinis, coll. 529-530. Si quem multorum genus creare delectat, equam magni corporis, solidis ossibus, & de forma ægregia debet eligere, in qua non velocitatem, sed robur exquirat, ætas a

4.13 De mulis et asinis, pp. 138-139.

Si quem mulorum genus creare delectat, equam magni corporis, solidis ossibus et forma egregia debet eligere, in qua non uelocitatem, sed robur exquirat. Aetas a

quadrima usque in decennen huic admissurae iusta conveniet. Si asinus equam fastidit admissus, ostentat prius asinam, donec coeundi voluptas solicitetur adhibemus: qua subducta, equam libido incitata non spernet, & raptus illecebris generis sui in permixtione consentiet alieni, si morsu furens lædit obiectas, aliquatenus labore mitescat. Creantur ex equo & asina, vel ex onagro & qua. Se generosius nullum est huiusmodi animal quam quod asino creante nascetur. Utiles tamen admissarii nascentur ex onagro & asina, qui post in sobole secutura agilitatem fortitudinemque restituant. Admissarius tamen asinus sit huiusmodi: corpore amplo, solido, musculoso, strictis & fortibus membris, nigri vel murini macime coloris, aut rubei, qui tamen si discolores pilos in palpebris aut auribus geret, colorem sobolis plerumque variabit. Minor trimo maior decenni non admitte. Annicula mula debet a matre depelli & per montes asperos pasci, ut iuvenis, laborem, in tenera æætate solidata, non contemnat, minor vero asellus maxime agro necessarius est, qui & laborem tolerat, & negligentiam propemodum non recusat.

quadrima usque in decennem huic admissurae iusta conueniet. Si asinus equam fastidit admissus, ostensam prius asinam, donec coeundi uoluptas sollicitetur, adhibemus. Qua subducta equam libido incitata non spernet et raptus inlecebris generis sui in permixtionem consentiet alieni. Si morsu furens laedit obiectas, aliquatenus labore mitescat. Creantur ex equo et asina uel onagro et equa. sed generosius nullum est huiusmodi animal quam quod asino creante nascetur. Utiles tamen admissarii nascentur ex onagro et asina, qui post in subole secutura agilitatem fortitudinemque restituant. Admissarius tarnen asinus sit huiusmodi: corpore amplo, solido, musculoso, strictis et fortibus membris, nigri uel murini maxime coloris aut robei. Qui tarnen si discolores pilos in palpebris aut auribus geret, colorem subolis plerumque uariabit. Minor trimo, maior decenni non debet admitti. Annicula mula debet a matre depelli et per montes asperos pasci, ut itineris laborem in tenera aetate solidata contempnat. Minor uero asellus maxime agro necessarius est, qui et laborem tolerat et neglegentiam propemodum non recusat.

Per Vincenzo di Beauvais si può dunque parlare di trascrizione selettiva e di compilazione pressoché passiva della fonte palladiana, che viene trasposta senza mediazioni nel collettore enciclopedico costituito dallo Speculum doctrinale.