Le riprese nel «De Regimine principum» di Egidio Romano

Il filosofo e teologo agostiniano Egidio Romano (1243/1247-1316) dedicò a Filippo IV il Bello, del quale era stato precettore, il De regimine principum, un trattato appartenente al genere degli specula principis che scrisse fra il 1277 e il 1280.104 _{Nella terza parte del secondo libro, dedicata alla gestione}

della casa e della familia, Egidio si servì, tra le fonti, anche dell’Opus agriculturae: nei due capitoli implicati (il 3 e il 4), la citazione, «Palladius in libro de agricultura», è infatti esplicita.

Anche per il testo egidiano si riporta il testo dei capitoli interessati, per metterlo a confronto con la fonte:

De regimine principum (SAMARITANI 1607)105 _{Opus agriculturae (RODGERS 1975a)}

2.3.3. Qualia aedificia debent reges, et principes, et universaliter

omnes cives quantum ad operis industriam, et aeris temperamentum,

p. 353:

Inter alia autem, quae consideranda sunt in aedificiis, ut tradit Pallad. in lib. de Agric. est industria operis, ut aedificium sit subtiliter et debite factum: et temperamentum aeris, ut sit in debito aere collocatum. [...]

Tangit autem Palladius in libro de Agricultura, tria, ex quibus cognoscere possumus, in quo aere sit aedificium construendum. Dicit enim salubritatem aeris primo declarare loca a vallibus infimis libera. Si enim in vallibus infimis aedificia construantur, quia aer est ibi grossus, propter circumstantiam montium contingit ipsum non esse salubrem. Sic enim imaginari debemus, quod sicut aqua currens sanior est quam stans, eo quod aquae stantes ut plurimum

ingrossantur et putrescunt: sic aer reclusus in vallibus, eo quod non habeat liberum motrum, quasi ingrossatur, et efficitur non slaubris. Est ergo propter salubritatem aeris considerandum aedificiis construendis, ut non fiat talis

1.2 De quattuor rebus quibus agricultura consistit, p. 3: Primo igitur eligendi et bene colendi agri ratio quattuor rebus constat: aere, aqua, terra, industria; ex his tria naturalia, unum facultatis et uoluntatis [est].

1.3 De aeris probatione, p.:

Aeris igitur salubritatem declarant loca ab infimis uallibus libera et nebularum noctibus absoluta et habitatorum considerata corpuscula: si eis color sanus, capitis firma sinceritas, inoffensum lumen oculorum, purus auditus, fauces commeatum liquidae uocis exercent. Hoc genere benignitas aeris adprobatur. His autem contraria noxium caeli illius spiritum confitentur.

103 _{Si vedano ad es., nella Parte seconda i capp. III e IV, in cui, per sostenere alcune lezioni del volgarizzamento III, ci si è}

serviti del confronto con il Crescenzi volgarizzato.

104 _{Su Egidio Romano e sulla sua opera cfr. da ultimo l’introduzione all’edizione critica del volgarizzamento senese curata}

da PAPI 2016 (in partic. pp. 3-25).

constructio in vallibus infirmis. Secundo considerandum est, ut locus ille, in quo est aedificium construendum, sit a nebularum tenebris absolutus. Nam in aliqua parte terrarum, vel quia illa est magis paludosa, vel propter aliquam aliam dispositionem terrae, magis est saepius obtenebratur aer per nebulas et vapores, quam in parte alta: quare ibi redditur aer non salubris. Ideo si vitari potest, non sunt ibi aedificia construenda. Tertium, quod declarat salubritatem aeris, est consideratio habitatorum existentium in ipso. Si enim alicubi aedificare volumus, si contingat circa regionem illam aloquos habitare consideranda sunt habitatorum corpora, si eis sit color sanus et pulcher, sit ipsis firma sinceritas capitis, si habeant acutum visum, et purum auditum, et vocem claram. per omnia haec indicatur bonitas aeris: et per contraria indicatur aer esse infirmus. Si enim habitatores in ipso non habeant colorem sanum sed croceum, de facili in capite patiantur, habeant perturbatum visum, impurum auditum, vocem raucam: per omnia haec, quasi per quaedam signa, aeris impuritas demonstratur. 2.3.3, pp. 355-358.

Tangit autem Palladius in libro De agricultura sex quae ait esse consideranda in cognitione aquae salubritatis. Primum est: quia aqua illa derivari non debet a paludibus et a lacunis. Paludes enim et lacunae, eo quod eis sit aqua quodammodo stans, ut plurimum habent aquam non salubrem. Secundo considerandum est, ne aqua illa sumat originem ex metallis, vel ne transeat per metallorum venas. habent enim metalla suas venas subterreneas, et aqua in locis subterraneis generatur, et per venas subterraneas transit. Quare si locus generationis aquarum, vel meatus per quos aquae transeunt habeant in se principia venarum metallorum, ex hoc aqua inficitur, et non est ira salubris. Est enim humidum et molle de facili passivum: aqua ergo quia est huiusmodi, de facili inficitur a metallis, et maxime a metallorum venis, ubi non sunt metalla pura, sed simul cum metallis sunt aliquae admixtae putredines. Tertium, quod considerandum est in aquis, est quod sit coloris perspicui. Nam ipsa infectio coloris, aquae infectionem demonstrat. Quartum est, ne aliquo odore, vel sapore vitientur nam pravus odor, vel sapor aquarum, ut plurimum designat illas aquas generari, vel transire per aliqua loca infecta, a quibus talem odorem, vel saporem contraxerunt. Quintum est, ne aquis illis aliquis insideat limus. Nam terra limosa et lutosa, eo quod infecta sit, sana esse non potest. Haec ergo quinque attendenda sunt in salubritate aquarum. Verum quia contingit aliquando nos in his signis decidi, ideo adducit Palladius sextum, quod dicit etiam considerandum esse. Videlicet, ut consideretur conditio et dispositio corporum utentium illis aquis. Est ergo aspiciendum, si dentes et gingivae utentium illis aquis, sint puri: utentes habeant capita sana et inperturbata: si venter, aut viscere, vel latera, sive renes nullo dolore aut inflatione vexentur: nam ex malitia aquarum vel omnia mala haec, vel aliqua horum consueverunt contingere.

Aedificium ergo construendum aedificari debet in tali situ, quod sit ei copia aquae salubris habentis conditiones illas, de quibus fecimus mentionem. Quod si tamen aedificandi necessitas urgeat, nec tamen ibi aquae salubris sit copia est ibi (secundum Palladium)

1.4 De aqua probanda, p. 4:

Aquae uero salubritas sic agnoscitur: primum ne a lacunis aut palude ducatur, ne de metallis originem sumat, sed sit perspicui coloris neque ullo aut sapore aut odore uitietur, nulius illi limus insidat, frigus tepore suo mulceat, aestatis incendia rigore moderetur. Sed quia solet his omnibus ad speciem custoditis occultiorem noxam tectior seruare natura, ipsam quoque ex incolarum salubritate noscamus: si fauces bibentium purae sunt, si saluo capite in pulmonibus ac thorace aut nulla est aut rara causatio. Nam plerumque has noxas corporis ad inferiorem partem quae supra sunt corrupta demittunt, ut uitiato capite ad pulmones uel stomachum morbi causa decurrat. Tunc culpandus aer potius inuenitur. Deinde si uenter aut uiscera uel latera uel renes nullo dolore aut inflatione uexantur, si uitia nulla uesicae [sunt]. Haec atque similia si apud incolas pro maiori parte constare uideris, nee de aere aliquid nec de fontibus suspiceris.

1.16 De uitanda ualle, p. 20:

[...] [Cum] si fons desit aut puteus, cisternas construere conueniet, quibus omnium conduci possit aqua tectorum. Fiunt autem hoc modo.

construenda cisterna, in qua pluviales aquae colligendae sunt. Nam (secundum eundem) aqua caelestis et pluvialis ad bibendum quasi omnibus antefertur, sunt autem in cisterna illa pisces fluviales apponendi, ut horum natatu aqua itans agilitatem curentis imitetur.

Viso, qualiter est aedificium construendum quantum ad salubritatem aquae: restat videre, qualiter construendum sit quantum ad ordinem Universi. In ordine autem Universi, prout *** aedificium construendum, sunt tria consideranda. videlicet conditio caelestis: diversitas ventorum: et dispositio terrarum. Quantum ad conditionem caelestem duo sunt attendenda. Primo ut hyeme debita claritate illustretur. Secundo, ne in aestate immoderato calore opprimatur. Quod fieri contingit, si aedificium secundum suam ampliorem partem respiciat oriens hyemale: tunc enim eo quod in hyeme oppositum sit soli, debita claritate illustrabitur. In aestate quidem, eo quod oblique respiciatur a sole, habebit in calore temperamentum. Nam semper radius obliquus minorem calorem generat, quam directus. Secundo in aedificando aedificio attendenda est diversitas ventorum: et hoc quantum ad diversitatem camerarum. Nam ventus septentrionalis, eo quod puriorem aerem facit, salubrior esse videtur. Propter tempus ergo aestivum, in quo homines facilius infirmantur, aedificandae sunt aliquae camerae oppositae vento septentrionali, ut in eis salubrior custodiatur vita. Tertio quantum ad ordinem universi consideranda est dispositio terrarum, ut in tali loco aedificium construatur, cui viridaria et pomeria esse possunt connexa: aspectus enim talium et deambulatorio per ea ad hylaritatem et sanitatem confert.

Essent autem in aedificiis construendis quaedam alia particularia dicenda; ut qualis deberet esse cella vinaria, quia debet esse frigida, obscura, oposita septentrioni debet esse longe ab aquis, ut a cisternis, et fluminibus: et longe a stabulis, fimo, et sterquiliniis. Sic etiam aliae particulares conditiones aedificiorum distingui possent. Sed quia talia nimis particularia sunt, aedificatorum industriae relinquantur.

1.6 [digressione]

Sed omnibus aquas pluvialis est electior, quae uicinitus ab aeris summitate cecidit.

1.17 De cisternis et maltha frigidaria, p. 20:

[...] Anguillas sane piscesque fluuiales mitti in his pascique conueniet, ut horum natatu aqua stans agilitatem currentis imitetur.

1.9 De hibernis et aestiuis mansionibus et pauimentis, pp. 15-16:

Forma tamen esse debet eius modi, ut ad habitationem breuiter collectas et aestati et hiemi praebeat mansiones. Quae hiemi parantur ita sint constitutae, ut possit eas hiberni solis totus propemodum cursus hilarare. [...] Sed si aestiuae mansiones sunt, orientem solstitialem et partem septentrionis aspiciant.

1.8 De aedificio, p. 14:

[...] Studendum praeterea, ut hortis et pomariis cingi possit aut pratis. Sed totus fabricae tractus unius lateris longitudine in quo frons erit meridianam partem respiciat, in primo angulo excipiens ortum solis hiberni, et paululum ab occidente auertatur hiemali. Ita proueniet ut per hiemem sole inlustretur et calores eius aestate non sentiat.

1.18 De cella uinaria, p. 21:

Cellam uinariam septentrioni habere debemus obpositam, frigidam uel obscurae proximam, longe a balneis, stabulis, forno, sterculinis, cisternis, aquis et ceteris odoris horrendi [...]. Nell’ambito delle fonti egidiane, che sono perlopiù di tipo filosofico, il testo di Palladio sembrerebbe rappresentare un caso a sé; tuttavia, l’atteggiamento di Egidio nei confronti delle prime, che «sono spesso da considerarsi come collettori di tesi e di argomenti funzionali a una trattazione autonoma da parte di Egidio»,106 _{sembra in un certo senso estendersi anche all’Opus}

agriculturae: dal trattato agronomico latino sono infatti citati in modo letterale singoli passi scelti (evidenziati nella tabella tramite la sottolineatura), che sono poi quasi sempre seguiti da commenti personali dell’autore, che ne ampliano e arricchiscono la gamma dei significati. Inoltre, sebbene si tratti di una minima tangenza, si deve rilevare che anche Egidio riporta un’informazione, il riferimento all’ottima qualità dell’acqua piovana (evidenziato in grassetto nella tabella), assente nel testo critico dell’Opus agriculturae, ma contenuta nella digressione che arricchisce il capitolo 1.4 nel ramo della tradizione latina cui attinsero anche Brunetto Latini e l’autore del volgarizzamento toscano siglato I (cfr. supra, § 2.2.1). Si potrebbe quindi trattare di un secondo, seppur più debole,

indizio della presenza di questo specifico ramo della tradizione latina nella Francia della seconda metà del Duecento.

2.3.D

M

R

: