I. Proconsoli della provincia d’Asia (138-161 d.C.)
15. P Mummius Sisenna Rutilianus
cos. suff. 146 d.C.
Cronologia
Proconsole 160-161 d.C.
Fonti
a. CIL XIV, 3601 (ILS, 1101; InscrIt, IV, 1, 115; EDR129877)
Tibur
P(ublio) Mummio P(ubli) f(ilio) Gal(eria) Si/sennae Rutiliano, / co(n)s(uli), auguri, proco(n)s(uli) / provinc(iae) Asiae, legato Aug(usti) / pr(o) pr(aetore) Moesiae superioris, / praef(ecto) aliment(orum) per Aemiliam, / praef(ecto) aer(arii) Saturni, leg(ato) leg(ionis) VI / Victric(is), praetori, tr(ibuno) pl(ebis), quaest(ori), / trib(uno) leg(ionis) V Maced(onicae), Xviro stli/tib(us) iudic(andis), patrono munici/pii, cur(atori) fani H(erculis) V(ictoris), salio Her/culanii Augustales. / L(ocus) d(atus) s(enatus) c(onsulto).
b. CIL XIV, 4244 (EphEpigr IX, p. 471; InscrIt., IV, 1, 116; EDR129878)
Tibur
[P(ublio)] Mummio P(ubli) f(ilio) [Gal(eria)] / [S]isennae Rutili[ano], / [c]o(n)s(uli), auguri, proco(n)s(uli) p[rovinc(iae)] / [As]iae, legato Aug(usti) pr(o) pr(aetore) [Moesiae] / [sup]erioris, praef(ecto) alimen[t(orum) per] / [Aemilia]m, praef(ecto) aer(arii) Saturni, [leg(ato) leg(ionis)], / [VI] Victric(is), praetori, tri[b(uno) pl(ebis)], / [quaest(ori)], trib(uno) leg(ionis) V Maced(onicae), X[viro] / [stlitib(us) i]udicandis, patron[o muni]/[cipii, c]ur(atori) fani H(erculis) V(ictoris), [salio]. / [Senat]us populusque T[iburs].
c. AE 1983, 518
Sellium
[P(ublio) M]ummio [P(ubli) f(ilio)] / [Gal(eria) S]isenna[e Ru]/[tiliano] Xv[ir(o) stli]/[tibus iudicandis.
d. CIL XV, 3032
attuale Casas del Pison (Betica)
e. CIL XV, 3014
attuale Casas del Pison (Betica)
P(ubli) Mummi S(isenna vel Secundini) [f(iglinae)] C(epariae).
f. CIL X, 6587
Velitrae
[---]ic pr(idie) Non(as) Iun(ias) / [--- Mum]mio Sisenna / [---]io Paeto co(n)s(ulibus).
g. Inscr. It. XIII, 1, n. 5, p. 204-205
Fasti Ostienses
[P(ublius)] Mummius Sisenna, T(itus) Prifernius Paet[us].
h. IG XII, 3, 325 (SIG 3, 852) Thera ἀγαθῇ τύχῃ. / ὑπὲρ τῆς τοῦ κυρίου ἡµῶν Αὐτοκράτο/ρος Καίσαρος Τ. Αἰλίου Ἁδριανοῦ Ἀντωνεί/νου Σεβαστοῦ Εὐσεβοῦς καὶ Οὐήρου Καίσαρος / καὶ Λουκίου Καίσαρος καὶ Σεβαστῆς Φαυσ<τ>εί/νης τύχης καὶ αἰωνίου διαµονῆς καὶ τοῦ / σύµπαντος αὐτῶν οἴκου ἐπὶ ἀνθυπάτου / Μουµµίου Σεισέννα, ἀρχόντων δὲ τῶν σὺν / Τι(βερίῳ) Ἰουλίῳ Κλέωνι, Τ. Φλάυιος Κλειτοσθένης / Κλαυδιανὸς µετὰ καὶ τοῦ ὑοῦ Φλαυΐου Κλει/τοσθένους Ἰουλιανοῦ καὶ τοῦ ἐκγόνου αὐτοῦ / Φλ. Κλειτοσθένους Κλαυδιανοῦ καὶ τῆς ἐκγόνης / Φλ. Κλαυδίας Δηµητρίας Αἰλιανῆς τὰ ἔργα / κατὰ τὴν εἰσαγγελίαν ἣν ἐποιησάµην τῇ γλυ/κυτάτῃ πατρίδι Θήρᾳ κατασκευάσας ἐκ τῶν ἰδίων / ἀνέθηκα, καθὼς ἡ ἰσαγγελία ἡ ὑποτεταγµένη / περιέχει καὶ τὰ ψηφίσµατα. Λ. Σεργίῳ Σκειπίωνι / Ὀρφίτῳ, Κ. Σοσσίῳ Πρείσκῳ ὑπάτοις πρὸ ιεʹ Καλανδῶν / Αὐγούστων, ὡς δὲ Θηραῖοι ἄγουσιν, ἐπὶ ἱερέως Φιλο/µήτορος τοῦ Φιλοµήτορος, µηνὸς Ὑα[κ]ινθίου ἕκτῃ λή/γοντος, ἀγοµένης ἐκκλησίας ἐννόµου, ὑπὲρ τῆς τοῦ / Αὐτοκράτορος Καίσαρος Τ. Αἰλίου Ἁδριανοῦ Ἀντωνίνου / Σ[ε]βαστοῦ Εὐσεβοῦς καὶ Οὐήρου Καίσαρος καὶ / Λουκίου Καίσαρος καὶ Σεβαστῆς Φαυστίνης τύχης / καὶ αἰωνίου διαµονῆς καὶ [τ]οῦ σύµπαντος αὐτῶν / οἴκου· Τ. Φλαούιος Κλειτοσθένης Κλαυδιανὸς εἰσ/ήγγειλα εἴς τε βουλὴν καὶ δῆµον ἐπιδούς τάδε τὰ / ἔγγραφα ἄρχουσι τοῖς σὺν Ἀριστοδάµῳ Καρτιδάµαν/τος· ἐπειδὴ ἡ κατὰ πόλιν ὑπάρχουσα στοὰ ἡ π[ρ]ὸς τῇ / ἀγορᾷ ἀπεστέγασται µὲν ὅλη, ἐκ µέρους δὲ καὶ τὰ τῶν / τοίχων αὐτῆς καὶ οἰκοδοµηµάτων καταπέπτωκεν καὶ / τὰ πρόσλοιπα δὲ διαπεφορηµένα κινδυνεύει εἰς ἔδα/φος κατενεχθῆναι, πολλάκις τε περὶ τῆ[ς] κατασκευῆς / αὐτῆς καὶ ἐπισκευῆς πανδηµεὶ καταβοήσεις ἐγένον/το ἀναγκαίου ὄντος τοῦ ἔργου πρὸς ὅλον τὸν τῆς πόλεως / κόσµον τε καὶ ἀπόλαυσιν καὶ πολυτέλειαν, διὰ τὸ µηδὲν / ἕτερον τοιοῦτον ἐν αὐτῇ ὑπάρχειν ἔργον, καὶ / µηδενὸς µήτε ἄρχοντος µήτε ἰδιώτου ὑπεσχη/µένου ἀπο[κατ]αστῆσαι τῇ πόλει τὸ ἔργον, συν/ο[ρθ]ῶ[ν] µετ[ὰ] καὶ τούτου τοῦ ἔργου καὶ τὰ ἄλλα / καταρειπτούµενα ὑπισχνοῦµαι, ὁποῖον ἂν καὶ / ὁπόσον ὁ καιρός µοι ἐπιτρέψῃ καὶ ἡ τύχη τῆς / πόλεως, κατ[αστή]σας αὐτὸ ἀποδοῦναι τῇ πόλει / σῷον ἐκ [τῶν ἰδίων] µετὰ τοῦ ὑοῦ µου Φλ. Κλειτοσθέ/[νους Ἰουλιανοῦ κ]αὶ τοῦ
ἐκγόνου µου Φλ. Κλειτοσθέ/[νο]υς [Κλαυδιανοῦ]· ἐπεὶ δὲ καὶ ἐκ τῆς πε[πτ]ωκυίας / [στέγης ἔτι πλείστη] περιελείπετο ὕλη, καὶ [τ]αύτην ὑ-/ [πεχώρησα ἐκ τῶν ἰδ]ίων παρασχὼ[ν] τ[οῖς] ἐργάσα/[θαι µέλλουσι καὶ] προσεισενεγ[κάµεν]ος· ἃ δέ µο[ι] / [--- κατά]στασιν τ[---]τα-/ [--- ε]ὐχρηστ[---]σειν. i. Lucianus, Alex. 15 (T35) αὐτὸς µὲν γὰρ τῷ γαµβρῷ Ῥουτιλιανῷ ποτε γράφων καὶ τὰ µετριώτατα ὑπὲρ αὑτοῦ λέγων Πυθαγόρᾳ ὅµοιος εἶναι ἠξίου. l. Lucianus, Alex. 30 (T36) ὧν πρῶτος καὶ κορυφαιότατος ἐγένετο Ῥουτιλιανός, ἀνὴρ τὰ µὲν ἄλλα καλὸς καὶ ἀγαθὸς καὶ ἐν πολλαῖς τάξεσι Ῥωµαϊκαῖς ἐξητασµένος, τὰ δὲ περὶ τοὺς θεοὺς πάνυ νοσῶν καὶ ἀλλόκοτα περὶ αὐτῶν πεπιστευκώς, εἰ µόνον ἀληλιµµένον που λίθον ἢ ἐστεφανωµένον θεάσαιτο, προσπίπτων εὐθὺς καὶ προσκυνῶν καὶ ἐπὶ πολὺ παρεστὼς καὶ εὐχόµενος καὶ τἀγαθὰ παρ' αὐτοῦ αἰτῶν. m. Lucianus, Alex. 33 (T37) Βούλοµαι δέ σοι καὶ τῶν Ῥουτιλιανῷ δοθέντων χρησµῶν ἐνίους εἰπεῖν. πυνθανοµένῳ γὰρ αὐτῷ ὑπὲρ τοῦ παιδὸς ἐκ προτέρας γυναικός, παιδείας ὥραν ἔχοντος, ὅντινα προστήσεται διδάσκαλον τῶν µαθηµάτων αὐτοῦ, ἔφη· Πυθαγόρην πολέµων τε διάκτορον ἐσθλὸν ἀοιδόν. […] ὁ δὲ Ῥουτιλιανὸς αὐτὸς φθάσας ὁ βέλτιστος ἀπελογεῖτο ὑπὲρ τοῦ µαντείου λέγων, τοῦτο αὐτὸ προδεδηλωκέναι τὸν θεὸν καὶ διὰ τοῦτο ζῶντα µὲν κελεῦσαι µηδένα διδάσκαλον ἑλέσθαι αὐτῷ, Πυθαγόραν δὲ καὶ Ὅµηρον πάλαι τεθνεῶτας, οἷς εἰκὸς τὸ µειράκιον ἐν Ἅιδου νῦν συνεῖναι. τί τοίνυν µέµφεσθαι ἄξιον Ἀλεξάνδρῳ, εἰ τοιούτοις ἀνθρωπίσκοις ἐνδιατρίβειν ἠξίου; n. Lucianus, Alex. 39 (T38) καὶ τελευταῖον Σελήνης καὶ Ἀλεξάνδρου ἔρως καὶ τικτοµένη τοῦ Ῥουτιλιανοῦ ἡ γυνή. o. Lucianus, Alex. 48 (T39) ἔχων γὰρ οὐ µικρὰν ἐπίβασιν ἐπὶ τὰ βασίλεια καὶ τὴν αὐλὴν τὸν Ῥουτιλιανὸν εὐδοκιµοῦντα, διαπέµπεται χρησµὸν τοῦ ἐν Γερµανίᾳ πολέµου ἀκµάζοντος, ὅτε θεὸς Μάρκος ἤδη τοῖς Μαρκοµάνοις καὶ Κουάδοις συνεπλέκετο. p. Lucianus, Alex. 54 (T40)
ὁ δ' οὐδὲν µελλήσας ὁ συνετώτατος Ῥουτιλιανὸς ἔπεµπεν εὐθὺς ἐπὶ τὴν κόρην καὶ τοὺς γάµους συνετέλει ἑξηκοντούτης νυµφίος καὶ συνῆν, τὴν πενθερὰν Σελήνην ἑκατόµβαις ὅλαις ἱλασκόµενος καὶ τῶν ἐπουρανίων εἷς καὶ αὐτὸς οἰόµενος γεγονέναι. q. Lucianus, Alex. 57 (T41) διὰ γὰρ τὴν πρὸς Ῥουτιλιανὸν εὔνοιαν µὴ ἂν δύνασθαι, καὶ εἰ φανερῶς λάβοι ἀδικοῦντα, κολάσαι αὐτόν. οὕτω µὲν ἀνεκόπην τῆς ὁρµῆς καὶ ἐπαυσάµην οὐκ ἐν δέοντι θρασυνόµενος ἐφ' οὕτω δικαστοῦ διακειµένου. r. Lucianus, Alex. 60 (T42) ἀλλ' ὁ ἀγωνοθέτης Ῥουτιλιανὸς ἀστεφανώτους αὐτοὺς ἀπέπεµψεν αὐτῷ τὴν προφητείαν φυλάττων µετὰ τὴν ἐντεῦθεν ἀπαλλαγήν. Commentario. Origine.
Le due iscrizioni CIL XV, 3014 e CIL XV, 3032, bolli laterizi posti su anfore oliarie provenienti dalla Betica, ci permettono di ascrivere l’origo della famiglia di P. Mummius Sisenna Rutilianus (padre, cos. nel 133 d.C., e figlio, cos. suff. nel 146 d.C.) alla tribù Galeria. Questo dato è inoltre coerente con le evidenze epigrafiche provenienti da Tivoli, luogo in cui, a cavallo fra l’età flavia e adrianea si erano concentrati i possediementi di alcuni esponenti del clan familiare dei Mummii, tutti provenienti dalla Betica580.
Migliorati ricollega al milieu dei Mummii, famiglia di Rutilianus, il Mummius Secundinus citato nell’Historia Augusta581, vittima di Severo durante le epurazioni della factio di Clodio Albino, cui sarebbe seguita la confisca dei beni e dei praedia.
La supposizione troverebbe conferma nell’onomastica dei bolli laterizi provenienti dall’attuale Casas de Pison, in cui si legge P(ubli) Mummi S(isenna vel Secundini). Secondino potrebbe essere un fratello molto più giovane di P. Mummius Sisenna Rutilianus o un cugino, la cui carriera si svolse durante il principato di Commodo.
580 ALFÖLDY, Konsulat und Senatorenstand, p. 312; R.SYME, Spaniards at Tivoli, Roman Papers IV (1988), pp. 101-
102; MIGLIORATI, Iscrizioni per la ricostruzione dell’impero romano, p. 332.
581 HA, Sev. 13. 1; Herod., 3, 8, 6-7; G.ALFÖLDY, Septimius Severus und der Senat, BJ 168 (1968), pp. 112-160; G.
ALFÖLDY, Eine Proskriptionsliste in der Historia Augusta, in G. ALFÖLDY (ed.), Bonner Historia Augusta
Colloquium 1968-1969, Bonn 1970, pp. 1-11; F.JACQUES, Les nobiles exécutés par Sévère selon l’Histoire Auguste:
liste de proscription ou énumération antaisiste?, Latomus 51 (1992), pp. 119-144; C.LETTA, Settimio Severo e il senato, in M.L.CALDELLI,G.L.GREGORI (edd.), Epigrafia e Ordine Senatorio, 30 anni dopo, Roma 2014, pp. 127- 141.
Dal punto di vista storico e politico l’episodio della confisca potrebbe derivare dalla volontà di indebolire il potere e l’influenza di una famiglia che durante il corso del II secolo era riuscita ad affermarsi a Roma sia sotto il profilo economico, sia politico582.
Carriera.
La carriera di P. Mummius Sisenna Rutilianus è ben documentata dalle due iscrizioni provenienti da Tivoli. Egli mosse i primi passi durante il principato di Adriano, all’interno del vigintivirato, fu decemviro stlitibus iudicandis (sicuramente prima del 133 d.C.); seguì l’incarico di tribunus legionis V Macedonicae, rivestì quindi la questura, il tribunato della plebe fino ad ottenere, nei primi anni del principato di Antonino Pio nel 140 d.C., il primo incarico pretorio: la pretura.
Successivamente fu legatus legionis VI Victricis583, praefectus aerarii Saturni fino al
consolato suffetto per l’anno 146 d.C., insieme al collega T. Prifernius Paetus Rosianus Nonius [Agric]ola ? C. Labeo [T]et[tius? Geminus?]584 (entrati in carica maggio); come nel caso di P. Cluvius Maximus Paullinus, il fatto che P. Mummius Sisenna Rutilianus figlio abbia rivestito il consolato a pochi anni di distanza dal padre (omonimo) indica che quest’ultimo, homo novus, abbia avuto accesso al consolato in età piuttosto avanzata.
In un arco cronologico compreso fra il 141 e il 143 d.C., rivestì l’importante incarico finanziario di praefectus alimentorum per Aemiliam585, oppure, come ritiene Eck, dopo il 146 d.C. in qualità di consolare586; un incarico dettato probabilmente dalla pregressa esperienza di prefetto del tesoro (aerarii Saturni). Sempre durante il 146 d.C., anno del consolato, venne cooptato all’interno del collegio degli auguri, nel 150 d.C. circa fu designato da Antonino Pio come legatus Augusti pro praetore provinciae Moesiae Superioris e infine, attraverso il consueto calcolo di quindici anni a partire dal consolato, è possibile ipotizzare con verosimiglianza che nel 160-161 d.C. fosse proconsole della provincia d’Asia. Il 172 d.C. è un terminus ante quem utile a stabilirne la data di morte, dal momento
582 MIGLIORATI,Iscrizioni per la ricostruzione dell’impero romano, p. 333.
583 BIRLEY, The roman government of Britain, p. 252.
584 ECK, Die Fasti Consulares, p. 75; AE 1972, 153 (Trebula Mutuesca): [---] / cur(am) ag(ente) Cn(aeo) Titinio
Successo / et C(aio) Coelio Fortunato // [T(ito) Pri]fernio T(iti) f(ilio) Quir(ina) / [Paet]o Rosiano Noni[o] / [Agric]olae C(aio) Labeon[i T]et[tio(?)] / [Gemino(?)] co(n)s(uli) auguri p[ro]c[o(n)s(uli)] / [prov(inciae) Afri]cae leg(ato) Aug(usti) ad ce[nsus] / [accip(iendos) p]rov(inciae) Aquitanicae [leg(ato)] / [pro pr(aetore) di]vi Pii prov(inciae) D<a >lmatiae P[---] / [---]orum cur(atori) alvei [Tiberis et] / [cloacar]am Urbis lega[t(o) p]ro [pr(aetore)] / [div]i [P]ii prov(inciae) [Aq]uitanic[a]e [legat(o)] eiusdem leg[ionis ---] / [---]AE praet(ori) ca[ndid(ato) d]ivi / [Had]riani trib(uno) [ple]b(is) c[andid(ato)?] / [qua]estori candid(ato) [tri]bu(no) mil(itum) [lat]icl(avio) legionis X Fre[t]ensis / [dec]emviro stlitibus iud(icandis) cu[r]at(ori) / municipi(i) dat(o) a divo Hadr[i]a[no] / VIIIvir(o) III aed(ili) q(uin)q(uennali) VIIIvir(o) IIII [---]AN / q(uin)q(uennali) mag(istro) iuventu[t(is) ---]IVI[---] / D[---]A[---] / patrono.
585 CORBIER, L'"aerarium Saturni”, pp. 215-220: posto che il prefetto del tesoro perdurava in carica tre anni e
che C. Popillius Carus Pedo (cos. suff. 147 d.C.) e Salvius Iulianus (cos. 148 d.C.) esercitarono la prefettura del tesoro nel triennio 144-146 d.C., la magistratura di Rutilianus insieme al collega L. Coelius Festus deve essere necessariamente successiva, Corbier la colloca fra il 141-143 d.C.
che la base statuaria eretta dal collegio degli Herculani Augustales, dedicata proprio a Rutilianus, è anteriore a questa data; in essa si fa inoltre menzione della carica di curator del fanum di Ercole Victor a Tivoli, una forma di culto locale collegato al culto ufficiale con sede nell’Urbe.
A quest’ultima fase della sua carriera sono da ricollegare gli episodi narrati in modo sprezzante da Luciano di Samosata nell’opera dedicata alla vita di Alessandro di Abonutico, discepolo di Apollonio di Tiana. Sembra che Rutilianus fosse sì un uomo assai stimabile, un ottimo governatore romano, ma assai superstizioso (Lucian., Alex. 30) e riponesse molta fiducia in Alessandro di Abonutico, a tal punto da esser pronto a dimettersi dall’incarico di proconsole per divenire seguace di Alessandro e da averne sposato in tarda età e seconde nozze la figlia, la cui madre a detta del “falso profeta”, sarebbe stata la Luna.
Sempre al proconsolato di P. Mummius Sisenna Rutilianus (figlio) è da ricondurre l’iscrizione proveniente da Thera, erroneamente attribuita al proconsolato del padre, quando venne restaurata (o riedificata?) la Stoa da parte di T. Flavio Clitostene Claudiano587.
Nonostante l’aspra ironia, Luciano non manca a più riprese di porre l’accento sull’alta considerazione di P. Mummius Sisenna Rutilianus alla corte imperiale, testimoniata del resto dalla brillante carriera del senatore, la cui fama e prestigio dovettero aumentare nel tempo alla luce dei provvedimenti presi durante la dinastia dei Severi a danno della famiglia.
Referenze
.
PIR2M711;REXVI529;LP, p. 229, n. 26: 144.
587PIR2F243-245;per una completa panoramica della questione cfr. K.DIETZ, Die beiden P. Mummii Sisennae