• Non ci sono risultati.

2 L’ente creato

3.2 Esse, aeternitas, immutabilitas

3.2.2 L’ontologia agostiniana dell’Esodo

Come si sarà intuito dalle precedenti riflessioni, l’interpretazione ontologica della formula “Io sono Colui che sono” presente nel pensiero di Filone e dei Padri greci è fatta propria anche da Agostino. Se quindi in questo senso la posizione agostiniana non denota originalità, sono pur sempre da considerarsi senza pari il numero e l’estensione dei commenti che Agostino riserva a tale versetto della Scrittura209, nonché l’importanza dei contesti in cui essi vengono collocati210.

In un celeberrimo brano del De civitate Dei Agostino, passando al vaglio la plausibilità dell’ipotesi secondo cui Platone avrebbe conosciuto le Scritture, chiama in causa proprio Es 3, 14: tale luogo biblico conterrebbe nella maniera più esplicita una dottrina sostenuta e insegnata vehementer et diligentissime dal filosofo ateniese. La dottrina in questione sarebbe quella relativa alla differenza costitutiva tra l’essere immutabile e le realtà soggette a variazione, e quindi non essenti211. Ciò che appare estremamente interessante in questo passo è, al di là dell’accostamento tra filosofia platonica e testo biblico, il contesto dialettico e “anagogico”212 nel quale l’interpretazione

209 Zum Brunn, L’exégèse augustinienne, in Dieu et l’être, cit., p. 156: «On sait que l’interprétation ontologique d’Exode 3,14 n’a de soi rien d’original, et qu’elle s’inscrit dans la tradition des Pères grecs et latins, prédécesseurs et contemporaines d’Augustin qui, après Philon d’Alexandrie, ont lu dans ce texte le sens que lui donne la traduction des Septante: ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. Mais le fit nouveau, chez Augustin, c’est l’usage inégalé qu’il fait de cet verset, tant par l’abondance des ses «commentaires» que par celle des rapprochements scripturaires qu’il suggère».

210 Gilson, “Notes sur l’être”, cit., p. 205: «Non qu’il en ait parlé un très grand nombre de fois, car au regard de son œuvre immense tout ce qu’il a dit semblerait court, mais il en a parlé, dans ses traités, ses grand œuvres théologiques ou ses sermons, en des occasions toujours décisives et il l’a fait en termes qui ne permettent pas de douter que, pour lui, ce point décidait en effet de tout».

211 civ. VIII, 11: «Deinde quod Plato dicit amatorem Dei esse philosophum, nihil sic illis sacris letteris flagrat; et maxime illud (quod et me plurimum adducit, ut paene assentiar Platonem illorum librorum expertem non fuisse), quod, cum ad sanctum Moysen ita verba Dei per angelum perferantur, ut quaerenti quod sit nomen eius, qui eum pergere praecipiebat ad populum Hebraeum ex Aegypto liberandum, respondeatur: Ego sum qui sum, et dices filiis Israel: qui est, misit me ad vos, tamquam in eius comparatione, qui uere est quia incommutabilis est, ea quae mutabilia facta sunt non sint, uehementer hoc Plato tenuit et diligentissime commendauit». Cfr. Sancti Aurelii Augustini De civitate Dei libri I-X, in Sancti Aurelii Augustini Opera, pars XIV, 1, ad fidem quartae editionis Teuberianae quam curaverunt B. Dombart et A. Kalb paucis emendatis mutatis additis (CCL 47, p. 228, ixl-il), Typographi Brepols editores pontificii, Turnholti 1955.

212

A proposito del significato più proprio della comprensione agostiniana di Es 3, 14, in opposizione ad una sua lettura in chiave unicamente essenzialista, si parla di “dialectique de l’anagogie” in Zum Brunn, L’exégèse augustinienne, in Dieu et l’être, cit., p. 149.

122

di Es 3, 14 viene collocato. Dio si differenzia dagli enti creati in quanto è realmente, permane identico a sé e non è soggetto a variazione, in quanto cioè, diversamente dalle creature, è immutabile213. Ciò che è stato detto a proposito dell’immutabilità divina può e deve essere riferito senza alcuna riserva all’attributo dell’eternità, per mezzo del quale Dio non sperimenta la morte a cui sono destinate le realtà del mondo e trascende il tempo, non conoscendo né passato né presente214.

È possibile rinvenire l’esegesi di Es 3, 14, sempre con un tenore analogo a quello appena delineato, in un numero considerevole215 di luoghi dell’opera agostiniana. Un utilizzo molto efficace del celebre versetto esodico si trova in un testo redatto a commento di un’espressione contenuta in Sal 38, 5216, in cui si afferma che l’essere vero e autentico consiste nell’eterno non divenire, nel non dover partecipare all’inesorabile uscita di scena dei giorni terreni che fuggono217. Il medesimo tema si ripropone inoltre nel commento redatto da Agostino a proposito di Sal 101, 25218. L’espressione “anni di Dio” rappresenta infatti un chiaro tentativo di esprimere l’eternità, ossia il carattere indiveniente della eterna sostanza divina219.

213

ep. 118, iii, 15 (CCL 31/3, p. 123, ccclxvi-ccclxviii): «taque tanto minus se esse stabilem sentit, quanto minus haeret Deo qui summe est: et ideo illum summe esse, quia nulla mutabilitate proficit seu deficit».

214

Io. ev. tr. 38,10: «Quidquid enim mutari potest, mutatum non est quod erat: si non est quod erat, mors quaedam ibi facta est; […] O veritas quae vere es! Nam in omnibus actionibus et motibus nostris, et in omni prorsus agitatione creaturae duo tempora invenio, praeteritum et futurum. Praesens quaero, nihil stat: quod dixi, iam non est; quod dicturus sum, nondum est: quod feci, iam non est; quod facturus sum, nondum est: quod vixi, iam non est; quod victurus sum, nondum est. Praeteritum et futurum invenio in omni motu rerum: in veritate quae manet, praeteritum et futurum non invenio, sed solum praesens, et hoc incorruptibiliter, quod in creatura non est. Discute rerum mutationes, invenies Fuit et Erit: cogita Deum, invenies Est, ubi Fuit et Erit esse non possit. Ut ergo et tu sis, transcende tempus». Cfr. Sancti Aurelii Augustini In Iohannis Evangelium tractatus CXXIV, in Sancti Aurelii Augustini Opera, pars VIII, edidit D. R. Willems (CCL 36, pp. 343-344, xxii-xxiv; xxxiii-xxxv), Typographi Brepols editores pontificii, Turnholti 1954.

215 I commentari espliciti di Es 3, 14 sparsi nelle opere agostiniane ammontano a 47, come mostra l’elenco che si può consultare in Zum Brunn, L’exégèse augustinienne, in Dieu et l’être, cit., p. 164.

216

Sal 38, 5: «Et numerum dierum meorum qui est»

217 en. Ps. 38, 7: «Momentis transvolantibus cuncta rapiuntur, torrens rerum fluit; de quo torrente ille in via bibit pro nobis, qui iam exaltavit caput. Isti ergo dies non sunt: ante abeunt pene, quam veniant; et cum venerint, stare non possunt: iungunt se, sequuntur se, et non se tenent. Nihil de praeterito revocatur: quod futurum est transiturum exspectatur; nondum habetur, dum non venit; non tenetur, dum venerit. Numerum ergo dierum meorum qui est: non istum qui non est, et quod me difficilius et periculosius perturbat, et est et non est; nec esse possumus dicere quod non stat, nec non esse quod venit et transit. Est illud simplex quaero: Est verum quaero: Est germanum quaero: Est quod est in illa Ierusalem sponsa Domini mei, ubi non erit mors, non erit defectus, non erit dies transiens, sed manens, qui nec hesterno praeceditur, nec crastino impellitur. Hunc, inquam, numerum dierum meorum qui est, notum mihi fac». Cfr. Sancti Aurelii Augustini Enarrationes in Psalmos (I-L), in Sancti Aurelii Augustini Opera, pars X, 1, post Maurinos textum edendum curaverunt D. E. Dekkers et J. Fraipont (CCL 38, p. 409, XXXVIII-liv), Typographi Brepols editores pontificii, Turnholti 1956.

218

Sal 101, 25: «dicam Deus meus ne rapias me in dimidio dierum meorum in generatione generationum anni tui».

219

en. Ps. CI, sermo 2, 10: «Non enim aliud anni Dei, et aliud ipse: sed anni Dei, aeternitas Dei est: aeternitas, ipsa Dei substantia est, quae nihil habet mutabile; ibi nihil est praeteritum, quasi iam non sit; nihil est futurum, quasi nondum sit. Non est ibi nisi: Est; non est ibi: Fuit et erit; quia et quod fuit, iam non

123

Ponendo dialetticamente una netta distinzione rispetto alle cose del mondo che variano e periscono, il nomen divino Ego sum qui sum indica quindi in modo inequivocabile che Dio è l’Essere in senso assoluto, in quanto immutabile (incommutabilis) e perciò stesso eternamente permanente (in aeternum manens). Si può quindi affermare che la formula di Es 3, 14 sia insieme nomen aeternitatis e nomen incommutabilitatis220. Agostino, probabilmente pensando alla possibilità che i filosofi platonici potessero rivendicare come proprio questo modo di concepire la divinità, si preoccupa di renderne evidente, mediante la citazione di diversi passi scritturistici, la provenienza biblica221. Tuttavia, approfondendo il significato che egli assegna a questi attributi divini, ci si accorge come l’apporto del pensiero filosofico greco risulti decisivo.

L’immutabile eternità, o se si preferisce l’eterna immutabilità divina, se anche talvolta, a causa della povertà del linguaggio del quale la mente umana dispone, viene descritta nel suo durare infinito mediante l’accostamento alla forma verbale presente est di quelle passata e futura, fuit ed erit222, deve essere concepita come un trascendimento del tempo223.

Dal momento che, come ho avuto modo di constatare in precedenza, la natura divina è infinitamente semplice e perciò stesso sempre a sé interamente presente, non è sbagliato tradurre il significato della sua eternità con il neologismo adessità224, che riunisce insieme i significati dell’istantaneità e della presenza attuale. L’eternità che appartiene a Dio è quindi “acronologica” e non si dà pertanto alcuna possibilità, lo

est; et quod erit, nondum est: sed quidquid ibi est, nonnisi est. Merito sic misit Deus famulum suum Moysen. Quaesivit enim nomen mittentis se; quaesivit, et audivit, nec desertum est desiderium concupiscentiae bonae. Quaesivit autem, non quasi curiositate praesumendi, sed necessitate ministrandi. Quid, inquit, dicam filiis Israel, si dixerint mihi: Quis te misit ad nos? Et ille indicans se creaturae Creatorem, Deum homini, immortalem mortali, aeternum temporali: Ego, inquit, sum qui sum». Cfr. Sancti Aurelii Augustini Enarrationes in Psalmos (CI-CL), in Sancti Aurelii Augustini Opera, pars X, 3, post Maurinos textum edendum curaverunt D. E. Dekkers et J. Fraipont (CCL 40, p. 1445, xxv-xxxviii), Typographi Brepols editores pontificii, Turnhout 1956.

220

s. 7, 7 (CCL 41, p. 75, clvi-clx; clxvi-clxvii): «Iam ergo angelus, et in angelo Dominus dicebat Moysi quaerenti nomen suum: Ego sum qui sum. Haec dices filiis Israel: Qui est misit me ad vos. Esse nomen est incommutabilitatis. Omnia enim quae mutantur desinunt esse quod erant et incipiunt esse quod non erant. Esse est. […] Cum ergo sit hoc nomen aeternitatis […]».

221

In quest’ottica è emblematico la copiosa mole di citazioni bibliche racchiusa in nat. b. xxiv.

222 Io. ev. tr. 99, 5 (CCL 36, pp. 585, vii-xv): «Quamvis enim natura illa immutabilis et ineffabilis non recipiat Fuit et Erit, sed tantum Est: ipsa enim veraciter est, quia mutari non potest; et ideo illi tantum convenerat dicere: Ego sum qui sum; et: Dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos: tamen propter mutabilitatem temporum in quibus versatur nostra mortalitas et nostra mutabilitas, non mendaciter dicimus, et fuit, et erit, et est. Fuit, in praeteritis saeculis, est in praesentibus, erit in futuris».

223

Samek Lodovici, Relazione, causa, spazio, cit., p. 313: «Un est detemporalizzato che, seppur affiancato talvolta dagli altri due tempi fuit e erit ad indicare un’eternità che si distende in un durare infinito, più spesso e correttamente sta a significare un punto che raccoglie in sé ogni tempo, senza un prima né un dopo».

224 Ibid.: «Questo esse che è eternità, come eternità è anche, pertanto, un’intensità coagulata, una presenza tutta concentrata in un solo “giorno”; anzi, ad essere più precisi, questa eternità è una adessità indivisa, perché nessun tempo è veramente presente, né il futuro, né il passato, né il giorno, né l’ora, né l’attimo in cui si pronuncia quella parola di una sola sillaba con tre lettere che è est».

124

ribadisce Agostino stesso225, di istituire alcun paragonarla alla sfera del tempo226: inoltre essa deve essere considerata nella sua indiveniente presenzialità, nel suo essere un nunc stans, un “adesso” che mai non scorre227. Questo carattere dell’eternità agostiniana, ossia il suo essere presenza perfetta, totale e interminabile, confluirà nella celeberrima definizione del De consolazione philosophiae228 boeziano, che recita: Aeternitas igitur est interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio229.

Agostino dal canto suo affida precisamente a tre avverbi, che utilizza parlando della volontà divina, il compito di racchiudere sinteticamente, ma efficacemente, il significato più profondo dell’eternità di Dio. La sostanza di Dio, che coincide con il suo essere immutabile, è tale da essere infatti semel et simul et semper230. Tali termini, che possono anche esser ulteriormente ricondotti al binomio semel et sempiterne231, scavano la distanza tra l’immutabile dimensione dell’essenza divina e quella propria agli esseri soggetti alla contingenza del divenire temporale232.

225

conf. XI, xi, 13 (CCL 27, p. 201, v-xi): «Quis tenebit illud et figet illud, ut paululum stet et paululum rapiat splendorem semper stantis aeternitatis et comparet cum temporibus numquam stantibus et uideat esse incomparabilem et uideat longum tempus nisi ex multis praetereuntibus morulis, quae simul extendi non possunt, longum non fieri; non autem praeterire quidquam in aeterno, sed totum esse praesens; nullum uero tempus totum esse praesens».

226 Beierwaltes, Agostino e il Neoplatonismo, cit., p. 113: «Gli eterni anni di Dio si contrappongono ai nostri giorni “stracciati”, finiti e temporali (pannosi anni): gli anni di Dio non mutano. Il giorno di Dio è un oggi permanente (manens), un oggi perpetuo, o un ora puntuale che elimina in sé il tempo e pertanto va inteso come il modo d’essere atemporale degli anni divini».

227 Moreau, “Le temps”, cit., p. 279: «Mais l’éternité ne se conçoit dans sa vérité que par opposition au temps: non par une régression indéfinie dans le passé, ni par un prolongement indéfini dans l’avenir, de l’existence temporelle, mais comme l’existence absolue, hors du temps. La formule où se traduit le plus brièvement cette conception pure de l’éternité, développée par S. Augustin, est sans doute celle du philosophe anglais Hobbes: non temporis sine fine successio, sed nunc stans (Leviathan 46), «non pas une succession infinie de temps, mais un maintenant qui ne passe pas».

228 Cfr. Boethius, De consolatione philosophiae; Opuscola theologica, edidit C. Moreschini (editio altera), in aedibus Saur, Monachii-Lipsiae 2005.

229

Cfr. Cons. Phil V, vi, 9-11.

230 conf. XII, xv, 18 (CCL 27, p. 224, i-ix): «Num dicetis falsa esse, quae mihi ueritas uoce forti in aurem interiorem dicit de uera aeternitate creatoris, quod nequaquam eius substantia per tempora uarietur nec eius uoluntas extra eius substantiam sit? Unde non eum modo uelle hoc modo uelle illud, sed semel et simul et semper uelle omnia quae uult, non iterum et iterum neque nunc ista nunc illa nec uelle postea quod nolebat aut nolle quod uolebat prius, quia talis uoluntas mutabilis est et omne mutabile aeternum non est; deus autem noster aeternus est».

231 Ivi XI, vii, 9 (CCL 27, p. 198, iii-v): «Neque enim finitur, quod dicebatur, et dicitur aliud, ut possint dici omnia, sed simul ac sempiterne omnia; alioquin iam tempus et mutatio et non uera aeternitas nec uera immortalitas».

232

125